ҒҰБАЙДОЛЛА АЙДАРОВ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТҮРКІТАНУ ҒЫЛЫМЫ

24 
жазба мәтіндер Тигр мен Ефрат өзенінің жағалауын мекендеген Шумерлерге және Ніл-
дариямен тағыдыры тығыз байланысты Ежелгі Мысыр еліне тән.
Ғылыми зерттеулер көрсеткендей, Қосөзен мен Мысыр жазуы шамамен бір дәуірге 
орайлас келеді. Бұл көне жазбалардан тылсым жаратылыс сырларына үңілу, оны тануға 
талпыну айрықша аңғарылады. Әлемнің құпиясына үңілу, түрлі жолдармен табиғат 
құбылыстарына әсер етуге ұмтылу, жаратылыс заңдылықтарын, заттар мен құбылыстарды 
құрмет тұтып, тағзым ету, дүниенің жаратылуын өз танымынша пайымдау «көне дүниенің 
көнесі» іспетті бұл мәтіндерге сакральды сипат дарытады. 
«Руна жазулары» деген атпен әлемдік жазу тарихынан ойып орын алған көне түркі 
жазулары шумер жазуларының заңды «мұрагері» екендігін қазіргі түркітану ғылымы 
дәлелдеді. Алайда ғылым әлеміндегі европоцентристік идеяның құрсауын қақыратып, 
түркілік өркениеттің бағзы бастауын мойындатқан «құпия жазулардың» төркінін тану батыс 
пен шығыстың үш жүз жылға созылған пікірталасына азық болды.
Қазіргі таңда көне түркі әліпбиі ретінде мойындалып, әлемдік жазу тарихынан орын 
алған бұл жазулардың шығу төркінін бірқатар ғалымдар арамей жазуымен байланыстырса, 
енді біраз зерттеушілер Сібір татарларының ру таңбаларына қатысты қарастырды [1, 16]. 
Сондай-ақ, бұл ескерткіштер тіліне бірнеше дәуірлік тарихы бар жасанды жазба тіл, VI-VIII 
ғасырдағы түркі поэзиясының үлгісі деп баға берушілер де болды [2, 40]. 
Орхон-Енисей ескерткіштерінің тілін лексикалық, грамматикалық, фонетикалық 
жақтан зерттеп, түркі тілдерінің тарихи бастау көзі ретінде қарастырған түркітанушы 
ғалымдар: В.Радлов, П.М.Мелиоранский, кейінгі кезеңдерде С.Малов, И.А.Батманов, 
В.Котвич, Г.Рамстедт, А.Габендердің қатарында қазақ түркітанушыларынан Ғ.Айдаровты 
бірінші атауға болады. Ғ.Айдаровтың зерттеулерінен кейін қазақ ғалымдары – А.Аманжолов, 
Ә.Құрышжанов, М.Томанов т.б. ескерткіш тілін қазақ тілінің тарихы тұрғысынан 
қарастырып, жан-жақты зерттеу еңбектер жариялағаны белгілі. 
Ғ.Айдаров Орхон-енисей жазуларын жатқа біліп қана қоймай, көне әліпбимен өте 
еркін жаза да білген. Ол көне түркі жазуларының грамматикалық құрылысын, тілдік 
ерекшеліктерін фонетикалық, лексикалық, морфологиялық, синтаксистік тұрғыдан терең 
талдау жасаған және Күлтегін, Білге, Құтылық қаған, Мойын-Чор ескерткіштерінің 
мәтіндерін қазақшаға тұңғыш рет толық аударған. 
Ғалым «Білге қаған ескерткішінің тілі», «Көне түркі жазуларынан мағлұматтар», 
«Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі», «Орхон ескерткіштеріндегі көне түркі жазбалары», 
«Енисей, Орхон, Талас бойындағы көне түркі жазба ескерткіштері бойынша жарияланған 
әдебиеттердің библиографиялық көрсеткіші», «Орхон ескерткіштерінің мәтіні», «Көне ұйғыр 
жазба ескерткіштерінің тілі», «Армян жазулы қыпшақ ескерткіштерінің тілі» атты 
еңбектерінде өзіне дейінгі зерттеушілердің пікіріне талдау жасай келіп, Орхон, Енисей, 
Талас жазуларының табылған орындары мен жазылу мерзімдерінің әр кезеңге тән екендігіне 
қарамастан бір-бірімен байланысты бір тұтас жүйемен жасалған жазу түрі деген 
қорытындыға келеді.
Қазақтың тұңғыш түркітанушысы көне түркі жазба ескерткіштерінің дыбыстық 
жүйесін қазақ тілінің фонетикалық жүйесімен салыстыра сипаттайды. Көне түркілік 
дауыстыларды білдіретін төрт таңбаның қазақ тіліндегі үндестік заңына орай жуан/жіңішке 
сегіз дауыстыға сәйкес келуі, сөздердің буын үндестігіне бағынып құралуы, дауыссыздардың 
жалаң, яғни бір таңбамен келуі, қос, яғни бірнеше таңбамен (сөздің жуан/жіңішкелігіне орай) 
және тіркес түрінде келуі, әрбір дауыссыздың сөз ішіндегі орын тәртібі, сонор және қатаң 
дауыссыздардың тіркесімі, дыбыс үндестігі – сингармонизм және дыбыстардың үндеспеуі 
диссимиляция, дыбыстардың түсіп қалу құбылыстары, буын түрлері қазіргі түркі, соның 
ішінде қазақ тілі заңдылықтарымен салыстырыла талданады. Соның ішінде қазақ тілінде 
кездеспейтін кейбір құбылыстар: үнді дыбыспен қатаң дыбыстың тіркесімі, түбір мен 
қосымша аралығындағы үндеспейтін дыбыстардың қатар тұру құбылысы (

жүктеу/скачать 2,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: