10
қызмет атқаруында.
Эукариоттық геномның транскрипциясы реттеуші гендердің немесе жасушалық
мембрананың алуан түрлі арнайы реттеуші молекулаларымен реттеледі. Ол молекулаларға
жататындар: а) РНҚ – полимеразалар. РНҚ – полимеразалар ДНҚ молекуласынан а-РНҚ-
ның матрицалық синтезін қамтамасыз етеді. Транскрипцияның жылдамдығы мен
қарқындылығы РНҚ – полимераза
активтілігіне байланысты; ә) эндонуклеазалар -
транскрипция үдерісіне әсер ететін ферменттер. Олар ДНҚ-ға таңба ретінде енгізіліп
кейбір полимеразалар үшін инициация сайтының ролін атқарады; б) топоизомеразалар,
хеликазалар және басқа белоктар - ДНҚ орамдарын тарқатуға қатынасуы,
ДНҚ-мен
әрекеттесе отырып оның үш өрімдік құрылымын өзгертіп транскрипция үдерісіне әсер
етеді; в) ДНҚ - метилаза – транскрипцияны баяулататын фермент, бұл ферменттің
антогонистері, керісінше транскрипцияның жүруін жылдамдатады; г) гистондық
ацетилазалар мен диацетилазалар транскрипция жылдамдығына әсер ететін ферменттер;
д) АТФ жасушадағы энергия көзі, транскрипция қарқындылығына әсер етеді, е) кальций,
магний иондары хроматиннің құрылымын өзгертіп, гендер
активтілігінің өзгеруіне
ықпалын тигізеді.Britten және Davidson, (1969) эукариоттық гендер активтілігінің
транскрипциялық деңгейде реттелуін сипаттайтын гендік-батареялық модель құрастырып
ұсынды. Ол модель бойынша ДНҚ-ның нуклеотидтер жүйесінде төрт кластың болатыны
жорамалданады:
1) прокариоттар оперонындағы құрылымдық гендер тәрізді өнім синтездейтін
гендер;
2) рецепторлық сайт - әр өнім синтездейтін генмен қатар орналасқан прокариоттық
оперондағы операторлық жүйелерге ұқсас нуклеотидтер реті;
3) интеграторлық ген – прокариоттық оперондағы реттеуші генге ұқсас,
рецепторлық сайттың активтілігіне әсер етеін белоктың синтезін бақылайтын ген;
4) сенсорлық сайт – интеграторлық геннің активтілігін реттейді. Интеграторлық
геннің транскрипциясы тек сенсорлық сайттың активтенуінен соң ғана жүреді.
Сенсорлық сайтты арнайы гормондар мен белоктар
танып онымен байланысып
интеграторлық геннің транскрипциясын бастайды.
Гендік-батареялық модельге сай өнім синтездеуші және интеграторлық гендер РНҚ-
ның синтезіне қатынасатын ДНҚ молекуласындағы арнайы нуклеотидтер жүйесі, ал
рецепторлық және сенсорлық сайттар осы жүйелердің танылу үдерістеріне көмектеседі,
бірақ РНҚ синтезіне қатынаспайды. Бір сенсорлық сайтпен бақыланатын құрылымдық
гендер қатарын гендер батареясы деп атайды.
Достарыңызбен бөлісу: