Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

1. 
   Парсы тілді әдебиеттің қайнар көзі.
   
2. 
   Парсы поэзиясының негізгі жанрлары.
   
3. 
   Рудаки поэзиясының әлеуметтік мазмұны.
   
4. 
   Фирдоусидің «Шах-наме» атты эпопеясы.
   
5. 
   Омара Хайям поэзиясының гуманизмі.
   

Кавказ мәдениетінің дамуына ежелгі иран мәдениеті, элли­низм, христиан дінінің қабыл­да­­нуы, ұлттық жазудың пайда болуы мен Грузия, Армениядағы христиан мәдениеті де тіке­лей әсер еткен. Кейін YII-IX ғ. арабтар мен көшпелі оғыз тайпаларына қарсы күрестер ұлт­тық сананың құры­луына жол ашады. Бұл құбылыс өз кезегінде X-XII ғ. көркем өнер шығар­ма­шы­лығының (Наре­каци, Руставели, Низами, Хаган) гүлденуіне себепкер болады.

Y ғ. басында Армения мен Грузияда халықтардың әдебиеті мен тарихы, философиясы мен ді­ни ілімінің қарқынды дамуына негіз болған ұлттық жазулар қалыптаса бастайды. Ал YII ғ. Әзір­байжан сияқты мұсылмандық тараған аймақ­тарда араб әліпбиі орта парсы, яғни пех­ле­вилік әліп­би­ді екінші орынға ығысты­рады. Әзірбай­жанда исламның кең таралуы тек діни емес, сонымен қатар ғылыми және көркем жазба әдебиеттердің араб тілінде болуына ық­пал етеді. Кейіннен араб тілімен қатар парсы тілі де кең қолданысқа ие болады.

Кавказ әдебиетінің жалпы ерекшеліктерінің бірі осы аймақтағы халық­тардың өз ұлттық шы­ғар­машылықтарын сақтап, оларды әрі қарай дамыта отырып, сол дәуірге тән көптеген эсте­ти­ка­лық тәжіри­белерді бойына сіңіріп, ежелгі әлем өркениетімен тығыз қарым-қатынас орната алуын­­да жатыр. Кавказ халқының еңбек сіңірген ақындарының шығармашылығында батыс хрис­тиан дінінің әсерін (Византия мәдениеті) ғана емес, сонымен қатар мұсыл­мандық шығыстың әсе­рін де байқауға болады.

Кавказ халықтарының тарихи дамуының бірлігі мен эллиндік, византиялық және иран­дық мәдениеттердің ықпалына қарамастан олардың әдеби мұрасында көрініс тапқан әрбір халықтың мәдени қалыптасуы түрлі деңгейде болған.

Мысалы, Армения ассириялық және ежелгі ирандық дәстүр­лерден бастау алады. Бұл Арме­ния­ның тарихи қалыптасқан терри­то­риялық жағдайына ғана емес, сонымен қатар ха­лық­тардың ұлт­тық ойлау жүйесі де осы ежелгі дәстүрлерге негізделуіне байла­нысты болады.

Y-YI ғ. армян мәдениетінің гүлдену кезеңі болып табылады. Осы кезде армян шіркеу­ле­рі­нің маңы­зы арта түседі. Бұл дін Армения мен Кавказ елдерінде арабтардың басып кіруі (YІІ-ІХ) мен көшпелі оғыз тайпаларының шапқыншылығы кезінде де маңыздылығын жой­мады. Бұл құ­бы­лыс ислам дінін қабылдауға шектеу жасайды. Грузиялықтар өздерінің бастан кешірген тарихи жағдайларына қарамастан, өздерінің монарх билеген мемлекеттік басқару жүйесін сақтап қала­ды. Грузиядағы феодализм көп жағынан еуропалықтарға ұқсас болған. Ол әлеуметтік типология жағынан ғана емес, сонымен қатар мәдениет жағынан да байқала­тын. Грузин мәдениеті тұтастай эллиндік және византиялық мәде­ниеттерге бағытталады. Дегенмен Грузия мен Армения Визан­тия­­ның саяси үстемдігіне қарсы күресін тоқтатпайды. Грузия поэзиясы өзіндік ерекшеліктерін сақ­тай отырып, өздерінің ұлттық дүниета­ны­мына қарай өзгертулер мен өңдеулер арқылы парсы лирика­сының кейбір элементтерін де бойына сіңіреді. Қалыптасып келе жатқан әзірбайжан әде­бие­тінде көркем әдебиеттің дамуына қолай­лы алғы шарттар жасалған: түркі тайпаларының кере­мет үлгі­дегі халықтық эпосы, мұсылман мәдениеті, оның ішінде өте ауқым­ды ғылыми және көркем әдебиеті және иран мәдениетінің асыл мұрасы мен оның жоғары эстетикалық деңгейі.

IX-XIII ғ. Армения, Грузия және Әзірбайжан елдерінде сауда мен қолөнер дами түседі. Кавказ территориясы Шығыс пен Батыс арасын байланыстыратын Ұлы сауда жолдары то­ғыс­қан жерде болады. Бұл жолдар арқылы Қытай, Үндістан, Иран, Констан­тинополь және бас­қа да еуро­палық елдер байланыс жасайды. Осы әлемдік байланыстар арқылы қалар да­мып, мемлекеттер пайда болады және сол кездің рухани құндылықтары бой көтереді. Осы жол­дардың тоғысында роман-германдық әлемнің, Шығыс пен Кавказ халықтарының тілде­рі пайда болып, мәдени және әдеби байланыстар қалыптасады. Грузиядағы Артануджи, Тби­ли­си, Кутаиси, Армениядағы Ани, Двин, Ван, Каре, Әзірбай­жандағы Барда, Ганджа, Нахи­че­вань, Табриз, Марага қалалары жаңа мәде­ниет­тің орталықтарына айналады.

Мұның барлығы поэзия, әдебиет, философиялық-ғылыми ойлар сияқты рухани мәде­ниет­тің дамуына жол ашады. Осы жағ­дай­лар Арменияда Григорий Нарекаци, Нерсес Шнорали, Мхитар Гош және Вардан Айгекци, Грузияда Чахрухадзе, Иоане Шавтели және Шота Руста­вели, Әзір­бай­жанда Бахманяр, Хагани Ширвани және Низами Ганджеви сияқты сол кезде атақ пен даңқа ие болған гуманист-ақындар мен ақын ойшылдардың пайда болуыны әсер етеді. Олардың шығар­машылығында гуманистік бағыт білінеді. Гоштың «Армян заң­дардар жинағы» атты шығармасы мен мысалдары өзінің замандас­тары Низами мен Руставелидің поэтикалық шығарма­ларымен сарындас болған. Бірнеше ғасырдан кейін «Ар­мян заңдардар жинағы» туындысын грузин патшасы, әрі ақыны YI Вахтанг өзінің «Жинақ» атты шығармасында пайдала­нады. Мазмұны мен саяси-әлеуметтік жағынан да, кейде жанр­лық формасы бойынша да Низамидің «Хамса» атты алғашқы поэма­сындағы аңыздар Гоштың мысалдарымен үндессе, ал оның басқа поэмасындағы поэтикалық бейнелер мен оның роман­дық сипаты Руставелидің монументальды поэмасын еске түсіреді.

Армян әдебиеті. IX ғ. аяғынан X ғ. басына дейінгі кезеңде араб үстемдігіне қарсы ұзақ әрі қиын күрестің нәтижесінде Армения саяси дербесті­лікке қол жеткізді. Елдің саси тәуел­сіз­дігінің қалыптасуы эконо­мика мен мәдениеттің гүлденуіне қолайлы жағдайлар туғызады. Мұндай оң өзге­ріс­тер Батыс Еуропа елдерімен тығыз байланыс жасаған Киликиядағы Рубе­нид­тердің (1080-1375) шамамен 300 жыл бойы өмір сүріп, патшалық еткен кезеңінде айқын көрінеді. Визан­тия­­лықтардың жаулаушылық саясаты мен түрік-селжұқтары­ның басып алу жорық­тарына байла­ныс­ты Арменияның шығыс бөлігіндегі мемлекет дамуы XI ғ. ортасында уа­қытша тоқырау­ды бастан кешіреді. Бірақ XII ғ. Арменияның Солтүстік Шығыс аудан­да­рында Грузияның көмегі­мен Захарид патшалығы құрылғаннан кейін қайта қалпына келеді. Сол кезде бұрын-соңды болма­ған музы­ка, әдебиет пен ғылымның гүлденуі басталады.

X-XII ғ. ғылым мен мәдениетте жоғары мәртебелі адамдар маңызды рөл ойнай бас­тай­ды, оның ішінде ғалым, педагог, әскери қоғам қайраткері князь Григорий Магистростың (990-1059) алатын орны ерекше. Ол антикалық филосо­фия мен мифология, әдебиет, нақты және жара­ты­лыс­тану ғылымдарын меңгер­ген ғалым болған. Оның мектебіндегі оқу жүйесі схолас­тика мен догматизмге қарсы бағытталып, онда жаратылыстану мен гуманитарлық ғылым­дарға үлкен көңіл бөлінген. Магис­трос армян әдебиетіне жаңа эпистолярлық жанрды енгіз­ген. Оның «Хаттарында» әдеби негіз­дерден алынған және өзі жазған көптеген мысалдар мен аңыздар келтірілген. Магистростың «Хат­та­ры» стилі жағынан көркем-публицистикалық және эмоционалды болып келеді.

Сол кезеңнің ұлы ақындарына Григорий Нарекаци және Нерсес Шноралиді де жатқыза­мыз. Григорий Нарекацидің (945/950-1003 ж.) өмір сүрген кезеңі көптеген қайшылық­тар мен келең­сіздіктерге толы болған. Бір жағынан кейде мистикалық дәрежеге дейін жететін діни және аскеттік ойлардың кең тарауы, екінші жағынан шіркеулік жоралғылар мен ғұрып­тардан толықтай бас тарту мен зиялы өмірге қарай ұмытылыс болады. Осы келеңсіздіктер ақын­­ның ой-өрісі мен оның шығармашылығына әсерін тигізбей қоймай­ды. Нарикаци Арме­нияның Васпуркан облы­сында, ғалым-епископ Хосров Андзевацидің жанұя­сында дүниеге келген. Ол Нарекс монасты­рында замандастарының ара­сында «ұлы ойшыл» атанған немере ағасы Ана­ний Нарекацидің қолын­да тәрбиеленеді. Нарака­ци оқуының соңында сол монастырьде монах болып қалады. Көп уа­қыт ұзамай өзінің білімі мен шығармашылығы арқылы аты шығып, көзі­нің тірісінде де ол туралы аңыздар айтылады. Дегенмен бізге жеткен жазбалар бойынша, сол дәуірдің өзінде Нарека­ци қуғын-сүргінге ұшырап, тіпті сотқа да тартылған. Ол өзі тәр­биеленген монастырьде жерленіп, ұлы ойшыл-ақынның қабірі ғасырлар бойы халық ара­сын­да киелі жер деп есеп­телінген.

Нарекаци үлкен әдеби мұра қалдырған, олардың арасында «Гандзы» (құдай мен әулие­лерге арналған ұрандар), «Апарандық кресттің тарихы мен әулие Крест пен әулие Ананы ұлықтау», «Қасиетті апостол­дарды ұлықтау», «Низибийлік епископ, әулие Иаковты ұлық­тау», «Әндер» («Таги») және «Қайғылы діни әндер кітабы» сияқты шығар­малары белгілі.

Нарекацидің шығармаларында оның жаңа эстетикалық тұжы­рым­дамасы айқын көрінеді. Ол армян әдебиетінде бірінші болып, табиғатты поэзияның объектісі ретінде қарастырған. Нарекаци армян әдебиетінде алғашқылар­дың бірі болып адам мен оның жан дүниесін таби­ғаттың бір бөлігі ретінде көрсетеді. Бұл өз кезегінде поэтикалық форманың өзгеруіне әсер етеді. Ақын жасаған әулие Марияның бейнесі адамгершілік құнды­лық­та­рының бастамасын біл­ді­ре­ді. Бұл мәдени-рухани және дәс­түр­лі-діни образдар мен ұғымдарды түсіну мен поэти­ка­лық қолда­ну­дағы жаңа қадам болады. Құдірет күштеріне адамдық қасиет­терді таңа оты­рып, адамзат баласын үлкен құдірет пен күшке ие етіп көрсетеді. Бұл әдіс тек әдебиетте ғана емес, сонымен қатар, армяндық өнердің басқа салаларында да көрініс тапқан. Нарекаци қасиетті Марияның бейнесін қарапайым адамға тән қасиеттермен суреттеп, сол арқылы адам мен құдай арасында белгі­лі бір шектің жоқты­ғын көрсеткен.

Өлімнен құтылмайтынын білген ақын, өлімнің сұмдық тұстарын, яғни адам өмірінің ең үлкен трагедиясын суреттейді. Ол жан-тәнімен құдайдан «ақырзаманның келуін тездет­пеу­ді», «өлімнің ащы дәмін» уақытынан бұрын татқызбауды тілейді. Наре­ка­цидің поэтикалық елестері шексіз, оның көз алдына Ібілістің, қорқы­нышты соттың, тозақтың, тіпті өз өлімінің елесі де келеді.

XII-XIII ғ. мысалдың прозалық жанры пайда болып, дами бас­тайды. Ортағасырлық мысал­шылардың ішінде ерекше көзге түс­кен­дері Мхитар Гош пен Вардан Айгекци. Мхитар Гош (1130-1213) Ганджада туылған. Ол екі рет вардапет дәрежесін алған жоғарғы білімді адам болған. Гош Нор-Гетиктегі шіркеу мен ондағы мектептің негізін қалайды. Армениядағы заң ғылым­да­­рының дамуы Гоштың есімімен тығыз байланысты. «Шіркеулік канон­дар» мен «Қалта­лылардың заңдарынан» тұратын «Армян заңдар жинағы» кең таралады. Гошқа дейін Арменияда қалталы­лар­дың заңы болмаған. Феодалдарға шектеу қойған және мұсылман­дыққа қарсы болған Гоштың заңдары прогрестік мәнге ие болады. Ол жекеленіп кеткен княздықтарды біріктіріп одақ құру керектігін айтып, патриоттық идеяны көтеріп, бұл туралы ол өзінің бірне­ше мысалдарында да айтқан. Гош библиялық заңдарды «мәңгілік» деп ойла­ғаны­мен, оларды Арменияның қоғам­дық өмірі­не негіздеп қолданған. Гош халық пен мемлекет арасындағы тыныш­тықты жақ­тау­шы болып алға шыққан.

Армяндық лириктердің ішінде Фриктің (XIII ғ.) алатын орыны ерекше. Оның ең үздік туындылары әлемдік поэзияның маржаны болып табылады. Фрик Шығыс Арменияда тұрған және моңғол шап­­қын­­шы­лығының куәгері болған. Ақынның 50 астам өлеңдері сақталып қалған. Фриктің шығар­­ма­­шылығы ортағасырлық жазу­шы­лардың шығармашылығы сияқты қайшылыққа толы. Ол бес күндік дүниеде кездесетін сынақ­тар мен қайғы-қасіреттер туралы өлеңдерін христиан ілімінің негі­зін­де жазған. Алайда Фрик бұл өлеңдерінде құдайға сеніп, оның рахымдылығы мен мейірімділігінен үміттене отырып, жатжер­лік және жергілікті құлиеленушілердің ашкөздігін қатты сынға алып, қатыгез жауыздар мен екіжүзді діндар сымақтарды әшкерелейді. «Тағдыр дөңгелегі» мен «Шағымдар» атты өлеңдерде автор езілген тап өкілдерінің құқығын қорғайды. Осы өлеңдерден ел­жан­ды, ұлы ойшыл, үлкен гуманист ақынның асыл бейнесін де кө­ре аламыз.

Y-XIII ғ. Арменияда жазба әдебиетпен қатар ауызекі әдебиет те дамиды. Ғасырлар бойы түрлі жанрларда ауқымды фольклорлық шығармалар пайда болады: аңыздар, ертегілер, эпи­ка­лық өлеңдер мен әңгімелер, гусандық өлең­дер, әлем кезушілер туралы өлеңдер, бесік жырлары, әдет-ғұрыптық, әскери, сонымен қатар, аңыздар мен мақалдар, мәтелдер және т.б.

«Сасундық Давид» («Сасунци Давид») эпосы армян халқының ауыз әдебиетіндегі жар­қын үлгілердің бірі болып табылады. Кемеңгер халықтың ең жақсы қасиеттерін бойына сіңір­­ген бұл шығар­ма дүниежүзілік фольклордың ұлы эпикалық ескерткіш­те­рінің қатарына кіреді.

Армян эпосы ырғақ дауыспен, ал кейбір ұйқас өлеңмен айтыл­ған эпизодтар әнмен айты­лады. Айтушы бір не екі бөлімін әндетіп, ал соңында эпоста мадақталған барлық батыр­лар­дың есімдерін көтеріңкі дауыспен айтқан. «Сасундық Давид» эпосының құрылу уақыты ІХ-ХІІІ ғ. сәйкес келгенімен, оның тарихи түйіні ІХ ғ. орта­сындағы оқиғалар болған. Бұл мону­ментальдық шығарма армян халқының көп ғасырға созылған азаттық күресінің өзіндік бір жыл­на­­масы болып табылады. Бұл эпос абыз-гусандар арқылы құрылып, ұрпақ­тан-ұрпаққа таралып, қазіргі күнге дейін жеткен. Онда елдің негізгі идеялары мен мақ­сат­тары, еркіндікті сүю мен елжандылық, қайраттылық пен ерлік, халықтың жарқын бола­шақ­қа және әділдік пен мейірімділіктің жеңісіне деген сенімі көрініс тапқан. Осы арқылы эпостың халықтық сипаты анықта­лады. Елжандылық идея­сы, әсіресі Давидтің образында айқын көрінеді. Бұл туындыда орта ға­сыр­дағы армян елінің ұлттық әдет-ғұрыпы мен салт-дәстүрі, діни ұстанымы, тұрмыс-тіршілігі мен әлеуметтік қарым-қатынастары суреттелген.

Грузин әдебиеті. Грузияда жазудың пайда болғанына дейін халық әдебиетіндегі түрлі аңыз­дар, эпикалық ертегілер, лирикалық өлеңдер кең тараған. Құдайлармен соғы­сып, аспан отын ұрлап, кейін Кавказ тауындағы жартасқа байланып жазасын алған Амирани (Про­метейдің егізі) батыр туралы айтылған аңыз ерекше сұра­нысқа ие болған. Амира­ни ерліктері жайлы аңыз жергілікті мәдени ескерткіш­тер мен ежел­гі грекиялық әдебиетте де көрініс тапқан.

Грузин халқының поэзиясымен қатар біздің заманымызға дейін­гі кезеңдер­дің өзінде олардың жазу үлгісі де болған. Бірақ бұл жазу үлгісіндегі ескерткіш­тер бізге дейін жетпеген. ІY ғ. алғашқы жартысында (337 ж.) христиан діні Грузияның мемле­­кеттік діні деп танылды. Грузин жазу үлгісіндегі ескерткіш­терден Y ғ. ортасына жататын эпиграфиялық жазбалар сақ­тал­ған. Сол ғасырдың 70 жылдары Яков Цуртавелидің грузин халықтары­ның әдеби тілінде жазыл­ған «Шушаниктің азабы» атты әдеби шығармасы жарық көреді. Әдеби тілмен және шіркеулік грузин жазуымен жазылған алғашқы шығармалар стилінің жетілуі бұл жазу үлгі­сі­нің ежелгі шығу тегін дәлелдейді.

Ежелгі грузин әдебиетін шартты түрде 3 кезеңге бөліп қарастыруға болады: Y-ІХ ғ. (феода­лизмнің алғашқы даму кезеңі); ХІ ғ. басы мен ХІІІ ғ. екінші ширегі (феода­лизмнің дамыған кезеңі) мен ХІІІ-ХYІІІ ғ. аралығы (кейінгі феодализм кезеңі).

Y-ХІ ғ. қамтитын грузия әдебиетінің алғашы кезеңі грузин халқының тұрмыс-тіршілігі­мен анықталатын діни сипатқа ие бол­ған. Көршілес армян және албан (әзірбайжандықтардың ата тегі) халықтары сияқты грузин тайпа­лары да жатжерлік қанаушылардың езгісіне ұшырап, үлкен қайғыға душар болады. Кавказ аймағының үстемдігіне парсы мемлекеті мен Шығыс Рим (Визан­тия) империя­сы таласқан. YІІ ғ. екінші жартысында Грузия елі араб-мұсылман­дарының билігіне көшеді. Ал ХІ ғ. Грузия жеріне көрші селжұқтар басып кіреді. Қаңырап қалған елде тек христиан шіркеуі ғана бір орталықтанған күшке ие болады. Феодалдық-иерар­хиялық негізде құрылған христиан шіркеуі қоғамдық дүниетаным мен грузия мәде­ние­тіне айтарлықтай әсер етеді.

Шіркеуге керек кітаптың барлығы грузин тіліне аударыла бас­тайды. Інжіл («Псалтирь», Евангелия және т.б.) грузин тіліне аударылды. Георгий Святого­рец немес Афонскийдің (1009-1065) шығармалары мен аудармаларын грузин шіркеуі канондық деп мойындайды. Аударма­лар көбіне грек не сирия тілдері­нен ауда­рылған.

Жалпы христиандық әдебиеттің көп бөлігі грузин тіліне алғаш­қы кезеңде аударылып біткен. Грузияда Иоанн Мосханың «Физио­лог» (армян тілінен ауда­рылған), «Лимонарий» (араб тілінен ауда­рылған) сияқты аудармалары үлкен сұранысқа ие болады. Кейбір маңыз­ды ескерткіштер бірнеше рет ауда­рылған (Иоанн Дамас­киннің «Білімнің қайнар көздері» атты шығармасының жеке бөліктері 3 рет аударылған). Інжілден басқа кітаптардың барлығы жергі­лік­ті қоғамдық-сая­си және мәдени сұраныстарға сәйкестен­діріліп, оларға айтарлық­тай өзгерістер енгізіліп отырған.

ХІ-ХІІ ғ. грузин діни-философиялық әдебиеті дами түсіп, «философиялық ойлаудың жа­ңа бағыттары» пайда болады. Соны­мен қатар ежелгі Грузияда сәуегейлік әдебиеттің аудар­ма­­ла­рымен айналысу кең тарайды. Бұл құбылыс христиан қоға­мы­ның қажеттілігі мен идеологиялық талапта­рынан туын­дайды. Бұл – историография мен беллетристиканың кейбір эле­мент­­терінен тұратын сәуегейлік (агиографиялық, мартирологиялық) немесе та­ри­­хи-биог­ра­фиялық әдебиет. Осындай ескерт­­кіштер грузин халқының көрші елдермен болған соғысы жайлы баяндайтын.

Сәуегейлік әдебиеттің ең ежелгі ескерткіштерінің бірі - Яков Цуртаве­лидің «Шуша­никтің аза­бы» атты туындысы. Бұл шығарма 475-484 ж. аралы­ғында жазылған. Онда аса көркем түрде картлий басшысы Варскеннің әйелі мен оның қайғы-қасіретке толы тағдыры жайлы айтылады. Жеке мүддесі мен саяси мақсаттарды көздеген Варскен парсы шахының билігін мойындайды, христиан дінінен алшақтап, маздаизмді қабылдайды. Кейін ол жанұясындағы барлық туысқан­да­рын христиан дінінен бас тартуға мәжбүрлейді. Тек әйелі Шушаник қана күйеуіне мойынсұнбай, оның талаптарын орындаудан бас тартады. Шушаник осы әрекеті үшін түрлі қиындықты басы­нан өткізіп, 475 ж. азапталып өлтіріледі.

Яков Цуртавели қайратты да батыл, ержүрек те шыдамды әйел образын сомдайды. Автор түрлі метафора, теңеу, салыстыру тәсіл­дерін кең қолданып, өз еліне, дініне сенген байсалды Шу­ша­­никті өз дінінен бас тартқан, елін сатқан, қатыгез де жауыз Варскенге қарсы қояды. «Шуша­ник­тің азабы» атты шығарма историографиялық ескерткіш ретінде де өте бағалы. Бұл шығар­мадан сол кездегі парсы әмірінің қол астында болған Грузияның саяси, экономи­ка­лық, әлеумет­тік, діни және мәдени ахуалын көре аламыз. Сонымен қатар онда халықтың күнделікті тұрмыс-тіршілігінен де жарқын көріністер келтірілген.

Х ғ. басында Василий Зарзмели Смацх аймағындағы (Грузия оңтүстігі) Зарзм монас­тырының негізін қалаушы өзінің көкесінің әрекеті туралы жазады. Автор Смацх аймағын мекендеген халықтың әлуеметтік жақтары мен тұрмыс-тіршілігін суреттеуді басты орынға қоя­ды. Василий Зарзмели өз шығармасында шаруалардың жақсы жерлерге иелік ететін монахтарға деген жеккө­ру­шілік сезімдерін де жасырмайды.

Грузияда гимнография да жоғары даму дәрежесіне жеткен. Салттық, литур­гиялық, құ­дай­ға табыну ән шерулері негізінде аударылып отырған. YІІІ ғ. алғашқы түпнұсқалы гру­зиндік әнұ­рандар әдебиетінің ескерткіштері пайда болады (мысалы, Иоанн Сабанисдзенің «Або Тбилелидің азабы» атты шығар­ма­сының төртінші бөлімі).

Ежелгі Грузияның өзіндік тарихи әдебиеті ХІ-ХІІ ғ. жататын ескерткіштерден көрінеді (Леон­тий Мровели, Джуаншер, Давидтің ұлы Сумбат, Арсений, тарихшы Давид Құрылысшы мен Тамара және т.б.). Барлық грузин жазушылары мен тарихшылары ішкі ала­уыздық пен феодалдар арасындағы талас-тартыстарды қатты сынай отырып, елдің бір тудың астына бірігіп, бір жеңнен қол, бір жаға­дан бас шығару идеясын ұстанады.

ХІ-ХІІ ғ. Грузияның қоғамдық құрылысы дамыған феодализм сатысына өтеді. Жан-жақ­тан төнген сыртқы жауларына ауыр соққы бере отырып, ел біртіндеп бірігіп, саяси тәуел­сіз­дікке қол жеткізе бастайды. Давид Құрылысшы (1089-1125), Георгий ІІІ (1156-1184), Тамара пат­шайымы (1184-1213) билеушілерінің тұсында Грузия жеке тәуелсіз ел ретінде танылып қана қоймай, соны­мен бірге Шығыс елдерінің тарихында да маңызды орын ала бастайды. Осы уақытта шір­кеу­лер қайта құрылып, толық мемле­кеттік билікке көшеді. 1122 ж. бастап Тби­лиси елдің саяси және мәдени орталы­ғына айналады. Осы кезең Грузин халқының мате­риалдық және рухани дамуының биік белесі болады.

Осы дәуірде Грузияда түрлі ғылымдар дамып, схоластика мен шіркеу догматикасынан тыс қоғамдық-саяси және дін философия­лық ойлар қалыптаса бастайды. ХІІ ғ. Грузин ортағасырлық мәде­ниетінің тарихында классикалық кезең болып саналады. Зайырлы әдебиет көрші халықтар­дың әдебиетімен, әсіресе Шығыс мұсыл­ман­дарының парсы тілді әдебиетімен тығыз байланысты сақтай отырып өзіндік сипатқа ие болады. ХІ-ХІІ ғ. грузин тіліне көптеген антикалық дәуір, парсы, тәжік әдебиетінің ескерткіштері аударыла бастайды. Мысалы, Фирдоусидің «Шах-наме», Унсуридің «Вамек пен Азра», Низами Ганджевидің дастандары («Ләйлі-Мәжнүн», «Хосроу мен Шырын», «Ескендір-наме»), Гурганидің «Вис пен Рамин» сияқты шығармалары грузин тіліне аударылады. ХІІ ғ. дамыған ұлттық грузин мәдениеті Низами мен Хагани шығарма­ла­рында да көрініс табады. Грузияның классикалық дәуіріндегі шығар­маларының көп бөлігі моңғол-татар шапқыншылығы кезінде жоғалып кеткен. Бірақ кейбір сақталған ескерткіштерге қарап, ежелгі грузин зайырлы әдебиетінің бай, сан алуан болғандығын нық сеніммен айта аламыз.

XII ғ. ең беделді одалық ақындар ретіне Шавтели мен Чахру­хад­зені мысал­ға келтірсек бола­ды. Иоанн Шавтели - «Абдул Мессия» (Христос құлы) атты панегирикалық поэманың авторы. Онда мадақталғалған тұлғаның кім екені (Дәуіт Құрылысшы неме­се Дәуіт Сослани) әлі де нақты белгісіз. Шавтели өзінің қамқор­шысы-мәртебелі билеушісін көркем тілмен суреттеп, оның асыл бейнесін салтанатты түрде әсем сипаттайды.

Чахрухадзе «Тамариани» атты панегирикалық өлеңдер жина­ғын жасаған. Автор Тамара патшайым мен оның өмірлік серігі Дәуіт Сосланиді мадақтай отырып, грузин патшайы­мының хрис­тиан әлемін сақтаудағы миссиясы туралы сөз қозғайды. Панегирикалық үлгіде жазылған «Тамариани» шығармасында сол кездегі Грузия­ның қоғамдық ойлау жүйесінің даму сатысы көрсетілген. Чахрухадзе мен Шавте­лидің білім­ділігі мен дүниетанымының кеңдігінен ХІІ ғ. грузин мәдениетінің даму деңгейін көре аламыз.

Классикалық дәуірдегі грузин поэзиясының ең көркем туын­дысына Шота Руставелидің «Жолбарыс бейнесіндегі батыр» атты поэмасын³² жатқызамыз. Руставели өмірі туралы нақты деректер өте аз. Бұл шығарма туралы басты тарихи-әдеби дерек - поэманың прологы. Шота Рус­та­вели шығармасын Тамара ханшайымға арнап, кіріспе шумақтарда (3-4) ханшайым мен оның жары Давид Сосла­ниді мадақтаған. Осы арнаудан туындының XII ғ. 80 жылдары мен XIII ғ. бірінші онжылдығына дейінгі уақыт аралығында жазылғаны туралы болжам жасай аламыз. Прологта (7-8 жолдар) Руставели есімі екі рет кездеседі.

Әзірбайжан әдебиеті. Кавказ халықтары - грузиндер, армяндар мен әзірбайжандар түр­лі басқын­шылардың басып кiруiнен жерлері мен өз тәуел­сіздіктерін қорғап қалу үшін бір тудың асты­на бірігеді. XII ғ. бастап олар өзара саяси, экономикалық және мәдени тығыз бай­ла­­­ныста бола­ды. Бұл халықтардың мәдениет өкiлдерi бiр-бiрiнің мәде­ни және әдеби өмір­лерін жақсы білген. Грузиндер мен армяндар арасында әзірбайжан тілі мен ауызша халық әдебиеті, махаббат поэзиясы мен халық әндері кең тарап, үлкен сұранысқа да ие болған.

XII ғ. әзiрбайжан лирикасы қарқынды дамиды. Сол кездегі Фалактер, Муджираддин Бейлак­ан, Иззаддин Ширван секілді ақындардың шығармашы­лығында гуманистiк және демок­ратиялық сарындар маңызды орынға ие болады. XI ғ. феодалдық сарайларда, сарай поэ­зиясы гүлдеп оның негізгі жанрлары қасыдалар мен ғазал болады. Сонымен қатар рубаилар (төрт шумақ өлең) және маснауи­лер (эпостық поэзия) құрылады.

Әзiрбайжан феодалдарының сарайларында панегириктер қыз­мет көрсет­кен. Әдетте олар­ға «ақындардың патшасы» (Малик аш-шуара) басшылық жаса­ған. XII ғ. сарай поэ­зиясының белгiлi өкiлі­не талантты ақын Абу-л-Ала Гандже­виді жатқызамыз. Ол Ширван­шах Манучехрдің тұсын­да өмір сүріп, оған қыз­мет еткен. Оның Ф. Ширван және Х. Ширван атты дарынды шәкірттері болған.