И қазақ тіл білш інің антологиясы с. Исаев Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар Павлодар 2010

Жатыс септік жалғауы жуан-жіңішке түрін есептемеген- 
де екі-ақ вариантта -да, -де және -та, -те түрінде кездеседі. 
Қазақ тілі оқулыгында сонымен бірге 3-жақ тәуелдік жалғау 
түлғасынан кейін жатыс септігінің -нда, -нде түрі де беріледі. 
Шынында -да, -де қосымшасының алдындағы -н түрінің та-
рихи жағынан жатыс септігіне қатысы жоқ, ол -даи, -деи және 
-ша, -ше, -сыз, -сіз жүрнақтарының да алдынан шыға келеді: 
баласы-н-ша, ба-ласы-н-сыз т. б.
Тарихи түрғыдан қарасақ, жатыс - көне септіктердің 
бірі. Ерте кезде көне түркі жазбаларының тілінде жатыс 
септігінің магынасы мен қызметі, қолданылу аясы қазіргімен 
салыстырғанда әлдеқайда кең болған да, ол тек қимылдың 
орнын, мезгілін ғана емес, сонымен бірге жалпы багытын, 
жалпы көлемдік мәнді де білдіріп, қазіргі барыс және шығыс 
септіктерінің орнына да жүмсала берген. Қазіргі қаза:қ тілінде 
барыс септік те, жатыс септік те мекендік мәнде бір ғана түлғалы. 
қайда? деген сүраққа жауап беруі, сондай-ақ осымда, мұнда, 
сонда сияқты сөздердің әрі қимылдың мекенін білдіріп, жатыс 
септігінің көрсеткіші болуы (осында болды, мүғіда жүр, сонда 
түр, т.б.), әрі бағытын білдіріп, барыс септігінін, керсеткіші бо- 
луы (осында келді - үйге келді, мүнда келмейді. - үйге кел.мейді, 
сонда кетті - үйге кетті, т. б.) көне кездегі қолда.ныстың 
қалдығы болу керек. Жатыс септік түлғ?*сы септеут,ііктермен 
тіркеспейді.
Ш ыгыс септігініц басты мағынасы - қимыл, іс-әрекеттің 
неден, қайдан шыққанын, басталғаны н білдіру, сөйтіп, барыс 
септігінің мағынасына қарама-қайшь,г болып келеді. Сондай-ақ 
шығыс септігі қимылдың қандай об ьект төңіпегінде болғанын 
(бетінен сүйді, басынан сипады), себебін (айғайдан шошып 
кетті), не арқылы неден өткенін Гаяқтан аттады, таудан асты), 
салалық, сындық сипаттағы создердің салыстырма мәнін (бе- 
тегеден биік, адамнан ақылды), істің, заттың тегін (атадан ал- 
тау, анадан төртеу), кейбі^ елшем, мөлшер, мезгіл мәнін (бес
106

жасынан қасына ерді, былтырғы жаздан қасынан қалмайды), 
жанама объект (досынан түңілді, жақсыдан шарапат), бөліктің 
бірлік, түтастығын (топтан бөлініп, жүбынан жазбай) сияқты 
да мағыналарды білдіреді. Шығыс септікті сөз сөйлемде 
пысықтауьпн (ауылдан келді, жаздан бері жүмыс істеп жүр), 
толықтауыш (жақсыдан көмек күт, менен сүра) қызметінен 
басқа жіктеліп келіп баяндауыш (біз ауыл-дан-быз, олар қала- 
дан) немесе бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы қызметін 
атқарады: ол 

жүктеу/скачать 10,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: