элеуметпк  курылым шыкты. Элеуметтануда курылым деп турак­ ты турде болатын  элеуметак тузшмдерда-

орындауына, ягни адамдардын жеке максаттарына жетулерш жешлдетепн 
вм1рд1 уйымдастыру формаларын керсетт беруше жол ашатыны анык.
Когамнын автономдыгы жене ез1нщ толыктылыгы сырткы баскдру- 
шылардын болмауынан коршед!. Когам ез шшде пайда болган жене жа- 
салган нормалар мен принциптердщ непзжде, институттар мен ужым- 
дардын арасында реттелш отырады жене баскарылады. 6зш-ез1 реттеу- 
ш ш к когамнын манызды касиеп, бул онын келемже карамастан ез 
бетшше дербес ерекет етуш камтамасыз етед1.
Терпнипден, когамды улкен интеграпиялык куш ерекшелейш. Ол 
ерб|р жана урпакты алеуметтеншред!, сол урпакты калыптаскан каты­
настар жуйесже косады, соларды бор! мойындап кабылдаган нормалар 
мен ережелерге багындырады. Аталмыш салалардын аркасында когам жа­
каны енпзуге кдбЦютп болады, ейткеж ол езше жана елеуметпк тузшм- 
дерд1, институттарды, нормаларды тандайды, сейпп, сол аркылы дамуды 
жацалайды жене сабактастыгын камтамасыз етед
1
. Когам мен плдж, 
модениетпц шыгу тектер! «,к<зрщбес жштер» аркылы байланыскан, адам­
дардын ездер1 де оган умтылады. Ол адамдарга эдеттеп мжез-кулык улп- 
лерш колдануга мумкщд1к беред1, туракталган принциптерд1 басшылыкка 
алдыртады.
Когамды дамытатын езжд
1
к зандар мен зандылыктар калыптасты. 
Солардын б1р1 — эволюционизм. Ол X IX гасырда дарвинизмнж ыкпал 
ету1мен элеуметтану гылымында калыптасты. Бул елеуметпк дамудын 
объективпк сипатын мойындаган кезкарастын жуйеа ед|. Мундай кезка- 
растар когам эволюциясына табиги-тарихи процесс репнде карап, когам­
ды тубегешп езгертепн онын шешупп буындарын, когамнын улплерж 
аныктаудагы галымдардын рел ж де белплеп берд!.
Осындай кезкарасты устангандардын 61 р1 О. Конт болды. Ол когам 
эволюциясын аныктаушы алгышартка бш м д ш к прогреет! жаткызды. 
Бш м нщ теологиялык, мистикалык туржен позитивпкке, ягни гылымга 
карай дамуы адамнын ескери когамнан индустриялы когамга етуж кам­
тамасыз етедг Эскери когам теологиялык, мистикалык бшмге суйене 
отырып, адамдарды кудайдын «баламасына» айналган, кудайдан 61 р кем 
емес кесемдер мен батырларга багындырган ед>. Мундай когамнын даму 
процеа теменп децгейде болды. Керганше, индустриялы когам гылыми 
бшмге суйенетж ешйргсп жогары денгейде дамыгып, адам ка жен н кана- 
гаттандыруды 1ске асырып отыр, деп пайымдады О. Конт.
Г. Спенсер эволюциянын менж когамнын курделенужен, онын »шк1 
Ж1Ктел1С1Н1ц кушеюшен кере бщщ. Бул процесс когам дамуынын ерб>р 
жана кезешнде елеуметпк организмнщ тутастыгын калпына келпрж 
отырады. Когамнын гемогенщктен гетерогецщкке карай козгалуы жеке
141

