Оқулық Алматы 2011 Пікір жазғандар: Филология ғылымдарының докторы, профессор Т. С. Тебегенов

Дидакти­калық жанр моралистер арқылы ғасырлар бойы қалыптасқан. Соның ішінде Якоб ван Марлант (1235-1300) пен «Түлкі Рейнарт туралы» эпостың авторы сияқты сати­риктердің кезінде дами бастайды. Аллегориялық форма риторлар үшін үлгі болып, оны XYІІ ғ. гуманистері де пайдаланады. Ұлттық тілде жазылған проза­ның алғашқы үлгілерін Хадвейх (Гадвиг, ш. 1200-1269) пен Ян ван Рейсбрук (1293-1381) ссекілді мис­тиктер жарыққа шыға­рады. Жасанды, эмоциональды мисти­цизм сол уақыт­та шіркеулік догмалардан рухани таза­ру­дың бір тәсілі болады.

Мистицизм Нидерландта дін ілімі формасында белсенді құбылысқа айналады. Бұл қозғалыс XIY-XYI ғ. «жаңа тақуалық» деген атқа ие болып, қалыптасып келе жатқан үшінші таптың мүддесін қорғап, осы дүниедегі тақуалық пен әркеттілікке жол ашады. Ол рухты еске ала отырып, тәнді зерттейді. Нидерландтағы алғашқы гуманизм ошағы ретінде «Ортақ өмір бауырлас­ты­ғының» маңызы зор болады. Ол XIY ғ. соңынан бастап Девентерадан (сол­түстік Нидерландтан) бастау алып, ел ішіне кең тарай отырып, тіпті Герма­нияға, Франция, Швей­ца­рияға дейін жет­кен. Кейінірек монастырьларда латын­дық мектептер ашылып, ХY ғ. соңына қарай Девентерадағы кітап баспалары Гесиод, Плутарх, Эзоп, Сенека, Вергилий, Плавт, Пет­рарка барлы­ғы 600 инкунабула (incunabula латын тілінен аударғанда бастау деген мағына береді) басып шығарады.

Эразм Роттердамскийдің зор еңбегінің арқасында нидерландық гуманизм әлемдік абыройға ие болады. Эразм латын тілінде жазыл­ған жаңалатындық прозаның асқан шебері бол­ған. Ол Еуропаның түрлі елдерінде (Франция, Англия, Швейцария, Германия) өмір сүріп, оқыған. Жазушы жалпы еуропалық гуманистік қозғалыстың көшбасшыларының бірі сана­ла­ды. Эразмның рухани қалыптасуына қасиетті мәтіндерді ғылыми негізде оқып, зерттеуге шақырған оксфордтық гуманистер мен реформатролардың (Джон Колет, Томас Мор, Джон Фишер және т.б.) бір тобымен жақын таныстықтары көп әсер етеді. Англияда Эразм алғаш рет неоплатондықтардың гуманистік идеясын сезініп, грек тілін үйренеді. Эразмның «Жаңа тақуашылық», яғни схолисти­ка­лық әдістерден алшақтаған, Інжілдің жаңа, филологиялық ізде­ніс­­тері Гротенің мәдениетін жалғастырады. Эразм өзінің дінге деген фило­со­фиялық көзқарастарымен шіркеудің негізгі догмаларын жоя отырып, орта ға­сырдағы авторитарлық рухқа қарсы шығып, діндегі еркіндіктен ой еркіндігіне көтеріледі. Эразм құлшылыққа ғылыми тұрғыдан сипаттама беріп, гуманистік баста­ма енгізеді.

1516 ж. Роттердамскийдің «Христиан патшасы» еңбегі жарық көреді. Эразм бұл еңбекте өзінің саяси-әлеуметтік ойларын ашық айтып, патшадан қара басын ойлайтын, халықтың қорқынышын тудыратын қатыгез патша ретінде емес, тек халық­тың мүддесін ойлап, оған қызмет ететін қара қылды қақ жарған әділ патша ретінде елді басқаруды талап етеді.

Оның «Әлемнің арызы» атты еңбегі сол дәуірде басылуға рұқсат етілме­генімен, бұл туынды еуропалық мәдениеттің ең құнды дерек көзіне жатады. Онда сол кездегі қоғамға айтарлықтай әсер еткен жазушының терең ойлары келтірілген. Осындай ойшылдың бастамасымен Ян Амос Коменский, Уилям Пенн, Шарль Ирине де Сен-Пьер, Жан-Жак Руссо, Иеремия Бентам, Имма­нуил Кант сияқты еуропалық ұлы ойшылдар әлемдегі соғысты жойып, халық­тар арасында бейбітшілік орнату мәселелерін жиі көтереді.

ХYІ-ХYІІІ ғ. Эразмның «Христиандық соғысқа басшылық» (1504) атты діни-этикалық трактаты оқырмандар арасында жоғары бағаланады. Бұл шығарма діни наным-сенімдерге, жалпы католиктік шіркеудің күшіне қарсы бағытталып, онда шіркеудің беделі мен оның қасиетті кітабындағы мәтіндер өткір сынға ұшырайды. Эразм ең бастысы «рухани сенім» деп, өзінің ең жемісті еңбегі ретінде грек тілінде жазылған «Жаңа әлем» (1516) туындысы мен оның жаңа латынша аудармасын көрсеткен. Эразм онда «Қасиетті жазба» кітабын тарихи сынның ғылыми әдістерін пайдалана отырып, Інжілді рациональды сыннан өткізуге негіз салған.

«Ақымақтықты мақтау» - Эразмның ең танымал туындысы (1509). Мұнда автор дидактикалық шекаралардан ұялмай қоғамды түрлі жағынан қарасты­рады, ондағы өмірдің на­ғыз мәні мен бақыт, білім, дін сияқты ұғымдарға үлкен көңіл бөледі. Бұл шығарма ұлы әде­би туынды, сонымен қатар философия­лық трактат, психологиялық айна және діни диат­ри­ба да болған. Классикалық схеманың компоненттері мен схоластикалық тәсілдер, түрлі әңгімелер, монолог пен поэзиядан тұратын бұл шығарама құрылымы жағынан ораторлық өнер­дің қатал үлгісіне жатады. Эразм иронияны сыпайылық пен күлкінің, ақылдылық пен ақы­мақтықтың және т.б. бірлігін ашудағы құрал ретінде қарас­тырады. Эразм күлкі әдебие­тін­дегі нидерландық, неміс, орта және ерте гуманистік мәдениетті байытып, одан әрі дамытуға барынша ат салысады.

Философиялық тұрғыда жазыл­ған Эразмның шығармаларында адам­ның қалыптасуы, оның қоғамдағы орны мен жеке ерекшеліктері туралы көп толғанып, оған түрлі атаулар қолданып, оның барлық қасиеттеріне баға берген. Жазушының педагогикалық идеяларын біреулері құптаса, басқа­лары оның әлеуметтік сатирасын және этикасын жоғары бағалады.

Вийонның шығармашылығында Ренес­санстың жақындағанын білдіретін жарқын белгі болған. Ақын керемет күші мен өзіндік лирикалық «мені» арқылы өзі өмір сүрген дәуірін шынайы суреттей алған. Вийон поэзиясы ұлттық нақышта, дәстүрлі болып көрінуі мүм­кін, себебі ол синонимдер мен рифмаларды қолдана отырып, баллада, рондо, өлеңдер, калам­бур­лар жазған, жалпы оның шығар­ма­шы­лығы сыртқы құрылысы жағынан ортағасырлық поэти­каның шегінен асып кете алмайды. Ол бірде кенеттен ортағасырлық лирикаға тән иронияға ауысып, бірде керісінше, «рух пен дене» арасындағы сұрақтар мен жер бетіндегі түрлі қиын­шы­лықтарға да тоқталып отырады.

Вийонның негізгі туындысы - «Өсиет», ол кейінірек, ақынның көзі тірі кезінде «Ұлы өсиет» аталып кетеді (1461). Ол 186 сегіз жолдық шумақ, 16 баллада мен 3 рондодан құралған. Мұнда ақынның шығарма­шы­лығы мен өмірлік мақсаты ерекше сипат алған. Ақын өз сүйгенінің қиянатын да, аштық пен қуғын-сүргінді де, түрмені де басынан кешіреді. Алайда сол кезде ақынның шоқты жанарынан күшті, бір тудың астына біріккен Францияны көруге болады. Қаңғыбас ақын патшалық биліктен тек қана дұшпанын емес, сонымен қатар тірегін де көреді.

Вийон өз шығармашылығында ресми феодалдық-діни идеоло­гия­ны көрсе­ту үшін адам­дық жеке тұлғаны ең бірінші орынға қойған. Осы арқылы ол Қайта өрлеу дәуіріне қадам жасап, жарқын жолдарға бағыт сілтеген жаңашыл ақын болған.

Оның француздық Ренессанс рухындағы Боккаччоның «Декаме­ронына» еліктеп жазылған «Гептамерон»³⁹ (грекше «Жеті күнге арналған күнделік») атты шығармасы халық арасында кең тарап, оның атын тарихта мәңгі қалдырады. «Гептамерон» аптаның жеті күніне арналып, жеті циклге бөлінген, қызықты әрі тәрбие беретін жетпіс екі новелладан тұрады. Ол 1558 ж. «Бақытты ғашық­тар туралы хикая» деген атпен жарық көреді.

«Гептамерон» француз Қайта өрлеуіне тән идеялық қайшы­лықтар мен сипаттарды зерттеуге мүмкіндік беретін маңызды тарихи құжат болып табылады. Шығармада келтірілген новеллалар тұрмыстық материалдармен қоса, дәуірдің түрлі идеялық және адамгершілік ұмтылыстарын айқын көрсетеді.

ХY ғ. басында Қайта өрлеу дәуірінде үлкен маңыздылыққа ие болған әдеби жанрлардың бірі новеллистика қалыптаса бастайды. Францияда ол италиялық үлгілерінің әсерімен шумақтық фаблиодан бастау алады. Кейін ке­ле, айқын сатиралық бағыттағы күнделікті тұрмыстық әңгіме ретінде тарайды. Сол дәуірде кең тараған новеллалар жинағына «Жүз жаңа новелла» жатады. Бұл жинақ Ла Саль атымен де байланысты болған. Жинақтағы новеллалар түрлі әңгемешілерге тиесілі болға­нымен, олар стиль тұтастығымен ерекшеленеді. Осы әзілге толы кітаптың авторы деп саналатын Антуан де Саль (ш. 1388-1461) аван­тю­рист-рыцарьдың ұлы болған. Болашақ рыцарь жас кезінде түрлі жолдардан өтіп, атпен жүруді, сайысқа түсуді үйреніп, геральдика⁴⁰ мен куртуазды заңды жетік мең­гер­ген. Ла Саль прозаның асқан шебері болған. Оның бейнелеу­лері қарапайым болғанымен, оның тілі өте жеңіл әрі түсінікті болып келеді. Ла Сальдің ғажайып неміс рыцарьлары жайлы шытырман оқиғалары Тайгейзер туралы неміс аңызына ұқсатылып жазылған фантастикалық роман іспетті құрылған.

Ла Сальдің келесі шығармасы «Кішкентай Жан де Сентре» романы (1456). Бұл - туынды­ның төрттен үш бөлігі әскери дайындық, әйелге деген серілік қатынас, дворян­дық белгі­лер мен рыцарьлық сайыстар жайлы жазылған дидактикалық шы­ғарма.

Антуан де Ла Сальдің шығармашылығында көркем суреттел­ген куртуаз­дық рыцарьлар мен қалыптасып келе жатқан буржуа­зия­лық ортаның арасында­ғы қайшылық осы дәуірдегі басқа да шығармаларда орын алады.

1533 ж. Сорбон теологтары оның шығармаларына тыйым салады. Бұған жауап ретінде жазушы өзінің «Гаргантюа» атты келесі туындысын жарыққа шығарады. Бұл туынды Ренессансқа тән жауынгерлік рух пен утопиялық арманға толы шығарма болып табылады.

Ал «Пантагрюэль» шығармасы, ең алдымен, орта ғасырлардағы жанрлар: рыцарьлық роман, патшалар, әскербасылар жылнамасы, әулиелер өмірбаяны және схоластикалық ойлауға пародия ретінде жазылған. «Пантагрюэль» өмірді баяндау мен жылнамалар стилінде басталып, сайқы-мазаққа айналады. Ол тек жылнамаларды ғана емес, сонымен қатар киелі Жазбаларды да келеке етеді. Пантагрюэль мен Анарх патшаның уәзірлері арасындағы өзара күрес сипатталатын кітаптың соңғы тарауларына да рыцарьлық романдардың соңғы өңделген үлгілеріне пародия формасы тән.

Рабле француз әдебиеті тарихында алғаш рет классиктер Вийон мен Маролардан қал­ған ирония тәсілін кең қолданып, Лафонтен, Вольтер, Франс секілді жазушылардың дәстүрлі негізін қалыптастырған.

1. 
   Неміс гуманизмі мен оның басты сипаттары.
   
2. 
   ХY ғасыр мен ХYІ ғасырдың басындағы гуманистер.
   
3. 
   Нидерландық әдебиеттің қалыптасуы.
   
4. 
   Франсуа Вийон шығармашылығының басты сипаттары.
   
5. 
   ХY ғ. екінші жартысындағы француз прозасы мен драматургиясы.
   

Гауэр өз шығармаларында дәстүрлі формалар мен аллегорияны кеңінен қолданады, ондағы жануарлар мен құстар әлемі арқылы айналада болып жатқан түрлі қоғамдық құбылыстарды сипаттайды. Мысалы, оның шығармасындағы «кенттік қабан» көтеріліске шық­қан шаруаларды білдерсе, ондағы мылжың сауысқан Уот Тайлердің өзі. Шығармадағы аллегориялық мысалдар «Түлкі туралы роман­ды» еске түсіргенімен, онда сол кездегі ағылшын қоғамдық өмірін­дегі дағдарыс жағдайы суреттеледі.

Уильям Ленглендтің (ш. 1330-1400) ортағасырлық дәстүрлер негізінде жазылған «Уильямның Петр Пахар туралы түсі» атты поэмасы көтеріліске дейін жарық көріп, елдегі жаппай толқулар кезінде халық арасында кең тараған. Гауэр сияқты Ленгленд те өз шығармаларында аллегориялар мен кейінгі орта ғасырға тән басқа да поэзиялық тәсілдерді қолданады. Поэманың авторы Мальверн төбесінде ұйқыға батып, түс көреді. Осылайша, бір мезгілде ол қоғамда орын алған жағдайлардың бәрін анық көріп, шаруалардың қиын жағдайын дәл суреттейді.

Джефри Чосер (1340-1400) – ІІІ Эдуард патшаның ұлына қызмет екен, жүзжылдық соғысқа қатысушылардың бірі. Ол француздардың қолына тұтқынға түскен кезде, куртуаз­дық лирика­мен танысып, сол арқылы сусындайды. Ол бірнеше жыл бойы ақсүйектер мен оның айнала­сындағылар үшін өлеңдер жазған. Чосер лондондық диалектіге сүйене отырып, жаңадан қалыптасып келе жатқан ағылшын әдеби тілінің негізін салушы болған.

Чосер Италияның өмірімен және ондағы өнермен танысқаннан кейін, ағылшын халқы­ның италия әдебиеті арқылы сусындауына себеп болады. Ол Данте, Петрарка мен Боккаччо­ның шығармаларын аударып, олар­дың тәжірибесін өз шығармашы­лығында тиімді қолдана­ды. Чосер өзінің «Герцо­гиня кітабынан» кейін парламенттің қызметін әшкерелейтін «Даңқ үйі» мен «Құстар парламенті» атты сатиралық поэмаларын жарыққа шығарады. Чосер өзінің Лондондағы кедендік қызметі арқылы астананың қоғамдық өмірімен терең танысып, «Кен­тер­бериялық әңгімелер» атты шығармасына арқау болған көптеген әлеуметтік жағдайларға куә болады. Жазушының «Кентербериялық әңгімелер» жинағы ХІІІ-ХIY ғ. әдебиет сахна­сында пайда болады. Оқиға Кентербериге баратын жолда орналасқан тавернада⁴¹ өтеді. Онда ағылшын қоғамындағы барлық тап өкілдері, феодал­дар­дан бастап, қолөнершілер мен шаруа­лардың бейнесі де сомдал­ған. Шығармада бас-аяғы 29 кейіпкер кездеседі, олардың киім кию үлгісі де, өзін-өзі ұстауы мен сөйлеу мәнері де, әдеттері мен мінез­дері де түрліше. Чосер өз шығармасында адамның күрделі бейнесін жан-жақты, асқан шеберлікпен суреттейді. Жазушының сатирадағы таланты монах пен оның рухани әлемі суреттелген тұста айқын кө­рі­неді. «Кентербериялық әңгімелердің» негізгі ерекшелігі сатқын­дық пен алдау, білімсіздік пен ақымақтық сияқты түрлі кемшіліктерді суреттеу болып табылады. Ақын өз шығарма­шылығында ортағасырлық әдебиеттің антиклерикалық бағыттарын әрі қарай дамыта отырып, оны жаңа сатыға көтереді.

Бұл шығарманың ХІІ-ХІІІ ғ. рыцарьлық романдардан айырма­шы­лығы, ең алдымен, шы­ғарманың өлең түрінде емес, проза түрін­де жазылуы болып табылады. Онда рыцарьлардың әлемі белгілі бір қашықтықтан көрсетіледі. Бұл қашықтық арқылы Мэлори дөңгелек үстелдің тарихта болғанын, бірақ оның қайтып келмеске кеткенін оқырманға түсіндірмекші болады.

Т. Мордың идеалды мемлекет пен қоғам туралы пікірлері әлжуаз­дығына, қиялдан шыға­рыл­ғанына қарамастан кейінгі социа­листік ілімдердің қалыпта­суына әсер етеді. Оның «Уто­пия» шығар­масы баға жетпес туындылардың бірі, мұнда оқиға барысы нақты, ақиқат пен шын­дыққа сүйеніп жазылған. Шығармада сол жердегі халықтың мінез-құлқы, армандары мен қиялға толы тұрмыс-тіршілігі сипатталады.

ХYІ ғ. екінші жартысындағы ағылшын мәдениеті шексіз билікті одан әрі нығайту мақсатында, феодалдық католиктік Еуропа мен оның қарсыласта­рының арасында болып жатқан күрестер кезінде дамиды. 1558 ж. Англия мен Испанияның арасын­да болған ұзақ қырғи-қабақ соғыстың нәтижесінде испан әскері жеңіліс тауып, Англия үлкен күшке ие болады. Бірақ елдегі шаруалар көтерілісі толастамайды. 1590-1600 ж. аралығында қаладағы қолөнершілер мен шаруалар бастаған көтерелістің ошағы одан әрі өрши түседі. Дәл осы уақытта зайырлы мәдениет те биік деңгейге көтеріледі. Гуманист-ғалымдардың қатары саусақпен санарлықтай болғанымен, гуманистік ойлау жүйесі осы дәуірдің үлкен жетістігі болып қала бермек.

Поэзия. Қайта өрлеу дәуіріндегі ағылшын әдебиетінің өзіндік дамуы еліктеуден бәсе­келестікке көшу барысында орын алып, сол дәуір адамдары бұл құбылысты жоғары бағалай бастайды. Ертедегі ағылшын поэзиясында Чосер сияқты ұлы ақындардың шығарма­шылы­ғынан қалған баға жетпес асыл мұралары болға­ны­мен, шамамен 150 жыл бойы ағылшын әдебиеті тоқырау кезеңін бастан кешіріп, ғасырлар бойы сақаталып қалған поэзия құндылық­та­рынан да айырыла бастаған еді. Чосер ағылшын, италия және француз поэзияларының қағидаларын шебер үйлесімділік арқылы біріктіріп, ағылшын поэзиясында «корольдік» деп аталып кеткен жаңа ұйқас енгізеді. Осылайша, ХYІ ғ. ортасында өмір сүрген ақын­дардың басты мақсаты ағылшын өлең өлшемін жоғары дең­гейге көтеру болған.

Томас Уайт (1503-1543) пен Генри Серрей (1517-1547) және олардың ізбасарлары француз саңлақтар тобына тең келетін поэти­калық мектеп ұйымдастыр­ған. 1557 ж. осы ақын­дардың өлеңі жинақ­­талған, дәстүрлі түрде құрастырушының есіміне байланысты Тот­тел­дік деп аталатын бұл жинақ Қайта өрлеу дәуіріндегі ағылшын поэзиясының алғашқы ескерткіші болады.

Терцин, катрин, рондели мен сонет сияқты жаңа еуропалық өлең өлшемдері ағылшын поэзиясының негізінде қалыптаса бастай­ды. Тек өлең құрылысы ғана емес, сонымен қатар поэтикалық ойлау жүйесі де жаңа дәуірдің талаптарына байланысты өзгеріске ұшырап, азаматтық рух әрбір адамның жүрегінде орын алады. Петрарка жырлаған Лаураның өшпес бейнесін үлгі ете отырып, ағылшын ақындары да жүректерінде сезім отын жаққан өз ғашық­тары туралы, жер бетіндегі құдіретті махаббат сезімі сияқты тақы­рып­тарды өз шығармашы­лық­тарына арқау етеді. Олардың өлеңде­рінде белгіленген дәстүрлі шектер бұзылып, сағы­ныш сезімдер мен ынтызарлық жалпы халықтың қайғы-қасіретімен, ал махаббаттан туын­даған тәтті, пәк сезімдер елжандылықпен ұштасып жатады.

Келесі тарихи кезең Қайта өрлеу дәуіріндегі ағылшын әдебие­тінің гүлдену кезімен тығыз байланысты болып, осы кезде заман­дастары «ақындардың ақыны» деп атап кеткен Эдмунд Спенсердің (ш. 1552-1599) шығарма­шылығы үлкен табыстар мен зор жетістікке жетеді. Лондондық қарапайым тігіншінің отбасында дүниеге келген ол өзінің ана сүтімен дарыған табиғи таланты мен дарыны арқылы биік шыңдарға да жетеді. Ол өзінің замандаста­рына қарағанда әуел бастан «жаңа тұлға» еді.

Спенсер өмір сүрген ХYІ ғ. 80-90 жылдары Англияда сапасы мен саны жағынан поэтикалық төңкерістер толқыны болады. Англия поэзиясы шарықтау шегіне жетеді.

Лирикалық ақындардың қатарына Шекспир де жатады. Шекспир сонеттері⁴³ өз заманын­дағы жаңа батыл қадам, әлем лирикасының биік шыңы болған. Шыншыл әрі психолог болған Шекспир өз замынын баса озып, әлем әдебиетінің дамуына үлкен үлес қосқан. Шекспир көптеген сонеттер жазған. Сонет (сың­ғырлау, сылдырлау деген италия сөзінен шыққан) – әр шумағы 14 тармақтан құрылатын өлең түрі. Тармақтар екі рет төрт-төрттен, одан соң екі рет үш-үштен топтасады. Оның 154 сонеттен тұратын жинағы сақ­талған. Бұл жинақ ақынның ал­ғашқы, оның көзі тірі кезінде жарық көрген жинағы болып табылады. Кітапқа кірген 126 со­нет ақынның досына, ал 128 қарашашты сұлуға арналған. Зерттеушілердің ойынша, Шекспир­­дің досы ретінде шығатын бейне – граф Саутгемптон, ал қарашашты сұлудың кім екені белгісіз, оның аты тарихта сақталмаған. Сонеттерді бірнеше циклға бөлуге болады. Олардың тақырыптары – достық, сүйіспеншілік, қызғаныш, тағдыр туралы толғау. Сонетте­рінде ақын достықты, сұлулықты, махаб­батты мадақтап, бақытсыз махаббат пен әлеуметтік, философиялық мәселелерді сөз етеді. Оның сонеттері өзінің философиялық тереңдігі жағынан «Гамлет», «Ромео мен Джульетта», «Дауыл» пьесаларынан кем түспейді.

Сонеттер - Шекспирдің артында қалған жалғыз ғана лирика­лық мұрасы. Өзінің драмаларында өз кейіпкерлерімен бірге, біте қайнап кеткенімен, бірде-бір пьесасында өзі туралы ашып ешнәрсе айтылмаған. Ал сонеттерінде өзі, өзінің көңіл күйі, ішкі жандү­ние­сі, қуаныш-реніштері туралы айтып ағынан жарылады. Шекспир өмірін зерттеушілердің де оның сонеттеріне көбірек үңілетіні осыған байланысты.

Қала мәдениетінің гүлденуіне байланысты негізі ертеден бастау алатын түрлі театр­лан­ған ойындар мен көріністер дами бастайды. Қала өміріндегі маңызды тарихи оқиғаларға байланысты ұйымдастырылған ойындар халық арасында кең тарай бастайды. ХІY-ХY ғ. ерте ортағасырлық діни жанр миракль (латын тілінен miraculum - таңғажайып) жанрының әлсіреп, мистериялар дами түсіп, кейін бұл жанрлардың орнына моралите (танымдық драмалық көрініс) келе бастайды. Мистерия, әдетте бірнеше күнге жалғасып, жүздеген орындау­шы­ларды қамтыған.

ХYІ ғ. екінші жартысында, дәлірек айтқанда, 1570 жылдан Англияда театр мен драма­тур­гия­ның қарқынды даму кезеңі болады. «Гамлетте» көрсетілгендей ағылшын театры бастапқы кезде кезбе әртістер тобы арқылы қалыптасқан. Қойылымдарда кәсіпқой әртіс­терден басқа өнер ұйымдары мен университет студенттері де белгі­лі бір рөлдерде ойнаған. Театр жоғары тап өкілдерінің арасында да үлкен беделге ие болады. Италия князьдарының өзін-өзі ұстау мәнері мен олардың сарайдағы көңіл көте­рер ойын-сауықтарын толық қабылдаған ағылшын сарайында үлкен шебер­лік пен кәсіпқой әртістерді талап ететін кең көлемді маскарад-қойылымдар жиі орындалған. Осын­дай қойылымдардың әсерін күшейте түсу үшін мәтіндер қажет бола бастайды. 1561 ж. жас ғалымдар Томас Нортон мен Томас Сек­вил көпшіліктің алдына «Горбодук» трагедиясын қояды. Бұл трагедия ежелгі дәстүрлер мен кельттіктерден мұра болған британдық эпикалық материалдардың қосындысынан пайда болған.

ХYІ ғ. 70 жылдары ағылшын театры қарқынды дамып, қалалық жерлерде орныға бас­тайды. Лондонда кезбе әртістер топтары тұрақтаған түрлі театр ғимараттары пайда бола­ды. Сол кезде Лондонда үш түрлі театр болған: жалпыға ортақ, жеке және сарай маңындағы театр. Ағылшын театрының даму жолында да көптеген кедер­гі­лер кездеседі. Себебі театр буржуазия мен монархия­ның қақтығысу алаңы болып, сонымен қатар театрды жоғарыдан басқарып отырған король билігі де түрлі сылтауларды желеу етіп, пьесаларды қоюға рұқсат бермей, тіпті театрлардың жұмысын тоқтатып та отырған. Ағылшын театры мен драма­тур­гиясының дамуында Томас Кидтің (ш. 1558-1594) 1587-1600 жыл­дарға дейін Лондон сахна­сы­нан түспеген «Испан трагедия­сының» алатын орны зор.

Театр мен драматургияның зор қарқынмен дамуы Шекспир секілді аса дарынды, біртуар азаматтың сахна төрінде пайда болуына ықпал жасайды. ХYІ-ХYІІ ғ. Шекспир шығарма­шы­лы­ғы қалыптасады. Шекспир - қарапайым халық арасынан шыққан дарынды тұлға, орта деңгейлі мектепті бітірсе де, өз қаламынан туған туындылары мен асқан шеберлігінің, бойын­дағы талантының арқасында халықтың біртуар азаматы болған. Шекспирдің асқан дарын­дылығы оның алғашқы еңбектерінен-ақ белгілі болады. Шекспир шығармашылық ор­та­дан өзіне демеу тауып, аз уақыттың ішінде драматургия саласында биік тұлға ретінде танылып, театрдың королі атанады.

Ағылшынның әлемге аты әйгілі драматургы әрі ақыны Уильям Шекспир 1564 ж. 23 сәуірде Эйвон өзенінің бойындағы Стратфорд деген кішкентай қалада дүниеге келген. Оның әкесі айтарлықтай ауқатты қала тұрғыны еді (саудагер болған, қала мэрі болып та сайланған). Уильям Джон Шекспирдің үшінші баласы еді, одан басқа тағы жеті баласы болған. 7 жасында Уильям ең жақсы деп есептелетін Стратфорд грамматикалық мектебінде 1671-1678 жылдары білім алып, латын және көне грек тілдерін терең меңгереді. Әкесінің кедейленуіне байланысты мектепті бітіре алмай, 16-ға толар-толмас жасында жұмыс істеуге мәжбүр бо­лады (ет сатушының шәкірті, ауылдық мектепте репетитор т.б.). 18 жасында Уильям өзінен 8 жас үлкен Анна Хесуэй деген шаруаның қызына үйленеді.

1585-1612 ж. Лондонда әуелі театрға келушілердің атын бағушы, соңынан әртіс, режиссер, драматург болады. Лондонға келген алғашқы күндерінен-ақ Шекспир студент­термен тығыз байланыс орнатады. Оның пьсалары алғаш рет студент-жастардың күшімен қойылып, сол кезден бастап Уильям Шекспирдің барлық өмірі театрмен байланысты болады. 1590 ж. Лондондағы «Глобус» театрының актері болады. Оның драматургтық қызметі осы жыл­дан басталады. 1590-1600 ж. аралығындағы пьесалары оптимис­тік сарында болып ке­леді.

Өзінің «Гамлет», «Отелло», «Король Лир», «Ромео мен Джульетта» және басқа траге­дия­ларында Шекспир қайырымдылық пен әділеттілік туралы ізгі, батыл адамдар арман­дарының жүзеге аспайтындығын көрсеткен. Ол күшті, ер жүрек кейіпкерлерді, олардың жо­ғары сезімдерін – сүйіспеншілік пен дос­тықты, адалдық пен ерлікті мадақтайды. Шекс­пир­дің кейіпкерлері тағдырдың әлсіз құрбандары емес, олар қиналады және күреседі, бірақ дүниені өзгер­туге қабілеті жетпейді.

Жалпы алғанда, Шекспирдің шығармашылығын үш кезеңге бөліп қарастыруға болады. Бірінші кезеңге «Ромео мен Джульет­та», «Юлий Цезарь» (1590-1599) секілді алғаш­қы туындыларын жатқызамыз; екінші кезеңге «Гамлет», «Тимон Афинский» (1600-1608) сияқты туындылары, яғни, трагедия­лары жатады. Соңғы кезеңге «Боран», «Генрих YІІІ» (1609-1613) жатады.

Шекспирдің барлық трагедияларының ішіндегі ең күрделісі – «Гамлет»⁴⁴. Әлем әде­биетінде ешбір шығарма мұндай әр алуан пікір туғызған емес.

Көптеген ғасырлар бойы Гамлет образы түрлі пікірлер туғы­зады. Ол әдебиетте әлі адамдарды толғандыратын образдар­дың бірі болып қала бермек.

Шекспир 1616 жылы дүниеден өтеді, алайда артынан өшпес мұра қалдырады. Қазіргі таңда Шекспир шығармашылығы әлем әдебиетінің баға жетпес мұрасы болып қала бермек.