Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

1. 
   Еуропадағы ортағасырлық эпостардың көркемдік ерекшеліктері.
   
2. 
   Куртуаздық әдебиет анықтамасы және оның жанрлары.
   
3. 
   Прованстық лириканың ерекше сипаттары.
   
4. 
   Неміс куртуаздық лирикасындағы миннезанг пен мейстерзанг жөнінде.
   

Қайта өрлеу дәуіріндегі әдебиетте сол кезеңде өмір сүрген көптеген адам­дарға тән ерлік істер, алып қуат пен феодалдық сипат­­тардың және жауыздық­тың үйлесімділігі көрсетілген. Жырт­­қыштық пен жауыздықтың көрінісі Мексиканы жаулап алушы Эрнон Кортестің, санда­ған отаршылдар мен буржуа­зия­лық орта өкілдерінің, патшалар мен мырзалардың, тіпті папа­лар­дың бейне­ле­рінде де байқалды. Данте, Босх, Дюрер мен Микеланджело сияқты Қайта өрлеу дәуірі­нің көрнекті өкілдері осындай адамдардың төрешісі іспетті болған.

Қайта өрлеу дәуірінің суретшілері, әсіресе ағылшындық Кристофер Марло мен Шекс­пир сол кезеңдегі индивидуализмнің қалай жауыздыққа айналғанын көрсететін аты аңызға айналған тари­хи кейіпкерлерді дүниеге әкелді. Мысалы, Марлоның Жаулап алушы Темірлан мен өсімқор Варвва және Шекспирдің Иоаннадан бастап ІІІ Ричардқа дейінгі тарихта болған шынайы патша­лар мен Эдмунд, Яго, Шейлок сияқты қарапайым кейіпкерлердің бейнесі­нен сол дәуірде орын алған қатыгездік пен жауыздықты көруге болады.

Қайта өрлеу дәуіріндегі мәдениеттің негізгі ерекшеліктері шынайылық, гуманистік дүниета­ным, көне мәдени мұраларға ден қою мен оны қайта «жаңғырту» болған. Қайта өрлеу адамдарына шіркеулік қағидалар, феодал­дық қатынастар мен орта­ға­сырлық дәстүрлер тар­лық ете бастап, қорша­ған орта мен табиғатты басқаша көретін болады, оны пайымдап баға­лауы, эстети­ка­лық талғамы, шындық пен өткенге деген көзқарасы өзгереді.

Қайта өркендеу заманы жаңа гуманизмді қалыптастырады: адамның ерікті және бақыт­ты болуға, теңдік, әділдік және пара­сатқа ұмтылуына құқығы бар екенін алға тартады. Кайта өркен­деу мәдениеті батыстық адамның уақыт пен кеңістікті игеру тәсілі кызметін атқарған. Ұлы географиялық жаңалыктар осы адамның әлем туралы түсінігін кеңейтіп, техникалық жетістіктер тіршілік тербе­лісін тездетеді.

Данте, Джотто, Петрарка, тіпті Боккаччодан бастап еуропалық гуманистер өздері өмір сүрген кезді ортағасырлық дәуірмен салыстырғанда адамзаттың даму тарихындағы жаңа кезең деп қа­был­дай отырып, оны мақтан тұтқан және бұл дәуірді антикалық кезеңмен салыс­тырған.

Данте Флоренцияда 1265 жылдың мамыр айында дворяндық отбасында дүниеге келген. Оның тегі дворяндық болғанымен, ол гвельфтер отбасынан шыққан. Флоренциядағы гвельф­терді «попо­ло» халқы қолдап отырған. Жасы­нан теология, философия, астро­но­мия мен ортағасырлық схоластиканы терең меңгерген ақын Флоренцияның саяси өміріне де белсенді араласқан. Ол көпес­­тердің мүддесін жоқтаған «ақтар» партиясының құрамында болды. 1293 жылы Флорен­цияда «әділеттілік ұстанымдары» атты сол кездегі Еуропаның ең демокра­тиялық конституциясы жарық көреді. Дантенің жастық шағы гвельф республикасының гүлденуімен сәйкес келеді. «Жағымды жаңа стиль» мектебінің ең жарқын шығармасы Данте­нің «Жаңа өмірі» болды. Ол арқылы «Жағымды жаңа стиль» дамып қана қоймай, көптеген жетістіктерге де қол жеткізеді.

Данте өзінің «Жаңа өмірінде» флоренциялық Беатриче Порти­на­ри есімді жас әйелге деген зор махаббаты туралы айтады. 25 жасқа келмей жатып қайтыс болған әйелдің өліміне қайғырған ақын шығар­ма­сында тек оған арналған жеке махаббат сезімдерін емес, сондай-ақ, әлемді құтқара алатын жалпы сезімдерді де жыр­лайды. «Жаңа өмір» атты шығарманың желісі жеңіл әрі қарапайым құрылған.

Данте адамдарға тура жол көрсететініне нық сенімді болған. Осы сенімі арқылы ол тек Флоренция халқымен емес, соған қоса бүкіл Италия халқымен тығыз байланыста болған. Осылайша, ол қуғын-сүргін кезінің алғашында канцоналар мен «Ұлттық тілдегі поэзия өнері», «Той» атты философиялық шығармаларын және «Монархия» атты саяси еңбегін жазады. Осылайша «жағымды жаңа стильдің» орнына Данте атағандай «көркем немесе тамаша жаңа стиль» келеді. «Тамаша стиль» Қайта өрлеу дәуірінің ұлттық бет-пердесіне жол көрсеткендей болады.

Дантенің дүниежүзіне даңқы шыққан әйгілі шығармасы - «Құдіретті комедия»³⁶ (1307-1321). Бұл поэма - Италия қоғамы­ның өтпелі дәуірін жан-жақты сипаттаған, бүкіл ортаға­сыр­лық мәдениеттің философиялық түйіні, көркем синтезі іспеттес шығар­ма. «Құдіретті» деген сөз Данте поэмасының діни мазмұнын емес, оның поэтикалық шеберлігін көрсету үшін қолданылған.

«Құдіретті комедияның» астарында көп мағына жатыр. Бұл - Данте поэтикасының бір түрі. Кейбір мағынасы жеке және саясатпен байланысты болып келетін «Құдіретті коме­дия­ның» қысқаша мазмұнына тоқталар болсақ, ну орманнның ішінде үрейге толы кезеңде, тү­нер­ген қараңғылықта жолдан адасқан Данте тау-қыратқа шығуға ұмтылады. Тау-қырат - әділдік пен халықтың аңсаған береке-бірлігінің нышаны. Дантеге бұл қыратқа шығу оңай көрініп, ол оған тез көтеріле бергенінде жалғандық, сатқындық пен нәпсіқұмар­лықтың ны­ша­ны болып табылатын бабыр алдынан шыға келеді. «Құдіретті Комедияның» саяси тұжырым­дамасы бойынша бұл аң олигархиялық басшы­лық­тың, әсіресе, Флоренция үкіметі­нің көрінісі іспеттес. Дегенмен Данте үмітін үзбей, бабырды айналып өтуге бел буып, жолын жалғастырып келе жатқанда, енді оның алдынан арыстан мен қасқыр шығады. Арыстан – тәкаппарлық пен зорлықтың, жауыздық мен қатыгез монархтардың аллегориясы, ал қасқыр - өзімшілдік пен ашкөздіктің белгісі. Бұл қасиет, Дантенің айтуынша, елбасы­ларға, шіркеу шенеуніктері мен «қалтасы қампиған» халық өкілдеріне тән. Дантені ең қатты шошытқан да дәл осы қасқыр, өйткені қасқыр үшін Данте қайта­дан төмен түсіп, қараңғы орманға, яғни адамзаттың қайғыға батқан жеріне оралады. Ну орманның түнегінен Данте Вергилийді көре­ді. Ол – адамзат ақылы, «данышпан көп тәңірлікке сенуші, көреген, дана», оған қоса, ол - ақын. Мұндағы Вергилий жай ғана ежелгі мифологиялық кейіпкер емес, ол адам туралы ғылымдардың – studia humanitatis көрінісі сияқты. Қайта өрлеу дәуірінің ғалымдары бұл ғы­лымға қарсы «діни ілімді», теология мен жалпы ортаға­сыр­лық шіркеулік түсінікті қояды.

«Құдіретті комедияның» алғашқы екі өлеңінде Дантенің өмір­лік тәжіри­бесі көрініс тапқан. Яғни Данте еңбегін халық тілінде жазу арқылы филосо­фиялық, қоғамдық-саяси және өмір шындығы арасындағы қайшылық­тарды шешкен. Шындығында, ол болашақ­тың «моде­лін» салып кеткен. Оның тәжіри­бесін Петрарка мен Боккаччо, Чиквеченто сияқты ұлы тұлғалар да қайта­лаған.

Данте 1321 ж. 14 қыркүйегіне қараған түні көз жұмады. Ол өмірінің соңына дейін өз мойнына алған әділет ақыны миссиясынан танбай, өмірде қандай қиындықтар мен ауыртпа­лық­тар кездессе де, ешқашан ақиқаттан жалтармаған.

Боккаччо 1313 ж. II жартысында Чертальдо қаласында қара­пайым шаруа отбасында дүниеге келген. Боккаччо 1330 ж. Неапольге қоныс аударып, әкесінің қалауымен сауда ісін, кейін құқықты оқыған. Ал оны тек қана поэзия қызықтырған. Әкесінің байлы­ғы­ның арқа­сын­да оған патша Роберт Анжуйскийдің қарамағын­дағы ғылыми-әдеби үйірменің есігі ашылады. ХІҮ ғ. бұл үйірме Батыс Еуропаның ең маңызды мәдени орталық­тарының бірі болған. Неа­поль­де болған жылдары Боккаччо ақын-гуманист ретінде атағы шыққан.

Жас ақын ақыл, қайырымдылық, батылдық, адамның тағдыры туралы көп толғанады. Оның «Декамерон» мен басқа да шығарма­ларында орын тапқан басты ерекшелік – поэтика­лық фантазияға деген құмарлығы да Неаполь әсерінен оянды десек болады. Боккаччо шығар­ма­шылығының құрылуына патша Роберт билігі кезіндегі сарай ортасы да өз әсерін тигізеді. Роберт патша сарайында Боккаччо Мария Д’Аквиноны кездес­тіріп, оған ғашық болған жазушы кейін өзінің көптеген туындыла­рында қызды Фьяметта есімімен әлемге танымал етеді. Неаполь маңайындағы табиғатқа және Фьяметтаға арналған көпте­ген өлеңдер мен «Дианаға аңшылық» атты поэмасынан басқа Дан­те­­нің «Жаңа өмір» туындысының әсерімен Боккаччо 1336-1340 ж. аралығында прозалық «Филоколо» романын және екі үлкен «Филос­трато» мен «Тезеида» поэмаларын жазады. Осы аталған шығармалардың барлығы дерлік XIY ғ. үлкен сұранысқа ие болып, жаңа италиялық әдебиеттің құрылуына айтарлықтай әсер етеді. Жас ақын ортағасырлық әдебиеттегі халық шығармашылығына тән формалар мен антикалық риторика, Вергилий, Овидий, Стацийлар­дан алынған поэтикалық тәсілдерін өз тәжірибесінде пайдалана отырып, әдебиеттің дамуына өз үлесін қосады. Сонымен қатар антикалық поэзияның кейбір жанрларын жандандырып, оларды латын тілінде емес, италия тілінде жазып шығарады.

Флоренциялық цехтағы қаызметіндегі араласқан халық пен олардың өмірлік, қоғамдық, саяси және эстетикалық идеалдары ақынға гуманизмге арналған алғашқы еңбектерін жазуға негіз болады: «Амето» (1341-42 ж.), «Мадонна Фьяметта элегиясы» (1343-44 ж.), «Фьезо­лан­дық нимфалар» (1344-46 ж.), «Ғашықтық елес» (1342 ж.) және т.б.

«Декамерон» (грек тіліндегі мағынасы «он күн») - новеллалар кітабы. Құрамында 100 новелла бар. Ол 10 күн бойы 10 жас жігіт пен қыздың ортасында оқылады.

«Декамерон» шығармасының жазылуына оба ауруы себеп бол­ды. 1348 ж. бұл дерт елдің шығысынан бастап Флоренцияға дейін тарайды. Бұл көрініс 100 жылдық соғыстан да қорқынышты болған. «Қара өлім» Флоренция тұрғындарының үштен екі бөлігін өзімен бірге алып кетеді. Осы індет кезінде Боккаччо әкесі мен туған қызынан айырылады. Бұл індетті барлығы құдайдың қаһары­нан деп, Х–ХІ ғ. қорқыныштан жүрегі ұшқан тұрғындар ақыр заман келді деп ойлаған.

1348 ж. Боккаччо Флоренцияда болып, осы індеттен туындаған «сұрапыл өлімді» өз көзімен көреді. Боккаччо індетті тарихшы сияқты емес, жаңа заманның алғашқы ұлы прозаигі секілді көркем суреттеген. Шығармада індет қайғылы тарихи оқиға емес, дүниенің тоқырауы ретінде көрсетіледі.

1348 ж. бастап жазылған «Декамерон»³⁷ шығармасы 1351 ж. аяқталады. Бұл шығарма қарапайым әрі түсінікті халықтық флорен­циялық тілмен жазылған проза болып табылады.

ХYI ғ. Фаблио мен антиклерикалдық (дінге қарсы) қалалық новеллаларға қарағанда Боккаччо монахқа күлгені үшін емес, оларды жан-жақты бейнелегені үшін «Декамерон» өткір сынға ұшырайды.

Декамерон новелласындағы әзіл сол кездегі оба ауруына қара­мастан өмірге деген сүйіс­пеншілік пен қуанышқа толы болады. Бұл әзіл жаңа гуманистік қоғамның өліп бара жатқан орта ғасырмен қоштасу әзілі етін.

Ортағасырлық аңыздар мен мысалдарға қарағанда «Декаме­рон­да» айтыла­тын әңгі­ме­лердің діни, саяси, философиялық және т.б. мақсаты болмаса да, бұл әңгімелердің жарамсыз­дығы мен мәнсіздігін көрсетпейді. Әдетте әңгімелер шынайы айғақтар мен қоғамдық талқыға түскен идеялардан басталады. Сонымен қатар «Декамерон» баяндаушылары өмірде кездесе­тін айғақтарды өмір­дің қарапайым жағдайларынан алшақтатпай, ешқандай да әсіре­леусіз жеткізеді. «Декамеронда» өмірдің өзі қалай өмір сүру керекті­гін үйретеді. Шыншылдыққа тал­дау жасай отырып, «Декаме­ронда» жаңа дүние, жаңа адам, және жаңа әдебиет қалып­таса­ды. Яғни ол тек қана қиял емес, «тәрбиелік мәні бар роман». Боккаччо адамды тәрбиелеу неме­се қайта тәрбиелеу мүмкіндігіне құдайға қарағанда қатты сенген. Кітапта барлық кейіп­керлер, тіпті баяндаушы­лар қауымының өзі де жаңадан тәрбиеленеді. Бұл шығарма үлкен табысқа қол жеткізіп, бүкіл Еуропада кең тараған. «Декамерон» бір ғасырға озып, ондағы жаңа қоғамның идеялары, тілі мен стилі тек жүз жылдан кейін ғана жаңа италиялық проза­ның идеясы мен тіліне айналады.

Франческо Петрарка (1304-1374) – көрнекті ақын, ойшыл, ғалым. Оның шығармашы­лы­ғын­да Италиядағы қайта өркендеу дәуірінің ерекшеліктері айқын сезіледі.

Петрарка 1304 ж. 20 шілдеде Ареццо қаласында дүниеге кел­ген. Оның отбасы 1312 ж. Авиньонға қоныс аударады. Петрарка жас кезінен рим әде­бие­тін көп оқиды. Әкесінің айтуы бойынша, ол әуелі Монпельеде, соңынан Болонья университетінің заң факультетінде оқыған. 1326 жылы Петрарка әке-шешесінен айырылғаннан соң заңгер қызме­тінен бас тартып, Авиньонда дін қызметкері болып тағайындалады да, Папаның сарайына жақындайды. Оның материалдық жағ­дайының жақсаруы ақынға ренессанстық гуманизмнің болмысы жағынан антиклерикалдық мәдениетін қалыптастыруға мүмкіндік берді. Көп ұзамай ол өз заманын­дағы әйгілі ақындардың біріне айналып, оның алдына барлық Авиньондағы аристократия­лық үйлердің есігі ашылады. Мұндағы асқан байлық пен екіжүзділікті Петрарка бірнеше шығар­ма­ларында әшкерелеген.

1327 ж. Петрарка әулие Клара шіркеуінде сұлу әйел­мен кездеседі. Оған арналған өлеңдері Лаура деген атпен тарихта қала­ды. Бұл әйел туралы нақты мәлеметтер сақтал­маған, бірақ ақынның оған деген махаббаты өмірінің соңына дейін сақталады.

Негізінен Петрарканың шығармашылығын 3 кезеңге бөліп қа­рас­тыруға болады. 1318-1333 – оның білім алу жылдары. Петрарка­ның ең ерте жеткен өлеңдері латын тілінде жазыл­ған, бірақ 20-шы жылдары Петрарканы Цицерон және Вергилийге қарағанда, өзінің халық тілінде жазған ақындар қызықтырған. Оның поэтикалық негізі кейінгі «жаңа стиль­мен» байланысты болған. 1333-1363 ж. Петрарка шығармашылығының кемелденген кезі болған. Бұл аралықта «Канцоньереге» енген италия тілінде жазылған көптеген өлеңдері мен латын тілінде жазылып, аяқталмай қалған «Африка» (1339-1341) атты батырлар дастаны, «Атақты­лар туралы» (1338-1358) тарихи–биографиялық шығармасы, «Өлеңмен жолдау» (1350-1352), «Жалғыздық өмір туралы» (1346) трактаты сияқты шығармалары жарық көрген.

Петраркалық «классицизм» латындық гексаметриялармен жа­зылған батыр­лық поэма «Африкада» толық көрініс тапқан. ХІY ғ. гумманизм үшін «Африка» бағдарламалық шығарма болып табы­лады. Петрарканың мақсаты ұлттық эпопеяны жасау болғандықтан, ол Италия халқының өміріндегі басты оқиға, Римнің Карфагенді жеңгендігін және Сципион триумфын бейнелейді. Петраркада афри­калық Сципион халықтың бетке ұстары ретінде ғана бейне­лен­бей, сонымен қатар ол Италияны «жабайылардан», жатжұрттық­тардан азат еткен халық батыры болған. Осыдан біз поэманың қазіргі заманмен және Петрарканың саяси гум­ма­нистік бағдарла­масымен байланысын көре аламыз. Поэмада республикалық Рим тарихы ұлы бір бейне ретінде көрсетілген.

Петраркалық «классицизмінің» келесі бір көрінісі оның «Танымал адам­дар» атты тарихи шығармасында бейнеленген. Мұнда Петрарка антикалық тарихшылардың шығарма­ларын баян­дай отырып, «ұлы республикан­дық­тардың» бейнесін жасап, осы арқылы өзінің замандастарының ұлттық санасына әсер етуге тырысады. Осылай гуманистік тарихнама мен көркем-философия­лық биографияларды тарихи құжаттар негізінде көрсету бастау алады.

Петрарканың Миланға қоныстануына оған ғылыммен емін-еркін айналы­суға жасалған кең мүмкіндіктерден басқа да себептер болады. 1361 ж. Петрарка Венецияға қоныс аударады. Өмірінің соңын Франческа да Каррардың қонағы ретінде Падугада және Евганей тауларын­дағы Арквада өткізеді. Петрарка 1374 ж. 19 мау­сым түні Арквада мәңгілікке көз жұмады.

Петрарка шығармасының соңғы кезеңі де ұлы периадалармен байланысты болған. Өмірінің соңғы кезіндегі негізгі шығармалары - «Жеке өмір ісіндегі хаттар» және «Қарттық хаттар».

1. 
   Ренессанс өнерінің маңыздылығы.
   
2. 
   Қайта өрлеу дәуіріндегі мәдениеттің қалыптасуна жасалған алғышарттар.
   
3. 
   «Жағымда жаңы стиль» поэтикасы.
   
4. 
   Дантенің «Құдіретті комедиясына» тән аллегория.
   
5. 
   Ф. Петрарка шығармашылығында көрініс тапқан гуманизм идеясы.
   

ХY-ХYІ ғ. Германияның мәдени өмірінде қалалар үлкен маңыз­ды­лыққа ие болатын. Мә­дени дамудың дәлелі ретінде ХY ғ. ортасында кітап баспа ісінің пайда болуын мысалға келтіруге болады. ХY ғ. соңына қарай Германияның қалаларында 53 типогра­фия мен бірне­ше университеттердің негізі қаланады. Енді елдің рухани өмірінің негізгі ошағы қорғандар емес, қалалар болады. Мұндай жағдайлардың барлығы кейінгі орта ғасырдағы неміс әдебие­тінің дамуы­на өз әсерін тигізеді. Орта ғасырдың соңғы кезеңдерінде Германияда кей кездері рыцарьлық поэзияның өкіл­дері де өз шығармалырында куртуаздық қағидаларды бұзып, шынайы өмірдегі күнделікті тір­шілікті де суреттейтін болған. Сондай талантты ақындардың бірі ретінде Освальд фон Волькештейнді (1377-1445) атап өтуге болады. Ол көбіне куртуаз­дықтан бас тар­тып, дидак­ти­калық және сатиралық шығармалар жазған бюргерлік орта жазу­шы­ларымен қатар айты­лады. Кейінгі орта ғасыр бюргерлік әдебиеттің кең таралған жанр­ла­рына дидак­ти­­калық жанрды жатқызуға болады. Ақындарды неміс империясында орын алған ұйым­сыздық пен алауыздық алаңдатады. Олардың көбісінің шығарма­шылығы өсиетті са­рында жазылғаны­мен, онда қоғамдық ортада оппози­циялық көңіл-күйдің өскенін көрсететін әлеу­меттік қайшы­лық­тар туралы да айтылады. Мұндағы «дидактика» «сатиралық дидак­тикаға» айна­лады. Олар қоршаған орта мен өмірдің барлық тұстарын қамтуға ұмытылады.

Бюргер поэзиясында мысал өлеңдер үлкен маңыздылыққа ие болады. Ол бюргерлік әдебиеттің эстетикалық, өсиеттік талапта­ры­на сай болатын. Осы жағдай аллегориялық поэмалардың пайда болуына әкеледі. Аллего­рия­лық поэмаларда түрлі мәселелер қарастыры­латын. Осылайша, білімділік пен жақсылық тақырыбына арналған Мюгельннен шық­қан Генрихтің (1371 ж. қ. б.) «Қыз тәжі» атты поэмасы жарық көреді.

Орта ғасыр мен Қайта өрлеу кезеңдеріндегі неміс әдебиетінің тарихында неміс шванк­тары³⁸ ерекше сипатқа ие болады. Олар қарапайым ертегі сарынында жазылған, керемет рыцарьлық эпос­тар­ға қайшы келетін формада жазылатын. Француздық фаблиомен қатар келетін неміс шванктарында қарапайым адамдардың әзіл-қалжыңы, айлакерлік пен қулыққа толы өмірі суреттеледі. Онда түрлі тап өкілдері, тіпті басшылар да ақымақ етіп көрсетіледі. ХІІІ ғ. Штрикердің бас кейіпкері тапқыр әрі айлакер, әзілқой әрі қу шіркеу әкейі болған «Поп Амис» атты кітабы жарық көріп, халық арасында кең тарап, үлкен маңыздылыққа ие болады.

Германияда, әсіресе ХY ғ. соңғы онжылдығында елдің буржуа­зия­лық дамуы орын алып, неміс Ренессансы жайлы айтуға мүмкін­дік берген жаңа мәде­ниет қалыптасады. Неміс гуманизміне бірқатар ерекшеліктер де тән болатын. Ол қоғамдық қайшылықтар өрши түскен алдағы Реформация кезеңінде дами түседі. Осы құбылысқа байланысты ендігі жерде сатираға бет бұру кең етек алады. Неміс гуманис­тері католиктік клирдің обскуранттігі мен ұятсыздығына қарсы шыға алады. Осы тұрғыдан, олар тіпті өздерінің италиялық ұстаз­дарынан да асып түседі. Олар ежелгі дәстүрге де италиялық гуманистері сияқты қарамаған. Ертедегі авторлардың ішінен діни наным-сенімдерді әшкерелеген сатирик Лукиан үлкен атаққа ие болады. Оның ойлап тапқан сатиралық диалог формасы неміс гуманистік әде­бие­тінде кеңінен қолданылады.

Гуманистік қозғалыс ХІY ғ. ортасына таман Италияда орын алып, біртіндеп Солтүстікке таралып, ХY-ХYІ ғ. басына қарай Орта­лық және Солтүстік Еуропаны, Франция, Германия, Голландияны, кейін­нен Англия­ны да қамтиды. Жаңа әлеуметтік, ұлттық және идеоло­гия­лық шындық­пен беттесе оты­рып, олар мазмұны жағынан өзгере бастайды. Бұрынғы италиялық гуманистер қатаң түрде филологиялық және этикалық сұрақтарға тоқ­тал­са, кейінгі гума­нистерді натурфилософия, саясат, жараты­лыстану ғылым­дары қызықтыра бастайды.

Неміс гуманизмінің бастауы ХІY ғ. соңында Карл ІY (1346-1378) тұсында император резиденциясына айналған Прага қаласында тамырын жайған. Дәл осы жерде жаңа неміс әдеби тілінің ерте үлгілер мен Заацтан шық­қан қалалық жазушы Иоганның (ш. 1350-1414) «Богемдік диқан» сияқты Ренессанс қарсаңындағы неміс прозасының тамаша ескерткіштері пайда болады. Бұл шығармада ортағасырлық дүние­та­ныммен қатар жаңа гуманистік са­рын­дар да кездеседі. ХY-ХYІ ғ. адам мен өлім арасындағы диалог ретінде жазылған бұл шығар­ма халық арасында кең тарайды.

Неміс гуманизмінің ең жарық әрі сөнбес жұлдызы Франкония тұрғы­ны, шаруа отбасы­нан шыққан Конрад Цельтис (1459-150) болған. Цельтис болашақ гуманистік мәдениет үшін мықты күрескер ретінде түрлі қалаларда (Гейдельберг, Краков, Вена) әдеби және ғылыми қоғам құрған. Сонымен қатар ол қажымайтын педагог, ескі жазбаларды жинақтаушы тарих­шы әрі музыкант ретінде де танымал болған. Өзінің саяхаттауға деген құштар­лығы мен білім­ге деген құмарлығының арқасында Цельтис қаладан қалаға көшіп отырған. Ол Вена университетінде поэтика мен риторикадан дәріс бере жүріп, өзінің айналасына жергілікті ғалымдар мен ақындарды топтасты­рады. Оның адамгер­шілік жағынан көтеріліп, дамуы да алғаш осы универси­тетте бастау алады. Цельтис лиризмі арқылы өз замандастарынан әлдеқайда алда тұрған. Оған діни мотивтер жат болды деп айтуға да болмайды. Бірақ, неміс гуманистерінің арасынан ешкім де дәл Конрад Цельтис секілді «пұтқа табынушы» болмаған.

Эразм Роттердамский таза неміс жазушысы болмаса да, неміс гуманизмі­нің дамуында маңызды орынға ие болады. Ол неміс қалаларының бірінде тұрып көптеген неміс оқымыс­тылары және атақты жазушыларымен жақын араласады. Оның елдегі абыройы әр кезде туындаған өзінің жаңа дүниеге деген көзқарастарын білдіруге сәтті қадам болады. Ол сатирик ретінде өзінің шығарма­ла­рына ХY-ХYІ ғ. неміс әдебиетіне тән «ақымақтар жайлы әдебиет» атты тақырыпты арқау етеді. Оның ортағасырлық варва­ризм­нен толық алшақтаған латын тілі ежелгі Рим тілінде жазуды дұрыс көрген неміс гуманистеріне қызмет еткен. Оның Евангелия мәтіні­не көзқарасы, адам мен оның мінез-құлқын бірінші орынға қоюы рефор­мация қарсаңындағы үлкен маңыздылыққа ие болады.