230
ғасырдың өзінде-ақ, мысалы, Абай көп оқыған Пушкинде
әлдеқайда кең қолданылған тәсілдің бірі болса, өткендегі қазақ
өлеңінде, оның ішінде Абайда, әлдеқайда әлсіз, сирек құбылыс.
Бұл – орыс поэзиясындағыдай өлең материалын синтаксистік
жағынан ұйымдастыратын негізгі амалдың бірі ретінде көріне
алмайды. Сол сияқты орыс өлеңінде тармақтардың жоғарыдан
төмен қарай іліктесуі, яғни тармақ басындағы сөздердің тығыз
байланысты болып келуі (вертикальная связь строк неме-
се синтаксическая унизывание по вертикали начальных слов
в смежных строках) – өлең синтаксисін талдауда ескерілетін
факторлардың бірі. Мысалы, Пушкиннің «Медный всадник»
шығармасындағы:
Из тьмы
лесов, из топи блат
Вознесся
пышно, горделиво, –
дегенінде «Из тьмы... вознесся» ...болып, тармақтар басы-
на бір-бірін айқындай түсетін баяндауыш пен соған қатысты
пысықтауыш орналасқан
65
. Ал қазақ өлеңі үшін тармақтардың
бұл тәрізді жоғарыдан төмен қарай байланысуы тән емес.
Сондай-ақ орыс өлеңінің синтаксистік құрылысында
бірнеше тармақты бір тұтас единица етіп құрастыруда
и, или
тәрізді жалғаулық шылаулардын рөлі зор, бұлар мұндайда
жалғастырушылық (сочинительный) емес, байланыстыру-
шылық (просоединительный) қызмет атқарады. Ол күрделі
синтаксистік тұтастыққа енген сөйлемдердің ең соңғысының
алдында тұрып, оны алдыңғы тармақтармен байланыстыра-
ды
66
. Бұл тәсіл Пушкинде өте жиі қолданылғанын Н.С.Пос-
пеловтің арнаулы талдауынан көреміз. Ал қазақ өлеңіне бұл
фактор да жанаспайды. Жалғаулық шылаулар қазақ өлеңінде
байланыстырушы, топтаушы рөл атқармайды (салаласқан жай
сөйлемдер арасында келуі бұл қызметке жатпайды), қазақ
өлеңінде осы рөлді өзге грамматикалық элементтер атқарады.
Айталық, бірнеше сөйлемді бір тұтастыққа топтауда өткен
65
Достарыңызбен бөлісу: