Сондай-ақ Қазақстан ономастикасыны ң тарихи-әлеумөттік мәселелері қарастырылады. Кітап қалың оқырман қауымға арналған
жүктеу/скачать 5,42 Mb. Pdf көрінісі
|
myrzakhmetov m kazak kalai orystandyryldy
- Бұл бет үшін навигация:
- Мекемтас Мырзахметұлы «Қазақ қалай орыстандырылды»
| Ел қалай орыстандырылды?
народом - велось при посредстве русской транс- крипции, в основание которой был положен рус- ский алфавит без всяких изменений, дополнений и сокращений» (Н. П. Остроумов «Отчет Туркестан- ской учительской семинарии за 25 лет ее существо- вания», Ташкент, 1904, С. 25), - деп қазақтарға орыс алф авитін өзгеріссіз, қосымшасыз, қы сқартусы з қолдануды талап етуі де, патша үкіметінің ресми тала- бынан шығып отыр. Өйткені миссионер ғалымдар арасында бұратана халықтар үшін қолданылғалы отырған орыс алфавитін енгізудің екі түрлі жобасы болған еді. М ысалы, қазақтар үшін оры с ал ф ави тінің алғашқы жобасын Ыбырай Алтынсариннен бұрын орыстың миссионер ғалымдары жасаған болатын- ды. Соның бірі, 1862 жылы Ильминский жасаған алф авит жөнінде проф. Григорьев: «...Ө зіңіздің оры сш а-қазақш а алф авитіңізді ж асағанда, Сіз кеңсешіл ғалым сияқты әрекет еткенсіз», - деп, ол жасаған қазақтарға арналған алфавиттің өмірге икемсіз, жасанды түрде шыққанын сынайды. Ал В. В. Радлов болса 1870 жылы жарық көрген «Образцы народной литературы тю ркских пле- мен южной Сибири и Джунгарии» деген еңбегіне енген түрік тілдегі әдеби материалдарды осы тілдің фонетикалық табиғатына орай өзі қолданған орыс алф авитінің нұсқасымен береді. Орыс тілінде ұшыраспайтын түрік тіліндегі дыбыстарды өзінше таңбалап, қосымша әріптермен белгілейді. Міне, осы екі түрлі жобадағы орыс алфавитінің қай нұсқасын пайдалану керек деген мәселені талқылау үстінде Петербург университетінің кертарт- Мекемтас Мырзахметұлы «Қазақ қалай орыстандырылды?» па оқымыстылары Ильминский нүсқасын қолдайды. Олар түрік халықтары өз тілдерінің фонетикалық табиғатына үйлеспесе де, араб алфавитін өзгеріссіз сол қалпында пайдаланып келеді. Бүдан олардың тіліне ешқандай зиян келіп отырған жоқ. Сол себеп- ті орыс алфавитін де олар өзгеріссіз, ешқандай қосымша таңбаларсыз каз-қалпында алуы керек деген шешімге келді. Жоғарыда айтылған проф. Остроумовтың талабы да осы ресми шешімнің не- гізінен туындап жатқанына талас болмаса керек-ті. Жалпы түрік тілді халықтардың жазуын орыс алфавитіне көшіру туралы ережені 1906 жылғы 31 наурызда өткен мәжілісте Екінші Николай патшаның өзі бас болып қабылдатқан еді. Бірақ Ресей империясындағы сол тұстағы саяси-әлеуметтік жағдайдың қиындауына байланысты, орыс алфави- тін бірден енгізуді жүзеге асыруға сескенді. Әзірше, бүратаналардың бойын біртіндеп үйрете беру үшін, орыс алфавитін ресми құжаттар мен мектеп оқулықтарында қолданумен шектелу қажет деген қорытындыға келді. Татарлар үшін де орыс графикасының негізіндегі алфавитті Ильминский жасаған. Бұл Ильминскийдің миссионерлік қызметінің қатты өрістеген тұсымен шамалас келеді. Әрі бұл уақыт татарларды право- славие дініне шоқындырып, орыстандыру саясатына қызу ат салысып жатқан қарбалас кезең еді. Татарлар үшін жасалған орыс жазуының нұсқа- сында татар тілінің табиғи ерекшелігі ескеріл- мегендіктен, шоқынған татарлардың басын қатырып, шала сауаттылыққа ұрындыратын кертартпа құ- былыс болып шықты. Өйткені Ильминскийдің негізгі |