228
О.Брик) көрсеткендей, жалаң синтаксис емес, ритмика-син-
таксис (дәлірек айтсақ, ритмикалы синтаксис) құбылысын
зерттеуіміз керек. Бірақ қайткенде де өлең синтаксисі мен жал-
пы синтаксис екеуі – екі бөлек дүние емес. Өлең тіл нормасы-
нан шығып кетпейді, соның заңдарына сүйенеді
60
. Керісінше,
проф. Қ.Жұбанов дәл айтқандай, ол әдеби тіл нормасын
белгілеуге әсерін тигізеді: «...Художественная литература дей-
ствительно отличается (особенно когда она стихотворна) от
обыденной, т.н. «рассудочной» речи своим синтаксисом, мор-
фологией и лексикой, но тем не менее подчиняется известному
закону, более того, задает тон в установлении грамматических
законов языка»
61
.
Қара сөзбен берілген ойымызда сөйлемдер өзара тығыз бай-
ланысып, күрделі синтаксистік тұтас дүниелер құрайтын болса,
өлеңде оның тармақталуына, тармақтардың ұйқасуына, әсіре-
се, өлеңнің шумақтарға бөлінуіне қарай ондағы сөйлемдердің
бір-бірімен топтасуы тіпті күшті болады
62
: өлеңдегі сөйлемдер
өзіне тән әр алуан тәсілдермен берік жымдасып, «цементте-
ліп» қалады. Демек, өлеңді фразаны, не сөйлемді, немесе
сөйлемдер тіркесін талдағанда, оларды қарапайым (қара сөз-
дегі) синтаксис категорияларына қарай бұтарлай салуға бол-
майтындығы былай тұрсын, өлең синтаксисін өзіне тән
тәсілдерді қоса қамтып зерттеуге мәжбүрміз.
Қара сөз синтаксисіне қарағанда, өлеңді сөзде сөйлемдер-
дің бір-бірімен байланысу амалдарында синтаксистік қайта-
лаулар, яғни жарыспалы сөйлемдер тобы болуы тәрізді немесе
сөйлем мүшелерінің орналасу тәртібінде инверсия, өлең тасы-
малы (стиховой перенос) тәрізді өзгешеліктер көзге түседі.
Орыс тіліндегі өлең құрылысын зерттеуші Н.С.Поспелов
өлең тілінің синтаксисін күрделендіретін алты түрлі фактор-
ды ескеруді ұсынады. Олар: 1) өлең тармағындағы сөздердің
мейлінше тығыз топталатындығы; 2) өлең тармақтарының
бірінен екіншісіне көшкенде, синтаксистік байланыстың әлсі-
60
Достарыңызбен бөлісу: