Оқулық Алматы 2011 Пікір жазғандар: Филология ғылымдарының докторы, профессор Т. С. Тебегенов

Трагедияның шиеленісі Гамлет пен Лаэрттың жекпе–жегінен көрінеді. Король Лаэртке Гамлетті у жағылған рапирамен өлтіруді тапсырады. Гамлет Лаэрттің қолынан жарақат­тана­ды, бірақ жекпе–жек кезінде олардың рапиралары ауысып, Гамлет енді Лаэртті жарақат­тайды. Гамлет сол у жағылған рапирамен Клавдийді де өлтіреді. Көп кешікпей Клавдийдің Гамлет үшін әзірлеп қойған уын патшайым Гертруда ішіп қойып, көз жұмады. Осылайша, сахнада төрт өлік қатар жатады. Сол кезде Эльсинор қорғанына Норве­гия бекзадасы Фортинбрас келеді. Трагедия осылай аяқта­лады. Гамлет өледі, бірақ оның күресі бекер болған жоқ. Зұлымдық пен жалғандық әшкереленіп, әркім өз жазасын алады.

Трагедияның идеясы Гамлет бейнесі арқылы ХYII ғ. Англия­дағы гума­нистік озық ойдың дағдарысын бейнелеу болып табыла­ды. Бас кейіпкер Гамлет – Қайта өрлеу дәуірінің гуманисі, өз заманына лайық жоғары мұраттың иесі. Бірақ оның өмірге, адамға деген сенімі, ең жақсы мұраттары іске аспайды, себебі мемлекетті басқаратындардың өздері қылмыскерлер, кісі өлтірушілер.

45^ Мұнда Симплиций есімді кейіпкер орманның маңында орналасқан шалғай ауылда қой бағып жүргенде, кенеттен оның тыныш өміріне ландскнехт­тер араласады. Олардан қашқан Симплиций орманда дүниеден безушіні кездес­тіріп, оның жанынан пана табады. Ол Симплицийге оқу-білім мен христиан дінін үйретеді. Дүниеден безушінің өлімі мен Симплицийдің орманнан кетуі оқи­ға­ның жаңа қадамы болады. Себебі Симплицийдің өмірлік ұстазы оған тек өмірдің жақсы жақтарын ғана көрсетеді, ал енді кейіпкер өмірдің шынайы жақтарын біле бастайды. Оған айналасындағы адамдар өте қатал, жауыз ретінде көрініп, ол қайтадан орманға қашады, кейін қарапайым шаруалар ұстап алады да, оны қатты қинайды. Күндердің күнінде қайта әскерлерге кездесіп, үлкен жетістіктерге жетеді. Бірақ уақыт өте келе байлығы мен денсаулы­ғы­нан айырылып, қатты өкінеді де, қажылыққа аттанады. Симплиций қайтып келгеннен кейін өзінің шын әкесі қарапайым шаруа емес, дүниеден безуші болғанын біледі, бірақ бұл жаңалық оның өміріне өзгерістер әкелмейді. Ол Ресей, Корея, Қытай, Турция елдерінде болып, көп саяхат жасайды, соңында тауға, кейін аралға кетіп, сонда ақырғы деміне дейін диуаналық өмір кешеді.

Бұл роман кейіпкердің өмірбаяны түрінде жазылғанымен, оқиғаны баяндау барысында тарих, география, әдебиет саласынана мәлімет беріліп, онда сатира­лық, дидактикалық, информативті, сим­во­ли­калық тәсілдер кездеседі. «Симпли­циссимус» атты шығар­ма­сында автор өзі туралы мүлдем сөз қозғамайды.

Гриммельсгаузен халық өмірін, соғыс кезіндегі халықтық апатты шебер көрсете білген. Шаруалардың ауыр жағдайы мен ұрлық, өлім, зорлықты ашық суреттеп, өзінің оларға деген жана­шарлығын білдіреді. Романның басы да Симплицийдің шаруалар­дың ұранына айналған ХYІ ғ. халық әнін айтуымен басталуы да жазушының шаруаларға деген жылы қарым-қатынасын көрсетеді. Гриммельсгаузеннің пікірі бойынша, шаруалар мен еңбекші­лер өмірдің негізі болып табылады. Мұны романның басы мен соңында ғана келетін Симпли­ций әкесінің бейнесінен көре аламыз.

46^ «Улисс» романының авторы Д.Джойс «біздің дәуіріміздің Гомері» (С. Цвейг)

47^ Романның аты «Das Parfum» әтір, хош иіс деген мағынаны білдіреді. Бірақ аудармашы Э.Венгерова оны «Иіс су жасаушы» деп аударып, дұрыс таңдау жасаған. Себебі роман XYIII ғасырдың бірінші жартысында өмір сүрген данышпан парфюмер Гренуйдің құпия тағдыры жайлы. Бірақ шығармада кейбір тарихи оқиғалар туралы айтылады (Гренуй 1738 ж. туылып, Бастилияның алынуы кезінде қайтыс болған). Бірақ кейіпкердің өмірбаяны мен тарихы шығармада маңыздылыққа ие болмаған. Балық сатушы Жан Батисттің ұлы Гренуй алдыңғы төрт сәбиден өзгеше болып, жаңа әлемге келгенін білдіріп, өзінің айқайлаған ащы даусы арқылы тірі қалады. Полиция далаға тасталған сәбиді құтқарып, төрт баласын өлтірген қанішер ананы Грев алаңында дарға асады. Адам нанғызсыз иіс сезімділігін иелене отырып, ол тек қана мыңдаған иістерді бір-бірінен айырып қана қоймай, кез-келген иісті бөлшектеп, олардың құрылымын да дәл айтып, шексіз мөлшерде жаңа, ең таңдаулы ғажайып әтірлерді жасап шығара алады.

Гренуйға әлем - тек иістерден ғана тұратын ерекше таңбалар жүйесі. Бала кезінде ол тек иіс арқылы ажыратқан заттар мен көріністердің атын ату үшін ғана сөйлеген. Ол жолдарды иіс арқылы тапқан, өмірде жұпар иіс пен сасық иіс арқылы бағыт-бағдар алып отырған. Гренуй – адамзатқа сай сезім мен қасиеттерден айырылған данышпан. П. Зюскинд Ф. Кафка мен А. Камюдің дәстүрін жалғастыра отырып, өзінің кейіпкерін бүкіл адамзатқа жат етіп көрсетеді. Гренуй тек аса нәзік иіс түрлерін айыра алатын шеберлікке ие. Ол адамзатқа тән сезімдер мен қасиеттерден жұрдай. Ол адам иісін ұрлау арқылы әйелге мәңгі әдемілік беретін ғажайып эссенцияны ойлап табуды мақсат етеді. Әуесқой (маньяк) енді қылмыскерге айналады. Оның қылмысы әшкереленсе де, халыққа гипноз ретінде әсер ететін өзінің жаңа иіс суы арқылы құтқарылып кетеді. Ұсқынсыз зұлым елдің сүйіктісіне айналады.

48^ Романның кейіпкері – Чочарияда туылған шаруа әйел Чезира туған жерін тастап, Рим қаласына келіп, сауда-сат­тықпен айналысады. Сабыр­лы да шыдамды, табанды әрі қайратты әйел талай қиындық­тар­дан өтеді. Ол қызы Розеттамен бірге соғыс кезінде Римнен кетуге мәжбүр болып, қашқынға айналып, ауыр қайғыға душар болады. Кейіпкер қауіпсіз жер іздеп Римнен кеткенімен де, «соғыстың барлық жерлерде болып жатқанына» көз жеткізеді. Чезира ағылшын бомбалары жарылған кезде де қорқынышқа бой алдырмай, аштық пен жалғыздыққа төзіп, табандылық танытып, бойын тік ұстауға бел байлайды. Чезира «соғыс адамдар арасында қатігездік пен дауыздықты тудырып, олардың аяушылық сезімдерін жойып, жүректерін тасқа айналдыра­тынына» көзін жеткізеді. Ол қарапайым жауынгерлердің қызына жасаған қорлығын да көреді. Бұл оқиғалардың барлығы Чезираның атымен баяндалады. Ол басынан кешірген оқиғаларын еш жасырмай, өмірде кезіккен мейірімді адамдарды да, жауыздарды да есіне алады. Чезираның өмірінде жас студент Микеле Феста маңызды орын алады. Оның мінезіндегі «шексіз мейірімділік қаталдылықпен үйлесетін». Ол бір уақытта мейірімді ді де, қатігез де бола білді. Микеле рухы мен әрекеттері жағынан қарсы тұру қозғалысына қатысқандарға жақын келеді. Ол Чезираның көп нәрсені түсінуіне көмектесті. Микеле мен Чезира бір-бірін толықтыратын кейіпкерлер.

49^ Романда бұрынғы инквизитор Вильгельм Баскервильский әдет­тен тыс Шерлок Холмс болып шығады. Оған үміт артқан шіркеу қадағалау­шысы мен оқырманның сенімі ақталмайды. Романның соңында детективтік сарын өзге сюжетпен ұмытылып кетеді де, оқырманның көңілі мүлдем басқа жағдайға ауады. Автор детективтік бағытта жазамын деп, басқа бағытта жазады. Жазушы оқырмандардың алдына қарама-қарсы бағыттағы екі жолды ұсынады. Екінші шығармада да біріншідегідей тек тарихи романның қиялы ғана туындайды. Мұнда махаббат шиеленісі жоқ, ол тек бір эпизодқа негіз­делген. Романдағы барлық оқиға сол бір жалғыз ортада – шіркеуде орын алады. Ал мәтіннің маңызды бөлігін тарихи романның құрылымына жатпайтын ойлау мен ой тұжырымы құрайды. Оқырман алдындағы екі жол да жарқын бір көрініске емес, тығырыққа алып келеді. Көз алдымызға лабиринтті елестетсек болады. Лабиринттің бейнесі романда басты орында болуы кездейсоқ емес, постмодернизмге символикалық лабиринт бейнесі секілді, нақты бағыты жоқ ризома түсінігі тән.

50^Батыстық зерттеушілермен қатар үнді зерттеушілері бұл ағымның үнді әдебиетінде XX ғасырдың 70-ші жылдарынан бастап көрініс бергенін айтады.