Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған
жүктеу/скачать 6,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Кітаптар 25-36
| Жұмалиев Қ.
Әдебиет теориясы. - Алматы, 1960; Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі. - Алматы, 1960. 55 Жансүгіров I. Абайдың сөз өрнегі // Әдебиет майданы. - 1934. - № 11-12; Ауэзов М. Мысли разных лет. - Алма-Ата, 1959; Мұқанов С. Қазақ өлеңі туралы// Социалистік Қазақстан. - 1935. - №108; Муқанпов С. Жарқын жұлдыздар. - Алматы, 1964; Мұқанов С. Абай – қазақ халқының ұлы кемеңгері //Абай Құнанбаев. Шығармаларының толық жинағы. - Алматы, 1945; Кенжебаев Б., Жовтис А. Заметки о ритмике стихов Абая // Вестник АН КазССР. - 1954. - №9; Кенжебаев Б. Қазақ өлеңінің құрылысы туралы. - Алматы, 1955; Нуртазин Т. О творчестве С. Муканова. - Алма-Ата, 1951; Исмаилов Е. Об особенностях поэтики Абая // Известия Каз ФАН СССР. - Серия языка и литературы. - Вып. II. - 1945; Мүсірепов Ғ. Қазақ әдебиетінің өркендеу жолындағы Абайдың тарихи орны // Жизнь и творчество Абая. - Алма-Ата, 1954; Ахметов 3. Казахское стихосложение. - Алма-Ата, 1964; Хамраев М. Ос новы тюркского стихосложения. - Алма-Ата, 1963 т.б. 56 Қордабаев Т. Поэзиялық шығармалардың синтаксистік құрылысы //Тарихи синтаксис мәселелері. - Алматы, 1965 (бұл жұмыстың бас жағындағы едәуір бөлігі Қазақ ССР Ғылым академиясының 1964 жылғы Хабарларында, Қоғамдық ғылымдар сериясының 6-нөмірінде жарияланған). 225 тор өлең синтаксисінің прозадан ерекше болатындығы туралы өзіне дейінгі орыс, қазақ филологтарының айтқан пікірлерін көрсете келіп, шумақ мәселесіне тоқталады және синтаксистік тұтастық құрайтын компоненттердің бір-бірімен байланысу жолдарын көрсетеді. Сондай-ақ бұл жұмыста зерттеуші ауыз әдебиетінің екі үлкен мұрасы – «Қыз Жібек» пен «Қозы Көрпеш- Баян сұлу» шығармаларының синтаксистік құрылысын тал- дайды. Осылардың барлығы, біріншіден, өлең синтаксисін, оның ішінде жеке қаламгерлер шығармалары мен жеке нұсқалар (мысалы, эпостық жырлар) тілінің синтаксистік құрылысын талдап, солар бойынша қажетті тұжырымдар айтатын кез туға- нын көрсетсе, екіншіден, осы жұмысқа тікелей кірісуге мүм- кіндік берді. Абай өлеңдерінің синтаксистік құрылысын тану арқылы олардың кейбіреулерінің композициялық-тематикалық құры- лымын білуге болады. Ал шығарманың тақырыбы мен ком- позициясын ашу қаламгер стилін тануға барып ұштасады. Бұл – жеке мәселе. Жалпыға келгенде, бұл талдаулар, біздіңше, екі түрлі міндетті өтейді, оның біріншісі – қазақ өлеңінің синтаксистік құрылысының проза синтаксисінен өзгешелігі қандай; өлеңнің ұйқасы, өлшемі, композициялық құрылысы және шумаққа бөліну-бөлінбеуі мен синтаксисінің арақатынасы қандай; өлең құрайтын компоненттердің (шумаққа немесе тирадаға ұйымдасқан сөйлемдер мен оның бөліктерінің) бір- бірімен іліктесіп, байланысу амалдары қандай – деген мәсе- лелердің сырын ашу. Екіншісі – Абай поэзиясы мен оған дейінгі қазақ поэзиясы- ның синтаксистік құрылысында қандай өзгешеліктер бар, яғни Абай поэзиясының бұл салада қосқаны мен жаңартқаны неде, ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеттің өлең синтаксисі тарауындағы жақындығы мен алшақтығы неде – деген сұрақтарға жауап іздеу. Ол үшін біз ең алдымен өлең тілінің синтаксистік құры- лысының ерекшеліктерін сөз еттік. Мұнда жалпы отандық ғылымда, оның ішінде әсіресе орыс филологиясында бірқыдыру орныққан, танымалды қағидаларды қазақ өлеңі синтаксисіне 226 жанастырумен бірге, қазақ тілінің құрылымдық өзгешелігі және қазақ поэзиясының сан ғасырлық дәстүрі нәтижесінде пайда болған өзіндік белгілері мен факторлардың бар екендігін көрсетуге талаптандық. Әрі қарай өзіміз белгілеген негізгі объектілерді жеке-жеке талдадық, атап айтқанда, Абайдың шумақты, шумақсыз өлеңдерінің синтаксистік құрылысы: өлең синтаксисіндегі инверсияның, тасымалдың рөлі мен қызметтері; ұйқасқа қатыстырылған сөздер мен өлең син- таксисінің арасындағы байланыс; өлеңдегі ықшамдау заңының синтаксистегі көрінісі деген жайларды сөз еттік. Өлең синтаксисін талдау үстінде көп сәтте оның компо- зициялық-тақырыптық құрылысын да қоса талдап отырдық. Өйткені өлеңнің синтаксисі көбінесе оның тақырыбы мен идеялық құрылысына тікелей байланысып жатады, сондықтан оның композициясын дұрыс жіктеу синтаксистік құрылысын дұрыс талдауға бірден-бір себепкер болады. Бұл жұмысты «Абай өлеңдерінің композициялық синтак- систік құрылысы» деп те атауға болар еді. Бірақ негізгі объектіміз синтаксистік элементтер болғандықтан, кейбір шы- ғармалардың композициялық құрылысын талдау негізгі тақы- рыбымызға жәрдемдесетін қосымша тәсіл болғандықтан, жұмысты «Синтаксистік құрылыс» деп атадық. |