1 Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі
жүктеу/скачать 14,62 Mb. Pdf көрінісі
|
Құрышжанов оқулары 2019
| Тірек сөздер:
І.Жансүгіров, «Құлагер» поэмасы, метафора, қолданыс ерекшеліктері. Ілияс Жансүгіров - қазақ поэзиясы көгінен көрінген халықтың біртуар перзенті. Халық ауыз әдебиетінен, жалпыхалықтың тіл дәстүрінен үлгі-өнеге алған, ұлы Абай шығармашылығынан сусындаған Ілияс Жансүгіров жырлары - ХХ ғасыр қазақ поэзиясындағы ерекше туындылар. Өйткені, «Көп қырлы талант иесі І.Жансүгіровтің даңқын шығарған, алдымен, оның по- эзиясы». Туған әдебиетіміздің дамуына өзінің көркем туындыларымен үлес қосқан Ілияс Жансүгіров өз поэ- зиясында өмір ақиқатын, болмыс сырын сырлы сөзбен бейнелеп, адамның сезім күйі арқылы өмір шындығын көркем тілмен танытады. Ақын туындыларының халық сүйіспеншілігіне бөлену сыры да осында. «Құлагер» поэмасындағы Ілияс Жансүгіровтің тілдік тұлғасын қазақ халқының тарихымен, таным-түсінігімен бай- ланыста танудағы ұмтылыстың қажеттілігінің мәні қазақ тіл білімінің де ұлттық танымға негізделген жаңа үрдісті зерттеу екені көрсетіп отыр. Сондай- ақ тілдік тұлға мәселесі жеке жазушылардың не- месе бүтіндей бір әдеби тіліне арналған зерттеу- лерде қолға алына бастады. Сонымен қатар, тілді диахрониялық тұрғыдан зерттеуге қазақ тіл білімі де бет бұрғаны белгілі. Мұндай бағыттағы жұмыстардың жүргізілуі ұлттық болмыс пен халықтың тұрмыс- тіршілігіне, дүниетанымына қатысты ерекшеліктерді сипаттап, тіл мен ұлттың тығыз бірлікте екендігінің дәлелі болмақ. Сондықтан да Ілияс Жансүгіров шығармаларындағы ақынның өзіне тән тарихи-мәдени тілдік деректер негізінде қарастырлып, поэма тіліндегі ұлт дүниетанымын білдіретін лексикалық қызметін көрсетуге ұмтылыс жасалды. Осыдан ақынның жал- пы халықтық тілді пайдалану үлгісін лингвистикалық тұрғыдан зерттеу қажеттілігі еріксіз туындайды. Өйткені суреткер тілдің көркемдігі мен бейнелілік сыры көркем тілтану тұрғысынан қарастырғанда ғана айқындалатыны белгілі. Сондықтан да ақын шығармаларын тілдік тұлғасын анықтап, оның көркем поэма тілінің тілдік тұлғасын зерттеу тақырыптың өзектілігін танытады. Қазақ халқының ауыз әдебиеті тарихына көз жіберсек, билердің дауында, шешендердің айтысын- да болған оқиғаны тура өз атымен атамай, жобалай сөйлеп, бірін-бірі ұғысып, аз сөзбен ел арасын не ша- быстырып, не бітістіріп кететін жайлар аз болмаған. І.Жансүгіров көп жерде сол дәстүрді мол пайдаланған. Ілияс негізгі ойды метафоралар арқылы беру тәсілін жиі қолданған. Метафора - белгілі бір нысанның (объектінің) басқа топтағы нысандардын белгісі мен қасиетіне қарай ауыстыра қолданатын троптың бір түрі. Сөйтіп суреттеліп отырған заттың не құбылыстың мағынасын үстеу, мазмұнын тереңдетіп, әсерін күшейту [1]. І.Жансүгіров поэмасының көркемдік куатын таны- татын тілдік құралдың бірі - метафора болып табы- лады. Ақынның поэмасында метафора ақынның айтар ойын образды жеткізуге қызмет аткарады. «Құлагер» поэмасында: Ақанда сол күндегі сопы десек, Әсем тау оған құбыла, Меккеге есеп. Ән - азан, әдемі сөз - намаз болып, Кітап болып көңілін ашқан гүл-бәйшешек,- деген шумақта метафоралар өрнегі бір-бірімен жым- дасып келген. Метафоралық сөз түзілістері бірінші тармақта айтылған «Ақан-сопы» деген ұғымнан ту- ындайды: әсем тау - құбыла, Мекке, ән, азан, әдемі сөз - намаз, кітап - көңіл ашатын гүл - бәйшешек ме- тафоралары «сопы» Ақанның «діни ұстанымдары» - әсем тау, ән, әдемі сөз екенін оқырманына жеткізеді. Мұндай ұтымды жасалған метафораларды Ілияс шығармаларының өн бойынан көріп отыруға бола- ды. Мысалы, атақты «Құлагер» поэмасында мынадай тіркестер куә болды: Сыр десте сері атына шапқан бала, Бәйгені шапқан сайын қаққан бала, Құланың кұлағында ойнап өскен, Серіге сенімді боп жаққан бала, Төртеудің мың үш жүзден мойны озып, Құлагер келе жатты тістеп кұйрық, - де- ген шумақтарда сөз мәнін өңдендіре өзгертіп айту, 92 суреттеліп отырған затты не құбылысты айқындай түсу үшін, ажарландыра түсу үшін оларды өздеріне ұқсас өзге затқа не құбылысқа балап отыр. «Құлагер» поэмасында Ақан сері өмір сүрген заманды оқырманға дәл, анық және көркем жеткізуде аламан ақын ауы- стырып, баламалы түрде метафоралық образдармен суреттейді. Заманда сонау сарсаң Ақан тұрған, Ол заман - ерге тұсау, зорға думан. Жалмап жел айналасын аш кенедей, Семірген жұрт қанына нелер жуан. Хан қабан - халық күлағын бұрап тұрган, Бүйі би - билеп-төстеп сұрап түрған. Қор қ ылып ақ алмасты отқа көсеп, Жүз - жүз жар теңін таппай жылап тұрған - де- генде Ақан заманы - ерге тұсау, жуандарға думан екені, ханды қабанға, билеп-төстеп сұрап тұрған биді бүйіге балап, сол кезеңнің әлеуметтік тынысын дөп басады. Осы поэмадағы күресіп жатқан екі балуанның сайы- сын ақын «қаршыға қазды қағып алды міне» дейді. Сол сияқты: Мергеннің бір маралға көзі түсіп, Секірген бір киікті қасқыр көрді, - деген жолдар Құлагерді (киікті) тамақтағысы келген қанды ауыз «қасқыр», әпербақан, баққұмар Батыраштың жіберген қарақшысы. Дәл осы шумақта сол қарақшы біресе мерген, біресе қасқыр болып, Құлагер біресе маралға, біресе киікке айналып тұр. Осы поэманың «Ас» суретінде дүлдүл ақын қазақ асына жиналған қауымының бір бөлігі - молдалар екенін былай деп ме- тафора арқылы суреттейді. Албасты Арқадағы абы жылан, Молда отыр ысқырынып оқып құран. Атты арбас, атаң жұртып жатыр молда, Құранмен жем түсіріп жуан-жуан. Бұл шумақта жемқор молда Арқадағы алба- сты әрі абжыланға баланады. Метафоралық тіркестер: 1. Шарықта шартарапқа қиял құсы, Көңілдің кеп тұрғанда күнді алғысы. [2, 254] 2. Ақтарып асыл сөздің алтын, жезін Салатын дүкеніме бар мінезім. [2, 255] 3. Қызықтың айдынына кұлаш ұрып, Армансыз қаздай қалқып, қудай жүзген. [2, 262] 4. Тірегі көңілімнің, бәйтерегім, [2, 308] 5. Кұлазып күзді күнгі Көкшетаудай, Қызықтың көшіп кеткен сар жайлауы. [2, 230] Ақын поэманың «Толғану» бөлімінде өзін халықтың ескі жыр-аңызына құлақ түріп, соларды жаңғыртып жырлайтынын өз заманының ең өзекті, жаңа кәсібі «инженерге» балап жеткізеді: Ақтарып асыл сөздің алтын, жезігін, Салатын дүкеніме бар мінезім. Ақтарған Арқа астын инженермін, Ал жұртым, керегіңе тұрса сөзім. Осы «инженер» мамандығына орай ақын асыл сөздің алтын, жезін ақтару деген метафоралы образ- бен өлең «дүкеніне» сөздің алтын, жезін салатынын кестелі бейнелейді. а)Адамға қатысты метафоралар: Метофораларды саралай келгенде, олардың адамға, оның дене мүшелеріне байланысты жасалғандарын көп кездестірілді. Адам өзінің қасиеттерін табиғат құбылыстарына, жансыз нәрселерге ертеден-ақ теліген. Бұған қарағанда адамға қатысты метафоралар - ең көне метафоралар. «Ауыз» сөзімен құрамдас келетін метафоралар: Елдің де ескі ауызында жоқ па екен сыр? «Жүрек, кеуде» сөзімен келетін метафоралар: Баласы Бекайдардың Батыраш бар, Өр көңіл, жуан кеуде, бір аусардың. ә) Жануарға қатысты метафоралар. Тілімізде жануарлар атауына байланысты мета- форалар көптеп кездеседі. Қазақ әдебиетінде, әсіресе, ауыз әдебиетінде, жау жүрек батырды бөріге балау жиі кездеседі. Ілияс Жансүгіров поэмаларында бөрінің қасиеттері алынып метафораланады. Есітіп Батыраш боп бұлкан-талқан, Көкжалды кысып кетті-ау, ашу-сайтан. Шебер ақын Ілияс Жансүгіров Құлагерден айыры- лып далада қалған Ақанды байғызбен салыстырады: Көңіліне Құлагерден құйылып мұз, Күйкиіп отыр таста, Ақан - байғыз. в) Өсімдіктер дүниесіне байланысты туған метафо- ралар. Ілияс поэмаларында қызыл гүлге балау жиі кездеседі: Қызыл гүл сен болғанда гүл бақшада, Біз бұлбұл күйін шерткен Ирандағы. Бәйтерек, қайың сөздерімен келетін метафоралар- ды да ақын туындыларынан кездестіруге болады: Құлагер, жас күніңнен тайым едің, Солқылдап тауға біткен қайың едің. Метафора - сөз мәнін өңдендіре өзгертіп айту, суреттеліп отырған затты не құбылысты айқындай түсу үшін, ажарландыра түсу үшін оларды өздеріне ұқсас өзге затқа не құбылысқа балау; Метафора - сөздің бейнелілік, суреттілік қасиетін арттыратын тіл кұралдарының бірі [3]. жүктеу/скачать 14,62 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|