адамдар бостандыгын шектемей, арттырумен катар журед|, когам ез аза- 
маттарын катан бакылауга алуды токтатады жене олардын муддеан ба- 
рынша канагаттандыру уипн кызмет жасайды. Демек, елеуметпк прогресс 
дегежм!з, Г. Спенсердж сез1мен айтканда, азаматгардын еркжд»пн улгай- 
туга женазепн курдел) когам болады.
Э. 
Дюркгейм эволюциянын мазмунын жеке адамдардын механика- 
лык ынтымактастыгынан органикалык ынтымактастыкка ету жолдары 
аркылы тус!нд
1
ред
1
. Ж еке адамдардын механикалык ынтымактастыгы 
олардын даму денгейлержж ете теменп дережеде болуы жене б1р-б|р!мен 
уксастыгы непзжде орнаган еда. Ал жеке адамдардын органикалык ын­
тымактастыгы енбек бел1Н1стер1 мен елеуметпк Ж1ктелу непз!нде пайда 
болады. Сонгы айтылган мвселешн; нетижесжде езгеше принципке непз- 
делген адамдардын езара теуёлдшп орнатылады, олардын тутас елеу- 
метик организмге б1р1гут журед5, когамнын ен жогары моральдьпс прин­
цип! есебжде ынтымактастык сезшдер
1
калыптасады.
Марксизм еширпш куштерд
1
елеуметпк дамудын шещупп алгышар- 
ты епп алган еда. Оншрпш куштердщ дамуы ендарю тасйШёрж езгертуге 
жетк!зед1, сонын нетижесжде когамда тубегейЛ1 езгер!стер жасалып. 
когамдык-экономикалык формациялардын бгржен екшцйсше ауысуы 
камтамасыз етшедь
Марксизм эволюционизма) тенкерюпен б1р1кпруге тырысты, когам 
дамуында тенкёрш манызды алгышарт деп карады. Тенкерк;, дедарёк айт- 
канда, жана экономикалык жене саяси курылымдарды калыптастырушы 
релж аткаратын болды. Олай болмаган кунде когам езж 1р]п-ццруге 
жетюзетж себептерден кутыла алмайтын еда. Сондыктан К.Маркс тенке- 
ргске когамды езгертетж жене оньщ дамуын жеделдетепн тарихи локо­
мотив репнде карады. Когам дамуынын маркспк ту жырымдамасы тарих- 
ка формациялык тургыда карау га да непзделген еда. Осыган орай карас- 
тырсак, онда адамзат езшщ дамуында б^рнеше сатыны басынан кеилреда. 
Б]р когамдык елеуметик-экономикалык формациядан екщипсще ету 
елеуметак революция аркылы жузеге асады. Элеуметак революция букш 
когамдык ем
1
р жуйеандеп тубегешп сапалы тенкерю болып санапады. 
Когамдагы ендйрпш куштердщ артуы мен есюрген ендарю катынастары- 
нын арасындагы терендеген шиелешс елеуметак революциянын эконо­
микалык непз! епп алынады. Осынын непзшде елеуметпк антагонизм 
кушейш, ем!р сурж отырган курылысты сактауга муддел! билеуцп татар 
мен каналган таптардын арасында тап курес! шиелешсед]. Элеуметпк 
революциянын бфжил женю саяси бипйсп жещп алу болып саналады. 
Бил
1
К куралдары аркылы женген тал когамдык емфдан барлык саласы на
142

кайта езгертулер енпзед1, сейтш, жана элеуметпк-экономикалык жене 
рухани катынастар жуйесш калыптастыру ушш алгышарттар жасалалы. 
Марксизм кезкарасы бойынша революциялар когам дамуы жолындагы 
барлык тоскауылдарды жоюда, стратегиялык багытта зор рол аткарады, 
когамдык дамудын куатты ынталандырушылары кызметш аткарады. 
Накты айтар болсак, когам дамуынын эволюциялык жене революиия- 
лык теориялары когамдык прогреске непзделген.
Эволюционизмнш келеа б
1
р екйщер! революнияны когам дамуынын 
зандылыгынан гер| кездейсок, кан тепсп, катал кубылыс деп есептедг 
Мысалы, А. Токвиль Улы француз революциясы туралы айта келш, онын 
жасаган езгерютерш революциясыз-ак 1ске асыруга болатындыгын атап 
керсегп. Эволюционизмнш маныздылыгы — онын когам дамуынын 
объективи кубылыс екенш мойындагандыгынла едг Тарихтын токтау- 
сыздыгы сиякты когамнын да езгерюке ушырауы уакытка гана байланы­
сты болады. Когамдагы елеуметпк курылымдар, институттар, нормалар, 
кундылыктар кайта жангыратын болгандыктан, соган орай жеке адам­
нын муддеа, идеалдары, багдарлары да дейектшкпен езгер
1
ске тусепн 
болады. Ал буган керегар жагдай калыптасса, айталык, кажегплгкп 
бэршен жогары кою, ойлаудын пэрмендш тн арттыру, бшмд1 терендету 
адамды максатты турде елеуметпк органы езгертуге багыттайды.
Осы аталган багыттын тещрепнде элеуметпк эволюниянын кейб!р 
урд1стер| аныкталады. К,огам карапайым куйден к у рдел I куйге козгалып 
етед!, ягни терен курылымды, Ж1ктелген когамга кешедг К у рдел I елеу- 
метт1к курылымдардын калыптасуы жеке адамдардын талап-талгамдары- 
нын, сен1мдер1И1Н артуынын нетижес» де болып табылады. Шыгарма- 
шылыкпен айналысатын тулга ез1нщ аукымы мол ой-ерюшщ непз1нде 
тарихты жасаушы басты адамга айналды. Ол езш щ ш ю жасампаздык 
куатына ер
1
к беруд1 талап етед1 жене ез!не бостандык берепн когамга 
умтылыс жасайды.
Даму процес! соншалыкты курдел! болгандыктан эволюционизм 
езшщ X IX гасырдагы кол жеткен табыстарына карамастан, тарих сокпа- 
гында сур!н1стерге ушырады. Элеуметтану гылымы алга тарткан кепте- 
ген сауалдарга эволюционизм жауап бере алмайтын болды. Когамнын 
двйектш^кпен даму принцишн басшылыкка алган дестурл! эволюционизм 
шенбер!нде когамнын кер| козгалуын, дагдарыстары мен ыдырауын, бупн 
еркениетт!н жойылуын тус

жүктеу/скачать 14,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: