Оқулық Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі бекіткен
VI тарау. Паразитизмнің шығу тегі
жүктеу/скачать 0,7 Mb.
|
паразитология кітап
| VI тарау. Паразитизмнің шығу тегі.
Эктопаразитизмнің шығу тегі Паразитизм күбылысының шығу тсгі көп түрлі кслелі. Мысалы, эктопаразиттердегі паразиттердің бір түрлі типтсрі. әртүрлі жа- нуарлар гоптарында эртүрлі жолдарымен пайда болуы мүмкін. Эктопаразитизм пайда болуының барлык жағдайларында, сркін өмір сүрген ата-тсктеріндегі коректену тэсілінің өзгеріп, өзі тіршілік ететін иесінің есебінен қоректенуге өтуге, оның үлпалары, каны, бөлінгсн заттары ессбінен коректенуіне байланысты болады. Ал мүның өзі скі ағза арасындағы байланыстың күшеюі жэне паразит- ие жүйесінің пайда болуына экеп соғады. Эктопаразиттердің көпшілігі жыртқыштардан пайда бо- лады. Мысалы, сүліктер. кандалалар, жыртқыштыктан нағыз зктопаразитизмнің дамығанын көрсетсді. Бұпдай біртіндеп өтудің мыеалдарын. біз буынаяктылар арасында көптеп кездестіреміз. Маса, москиттер баска жырткыш насекомдардан аз өзгешеленеді. Кандалалар әрі карай паразитизмге өтудің мысалы болады. Олардың паразіп болуына тек ұзак немесе аз уақыт бойы иесінін денесінде тіршілік етіп жоне оны қорск рстіпде гіайдалануы жетіспейді. Кейбір кенелерде (мысалы, Ixodes) иесімен ұзак уакыт бойы бай- ланыс жасайтындығын кездестіреміз. Ондай байланыс кейбір бүрге түрлеріндс өте жоғары деңгейде дамыган, олардың тек жүмыргкалары мен куыршактары сркін емір сүреді, ал жыныстык жағынан жетілген особьтары өмірінің көп уакытын иесінде өткізеді. Осындай үзак уакыт иесініц денесінде өмір сүрген, бірақ кезеңдік паразиттерден, иесінің денесінде бүкіл өмірінің барлык сатыларын- да тұракты өмір сүруге бір кадам ғана калады. Бұндай түрлерде. мы салы, биттердің жұмырткасы сыртқы ортаға тасталынбай, иесінің денесінде жинақталып, дамиды. Осындай жағдайда омырткалыларға жтопаразитизмнің өтуі. буынаяктылардың омыртқалы жануарлар- мен үзак уакыт бойы байланыста болуы нәтижесінде жүзеге асуы мүмкін. Бүл, әсіресе, омырткалылардың ін, үя, баска да баспана- ларында болуы мүмкін, оларда ортүрлі буынаякгылардың өкілдері де кездеседі. Осы індер мен үяларда өмір сүретін жануарлардың омырткалылармен байланысы жалғасады, алдымен, оңай кол жететін иесінде қоректенуге, кейіннен иесінде ұзак уақыт өмір сүруге мүмкіндік береді. Мысалы, ссылай паразитизм осылай 56кемірушілер індерінде гамазды кенелерде, Argasidae кенелерінде, қауырсын жегіш жэне кышыма кенелерде, бүргелерде, кандалаларда, мамыкжегіштерде. кансорғыш шыбындарда сорушы шыбындарда және баска да буынақтыларда пайда болуы мүмкін (Беклемишев 1951). Мамықжегіштерге келеек (Mallopluiga). бүл паразиттер алды- мен, әртүрлі калдыктармен (бір бөлігі жануар, бір бөлігі өсімдіктер калдыктарымен) коректенген болу керек, мысалы, Oribatidae ке нелерде жзне Psocidae насекомдарда. Олар алдымен, кұстардың үясының түбіндегі едәуір органикалык калдыктармен коректенген болуы мүмкін. Кейіннен олар үяның төсенішінен ұяның иелеріне етіп, олардың өлі өсіндісі калдыктарымен коректене бастаған. Кейбір мамыкжегіштер, мысалы Physostomum, иесінің канымен коректенуге көшкен. Бірказанның мамыкжегіші - Tetrophthalmus күстың кауыреынынан оның үлкен тұмсыкаеты кабына өтіп, кауырсынның орнына канмен коректене бастайды. Жұмыртка еалу үшін Tetrophthalmus, күстын ауыз куысынан шығып. иесінің кауырсынына өтеді (Дубинин 1947). Кейбір буынаяктылар, мысалы, иксодалык кенелер, кызыл- денелілердің дернэеілдері, көптеген косканаттылар т.б. (ін. үяларда гіршілік етпейтіндер) паразитизмге көшуі кандай да бір ашык био- ю т а . (жайылымда), баепананы пайдаланбайпын жануарларға (кесірткелерге, түяктыларта. кейбір жырткыштарға) шабуыл жасау кезіндс өтуі мүмкін. Кейбір жағдайда эктопаразитизмге отуі отырғышты тіршілік етуіне байланысты келеді. Мұндай паразитизм, сірә, доңгелек кірпікшелі инфузорияларда Trichodina-napjxa пайда болуы мүмкін, олар тіркеліп өмір сүреді, олардың көпшілігі су түбіне емес, гірі ор- танизмге жабысып тіршілік кешеді. Осылайша су жануарларының денесіне мұртаякты шаяндар орнығады (Cirripedia), мүнда олардың кейбіреуі иесінің денесіне зерен енеді, мысалы, Coronula, ол киттің денесіне орнығады. Тікішекті жырткыштардан гурбеллярий (Rhabdocoela) моногене- тикалық сорғыштар (Monogenoidea) пайда болса керек, олардың копшілігі балыктардың эктопаразиттері болады, олар балыкгардың тері, жүзбе канаттарында, желбезегінде паразитті тіршілік етеді. Кейбір Monogenoidea, мысалы, Gyrodactylus туысының түрлері иесінің терісі бөлетін сілегеймен коректенеді. Кейбір түрлері (Dactylogyrus vastator) иесінің эпителиймен катар канымен 57корсктеис бастайды. Ең соңында, кейбір түрлері (көпшілігі жоғары Monogenoidea, Diclybothriidae, Hexabolhriidae және т.б.) тек иесінің канымен коректенеді. Monogenoidea-ның жтопаразитизмі калай пайда болтаны туралы белгілі түсінікті кірпікшелі күрттардың Теіппосерһаіа-ныц шағын тобы береді. Бұл майда күрітар краб пен семсеркүйрыкі ылардын (мечехвост) денесіне орнығады. Олардың алдыңғы аягында саусақтэрізді өсінділер - сииағыштар, артқысында - сорғыштары болады. Олар иесінде тек тіршілік етіп, иесінің денесінде жорталап жүрген майда жәпдіктсрмен коректеиіп, яғни өздерін нағыз үсак жыртқыштар сияқты ұстайды. Бірак айта кету керек, Тетпосерһаіа- ны Rhahdocoela-jxaa Monogenoideci-ға өтпелі топ деп карастыруға болмайды. Бүл - дербес азғантай филогентнкалык бұтақ. Эктогіаразитизмнің пайда болуында негізгі рөлді паразитизмге бейімделген ұсақ жыртңыштарбың полчфагиядап мопифагияга біртіндеп отуі, яғни олардың қорекке байланысты көбірек маман- дануы шешуші рөл аткарады. Мысалы, косканаттылардың (Diptera) арасында (көптеген масаларда), тек канмен коректенбейтін түрлері бар. Баскалары (це-це шыбындары) элі де косканаттылардын іс-әрекетін сактап калған, бірак олар тек өздері еорып алатын канмен коректенеді. Үшіншілері (Отііһотуа, Hippobosca Рирірага араеындағы) иелеріне орнығады, бірақ оны оңай гастап, баска түрлсріне өтеді. себебі әлі де үшу кызметін аткаратын канаттарын сакіап калған (11-сурет). Соңында кансорғыштар түкымдасының өкілдерінде: карлығаштікі - Stenopteryx hirundinis, бцғътт Lipoptena, сурет. Қансорғыш шыбындар-Hynpoboseidae: A-Linchia maura; B-Lipoptena cervi; C-Melophagus ovinus 58койлардікі - Melophagus ovinus, жарғанаттікі - Nycteribia, эртүрлі дәрежеде канаттары редукцияға немесе жеке өмір сүру кезінде (Lipoptena) канаттарын үзіп гастап ұзак мерзімді эктопаразиттер- ге ұшыраған. Осындай жолымен еркін өмір сүретін қосканаттылар біртіндеп эктопаразиттерге айналады. Буынаяқгылардың дернэсілдері күрлықта тіршілік ететін омырткалылардыңэктопаразиттеріболуымүмкін.Бұндайдернәсілдік паразитизм некрофагтардын (өлген жануарлардың өлі ұлпаларымен қоректенеді) тірі ағзалар ұлпаларымен коректенуге көшуі жэне оның денесінде үзақ уакыт болуы себепші болады. Calliphora жэне Lucilia дернәсілдері өлексемен немесе жануарлардың етімен қоректенеді, бірак, адамның жараларыиын өлген үлпаларын жеп факультативті паразит болуы да мүмкін. Австралия, Үндістанда Licitia жұмырткаларын cay койлардың жүніне салады, оның дернәсілдері жаракаттанбаған теріге енеді, солай олар кой шаруашылығына жэне тері өндірісіне үлкен зиян тигізеді (Martini 1952). Біркатар тропикалык шыбындардың дернәсілдері Cochliomya hominivorax, Cordylobia anthropophagi жэне т.б. адам жэне жануарлардың денесіне бұралып енеді. тірі ұлпамен коректеніп жэне тері миазын тудыра- ды. Африка шыбынының дернәсілдері - Auchmeromyia lyteola тіпті, түнде ұйыктап жатқан адамға шабуыл жасап, кансоруға көшкен. жүктеу/скачать 0,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|