Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған

213
Тургеневтен кем болған жоқ. Солардың бірі – Сұлтанмахмұт 
Торайғыров. Ол да – Абайды, оның ақындығын пір тұтқан жан. 
1913 жылы «Айқап» журналында жариялаған «Қазақ тіліндегі 
өлең кітаптары жайынан» деген мақаласында сол кезеңде, 
үстіміздегі ғасырдың алғашқы 10-15 жылдығына, қазақ тілінде 
деп жарық көріп жатқан поэзия дүниесінің алдымен тақырыбы 
мен мазмұнын, сонан соң идеясы («рухы») мен түрін («тілін») 
қатты сынап, «марқұм Абай өлеңдері басқаларға қарағанда, 
пайғамбардың жүрегінен құйылған құрандай, соқыр кісі сыб-
дырынан танырлық аққұла ашық тұрады», – дейді де оның 
өткірдің жүзі, кестенің бізі өрнегін сендей сала алмас... са
-
удырсыз сары қамқа... сөзімде жаз бар шыбынсыз 
деген 
қолданыстарын мысалға келтіреді.
Сұлтанмахмұттың бұл сияқты семантикасы жағынан бір-
біріне жуыспайтын сөздерді Абай үлгісімен қиюластырып 
жасаған жаңа образдары 
тұрмыстың құрығы (Тұрмыстың ұзын 
құрығы 
Бұрды да түсіп мойынды), 
надандықты тебу (Тебем 
деп тірі болсам 
надандықты, 
Серт етіп өзіме өзім еткем егес), 
надандық теңізі (Надандық теңізі 
тартылар), 
шындықтың 
ауылы (Шындықтың ауылын 
іздеп түстім жолға), 
үміттің 
көгі, тағдырдың тасқыны, тағдырдың кермесі (Тағдырдың 
кездестім ғой 
кермесіне) 
сияқты соны тіркестерімен келеді.
Перифраздарды Абайдай молынан келтірген ешбір ақын 
жоқ, бірақ сөз құдіретін тани білген Сұлтанмахмұт сияқты 
тума талант оны да сезіп, аз да болса Абай үлгісімен 
жаңа 
өспірім жас шілік 
(жас ұрпақ, замана жастары), Шоңның, 
Торайғырдың 
көк жапырақтары 
(ұрпағы) сияқты тұспалды 
фразеологизмдерді (перифраздарды) ұсынады.
Сұлтанмахмұттың ақындық таланты поэзиядағы сөз-
символ дегендерді де тапқызған. Ол 
жапырақ 
сөзін жеке адам-
ның символы ретінде келтіреді: балғын жас адам (сірә, қыз) 
«бұтақтары салбырап... көз тартарлық балбырап, лебіне де 
аз 
желдің ұялып бұққан қалтырап... тұратын гүлдеген, біткен 
жапырақ болса, одан кейінгі жас – жұмақты кіріп көргендей, 
сайран етіп жүргендей халге түсіретін жапырақ болып сыбдыр-
лайды, сол жастардың (қыздардың) ішінде бақытсыздары бар 
екенін «солған, сарғайған, дірілдеп жерге қараған жапыраққа 

214
көзім түсті» деп астарлайды. Қысқасы, «Жапырақтар» деп 
өзі атаған бұл өлеңі түгел символмен берілген. 
Сарыарқаның 
жаңбыры 
дегені де – символ, ол 1917 жылғы патшаны 
құлатып, бостандық әкелген Ақпан төңкерісі, бұл символ-
ды ақынның өзі-ақ ашып береді: «Бұл мысалдың мәнісін ұға 
алсаң сен, Келген заман – бостандық жаңбырмен тең», – дейді. 
Біздің байқауымызша, бұл фактілердің барлығы – бір жағынан, 
мұсылманша, орысша оқып, көзі ашылған, көп нәрседен, оның 
ішінде жалпы поэзия сырынан білген-түйгені бар ізденгіш 
суреткердің өз таланты болса, екінші жағынан, Абай өнегесі 
деп табамыз.
Абайдың өлең архитектоникасына әкелген жаңалықтары 
өзінен кейінгі түсіне білетін, іздене білетін ақындарға орасан 
зор әсер етті деп жоғарыда айттық. Сұлтанмахмұт та, Шәкәрім 
сияқты, бұрынғы қазақ өлең құрылымында болмаған, Абай 
жасаған жаңа өлшемдер мен ырғақтарға, жаңа ұйқас түрлеріне 
назар аударады. Өлең түзілісін Шәкәрімдей түрлентпегені-
мен, Абайдың кейбір жаңа «аяқтарын» байқап көреді. Сұл-
танмахмұт шумағы алты тармақтан тұратын «Шәкірт ойы», 
«Күңгірт түспен ойға батып», «Алтыаяқ» деген өлеңдерін 
жазған. Бұл өлеңдердің ұйқас суреті 
аб аб вв
 
болып келеді, 
өлшемі 8 буынды:
Қараңғы қазақ көгіне
Өрмелеп шығып күн болам. 
Қараңғылықтың көгіне 
Күн болмағанда кім болам.
Мұздаған елдің жүрегін
Жылытуға мен кірермін.
Ақынның қалған алтыаяқтары да өлшемі мен ұйқасы 
жағынан дәл осындай. Сегізаяқтардың баяндау (тезис) және 
түйіннен (антитезис) тұратыны сияқты, Сұлтанмахмұттың 
алтыаяқтарының да алдыңғы төрт «аяғы» (тармағы) кон-
статация-тезис, соңғы екі «аяғы» салдар-қорытынды болып 
ұйымдасқан.
Сұлтанмахмұтта Абайда жоқ «бесаяқпен» жазылған бір 
өлеңі бар, ол – «Мейірімсіз ажал» деген туындысы. Мұнда 
алдыңғы төрт тармақ осы өлеңнің негізгі тақырыбы – ажалдың 

215
сын-сипатын, «әрекет-қылығын» бейнелейтін жолдар бо-
лып келеді де, 5-тармақ «уытың күшті ажал-ай!», «мейірімсіз 
шіркін ажал-ай!» сияқты ажалға айтылған «қаратпалар» етіп 
ұсынылады, ұйқас суреті 
аб аб в,
бірақ төрт шумақтан тұратын 
бұл өлеңнің бесінші тармақтары өзара ұйқаспайды, бұл 
тармақтарды бір-біріне жуықтататын – 
«ажал-ай!» 
деген ре-
диф (қайталап келетін соңғы
сөз).
Жоғарыда Абай кейбір кірме сөздерді образ үшін қолдан-
ғанын көрсеттік. Осы амалды аз да болса Сұлтанмахмұт та 
қолданады. Мысалы: «Қазақша басшымыз дер 
шляпалар, 
Очки сап, портфель ұстап 
жүрген жандар» деген өлең жол-
дарында келтірген үш орыс сөзінің үшеуі де образ жасап тұр, 
барлығы да – өздерінше елге басшы боларлықтай сезінетін 
қазақ оқығандарының образы, бірақ шляпа киіп, очки салып, 
портфель ұстағандар – сырттай интеллигент, қара қазақтан осы 
түрлерімен ғана ерекшеленетін, ал бірақ сол халқына «істеген 
он тиындық еңбегі жоқтар» екенін осы үш бөгде сөздің 
образдық қызметі көрсетеді.
Әрине, Абай шығармашылығының, Абай тіл кестесінің 
Сұлтанмахмұтқа тигізген әсері, берген үлгісі тиіп-қашты 
көрсетілген бұл фактілермен шектелмейді. Бұл айтқандары-
мыз да – тек барлау, дәлірек айтсақ, Абай поэтикасының жал-
ғасуына арналған шолу-экскурс қана. Торайғыров тілі де – 
лингвостилистика бойынша арнайы зерттелетін объект. Ол да 
қазақ көркем сөзінің тіл өрнегінде із қалдырған, мүмкін тіпті 
кейбір соны іздерін салған ақын, жазушы деп танимыз.

216

жүктеу/скачать 6,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: