Қазақстан республикасы білім және Ғылым министрлігі бекбосынов марат нҧРҒазыҧЛЫ

- 18 - 
ДӘРІСТЕР: 
 
БОСТАНДЫҚ РУХЫНДАҒЫ ҦЛТ АЗАТТЫҒЫН 
ЖЫРЛАҒАН ПОЭЗИЯ 
 
ДӘРІС 1. XIX ҒАСЫРДАҒЫ ЕЛ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ӘДЕБИЕТ 
 
Дәріс мақсаты:
XIX ғасырдағы қазақ елінің тарихи-саяси, 
ҽлеуметтік-экономикалық жағдайы мен ҽдебиеттің даму жайын 
талдап, түсіндіру. 
Дәрістің жоспары: 
1.
Ҽдебиет – халық тарихының кҿркемҿнердегі айнасы. 
2.
Ҽдебиет тарихындағы азаттық танымдарының бастау кҿздері 
жҽне отарлау саясатының туу тарихы мен алғашқы кезеңі. 
3.
Отарлық езгінің екінші кезеңіндегі жер отары жҽне оған 
қарсы туған ұлт азаттық күрес жырлары мен ақындар 
поэзиясындағы саяси-ҽлеуметтік лирика. 
4.
Отарлық езгінің үшінші кезеңіндегі рухани отарлау жҽне 
оның тұтас дҽуір ҽдебиетіндегі бейнеленуі. 
5.
XIX ғасыр ҽдебиетіндегі дҽстүр мен жаңашылдық. 
6.
XIX ғасыр ҽдебиеті мұраларының жиналу, жүйелену, зерттелу 
жайы. 
Ҽдебиет 
кҿркемҿнер 
туындысы 
ретінде 
ұлтымыздың 
гуманистік, эстетикалық, этикалық, басқа да ізгі қасиеттерін 
танытып, дүниенің кҿрінген жҽне кҿрінбеген сырларын ашып, 
адамның жан ҽлемін суреттеп, сҿз ҿнерін сүйер қауымның ҿнер 
дүниесінен рационалды жҽне эмоционалды қанағат табуына ҽсер 
етіп қана қоймай, заманның ақиқат қалпын ұлттық мүдде 
тұрғысында бейнелейді. Сондықтан, ҽдебиет тарихының XIX 
ғасырдағы дҽуірі де жүз жыл бойына жүргізілген отарлық езгіні, 
бодандық бұғауына түскен жұрттың жан күйзелісін тақырыптық, 
идеялық, жанрлық, стильдік алуан ҿрнектермен бейнелеген азаттық 
танымындағы саяси-ҽлеуметтік лирикасы басым ҽдебиет болады. 
Бұл дҽуір ҽдебиетінің отарлық езгіге қарсы басты бағыты мен 
ағымдарын, олардың туу себептерін, жанрлық, кҿркемдік, ішкі 
мазмұн мен сыртқы түр ҿзгерістерін оқып, игеру үшін, сол дҽуір 
тарихына шолу жасау керек. 

- 19 - 
Ҽдебиеттегі отарлық езгіге қарсы туған ҽдеби бағыт ҿз 
заманындағы тарихи жағдайды ақыл зердесіне сала отырып, 
ҽдебиет тарихында батыстан келер отарлық езгі қаупін алғаш рет 
кҿркем ҽдебиетте «болжал ҿлеңдер» түрінде суреттеген Асан 
Қайғының жұмбақтап бейнелеген «Ай, хан, мен айтпасам 
білмейсің» деген толғауынан басталады. Мұндай туындылардың 
кейінге жету себебі мен олардың авторлары жайлы ел танымын 
М.Ҽуезов «Ҽдебиет тарихы» оқулығында былайша жазған: 
«Орысқа бағынуды сҿз қылғанда осы хал болады-ау деп қайғырып, 
қаралы сҿз қылған ел басшылары кҿп еді. Сол заманның ханы мен 
биі, кҽриясы мен жырауы, ылғи жақсысы түгелімен келесі 
заманның күйін айтып, жырлап ҿткен сияқты еді. Солардың сҿзін 
есіткен кейінгілер ҿз тұсында алдыңғының айтқан сҿзі келіп, 
соларды шошытқан дұзақ орнаған сияқты болған соң, бұрынғы 
жақсыларын ғайыпты болжаған ҽулиедей кҿрді, кейінгі заманда 
кҿріп тұрған күннің ауырлығын айтып күңіренген ел, алдыңғы 
ҿткен жақсыларының аруағынан айналып, басқан ізін торқадай 
кҿрді». Осындай Асан Қайғы жұмбақтап айтқан: 
Ай, хан, мен айтпасам білмейсің, 
Айтқаныма кҿнбейсің. 
Шабылып жатқан халқың бар, 
Аймағын кҿздеп кҿрмейсің. 
Қымыз ішіп қызарып, 
Масаттанып, қызып терлейсің, 
Ҿзіңнен басқа хан жоқтай 
Елеуреп неге сҿйлейсің?! 
Қилы-қилы заман болмай ма, 
Суда жүрген ақ шортан 
Қарағай басын шалмай ма, 
Мұны неге білмейсің?!- 
деген сҿзі кейін тарихи ҿмір шындығына айнала бастаған шақта, 
Бұқар жырау Асан Қайғы толғауының шешуі ретінде бұл күйді: 
Құбыладан келер бір кҽпір, 
Аузы-басы жүн кҽпір. 

- 20 - 
Жаялау келер жұртыңа
Қара шекпен кигізіп, 
Балды май жағар мұртыңа. 
Ел қамын айтқан жақсыны, 
Сҿйлетпей ұрар ұртына. 
Есеп алар пұлыңнан, 
Солдат алар ұлыңнан, 
Күндердің күні болғанда 
Есе тимес ҿзіңе, 
Есіктегі құлыңнан, - 
деп суреттеген. Осындай қазақ елін ғасырлар бойы қанауда 
ұстаған отарлық езгіге қарсы атадан балаға ұласқан азаттық 
танымдарының үзілмейтін желісін Ж.Аймауытұлының 1923 жылы 
жазған «Мағжанның ақындығы туралы» мақаласында Мағжан 
поэзиясы мысалында: «Адамның денесі қандай мысқалдап ҿсіп, 
жетілетін болса, сезімі де, пікірі де сондай, бірте-бірте жетіліп 
ҿспек. Адам туа ұлтшыл, туа адамшыл болмайды. Ұлтшылдық 
сезім ҽуелі үй-ішінен, қала берсе туған ауыл, туған жер, туған 
ҽулеттен бастап ҿрбиді. Туған елін сүймеген адам ұлтшыл да бола 
алмайды. Егер туған ҽулеті, ұлты тапқа бҿлінбеген елде туып-ҿссе, 
медреседе түрікшілдік рухында тҽрбиеленсе, қазақтың отарлық 
езгіге қарсы ояну дҽуірінің ұлы болса, Мағжан кім болып шығуы 
керек. Сҿз жоқ, Мағжан, ұлтшыл ақын болып шығуы керек»- деп 
дҽйектей келіп: «Мағжан Европаның, Батыстың қанқұйлы 
саясатына қарсы үн кҿтерді. Оның терең негізі бар: мҽселен, 
Күншығыс халықтарын алсақ, бҽрі де Батыстың, Европаның жемі, 
азығы, атып жейтін аңы болып келе жатыр. Үндістан, Ауған, парсы 
жұрты, түрік, араб жұрттары, Ресей қол астындағы түрік 
тұқымдары Европаның, патша ҿкіметінің отары болып келді» - 
деген. Қазақ ҽдебиетінің кемеңгер тұлғасы жазған осынау 
бодандық бұғаудың Ресей империясы тарапынан жүргізілу тарихы 
сатылы да жоспарлы түрде жүзеге асырылды. Оның алғашқы 
сатысы – қазақ халқының дербес хандық мемлекеттігін жойып, 
жерін Ресей империясының құрамына қосу болды. Бұл саясаттың 
жүзеге асу тарихының қысқаша сипаттамасы былайша жүргізілді. 
Алғаш Ресейдің Мҽскеу билеушісі Иван Грозныйдың Қазан (1552), 
Астрахан (1556) хандықтарын отты қару күшімен басып алып, 
империя аймағын қазақтың батыс ҿлкесімен шектестіруі, орыс 

- 21 - 
мемлекетіне қазақ елін отарлап, Орта Азия, одан ҽрі Үндістанға 
дейінгі жерлерді иеленіп, орыс сауда капиталына жем ету ниетін 
туғызды. Осы мақсатта қазақ хандығының тұс-тұстан тҿнген 
қауіпке қарсы одақтас іздеген мүддесін жалған «достық пен кҿмек» 
қатынастарымен бүркемелей отырып, 1583 жылы Қазақ хандығына 
Т.Чебуков бастаған елшілерді жіберді. Осы келісім негізінде
Строгановтар ҽулетінің қазақ жерлерін тегін иеленіп, тонаушылық 
сауда жүргізе бастағаны – мұның айғағы. Бұдан соңғы В.Степанов, 
т.б. бастап келген орыс елшілігінің қай-қайсысының болса да 
кҿздегені қазақ елін Ресей уысына түсіру болғанын тарихи 
деректер растайды. Қазақ хандығының ҿзіне тҽуелді болуын 
тездету үшін Ресей империясы жоңғарлармен келіссҿз жүргізіп, 
жоңғарларды, Еділ бойындағы қалмақтар мен башқұрттарды жиі-
жиі қазақ жеріне шабуыл жасауға айдап салып отырды. 1709 жылы 
Полтава соғысында орыстарға тұтқынға түсіп, Бухгольц 
экспедициясымен Ертіс бойына шығып, 1715 жылы жоңғар 
ҽскерімен Бухгольц экспедициясы арасында болған соғыста 
жоңғарлардың қолына түсіп, оларға зеңбірек құюды, мылтық 
жасауды үйреткен швед инженері Иоган Густаев Ренат болатын. 
Бұл шындықтың ҽдебиеттегі кҿрінісі Қожаберген жыраудың: 
Ҽз-Тҽуке болса-дағы достыққа ынтық, 
Сатпады кҿрші екі ел бізге мылтық. 
Жоңғарлар қорғасын оқ жаудырғанда, 
Найза алып, садақ тартып қарсы шықтық,- 
деген сҿзінде бейнеленген. Осындай ауыр жағдайдағы қазақ 
хандығының Ресеймен тең құқықты қатынас орнатуға бағытталған 
бейбіт саясатын пайдаланып, патша ҿкіметі қазақ ҿлкесін шет 
жаулардан қорғау үшін деген желеумен бекініс қамалдар сала 
бастады. Осы мақсатта жіберілген подполковник И.Д.Бухгольц 
басқарған ҽскери экспедиция Ямышевск (1715), Омбы (1716) 
қамалдарын, воевода П.Северский басқарған ҽскери экспедиция 
Железинск (1717) қамалын, В.Чередов басқарған экспедиция 
Колбасин (1717), Семипалат (1718), И.М.Лихарев экспедициясы 
Усть-Касменогорск (1720) бекіністерін тұрғызды. Қазақ елінің 
батыс ҿлкесіне жіберілген князь А. Бекович-Черкасский басқарған 
ҽскери экспедиция Каспий тҿңірегінде, кейінгі экспедициялар Ор, 
Еділ, Жайық бойларында қамалдар салды. Мысалы, алғаш батыс 

- 22 - 
ҿлкеде Ор ҿзенінің бойында «Орская крепость» деген атпен 1734 
жылы, бірер жыл ҿтер-ҿтпестен ішкері еніп, Жайық ҿзенінің 
Қызылқия деген жағалауында 1739 жылы Орынбор бекінісі 
салынды. Біртіндеп бекініс қамалдар XIX ғасыр ортасына қарай 
елдің ішкі аймақтарында да ірге кҿтерді. 
Сҿйтіп, батыс пен шығыстан қамалдар сала отырып, қоршап, 
ішкі аймақтарға бекіністер орнатып, елді ҽскери құрсауға алған 
патша ҿкіметі, осы протектораттық (ҽлсіз мемлекетті формальды 
түрде қамқорлыққа алу) кезеңде (1713-1822) қазақ халқының 
дербес хандық мемлекеттігін жоюды қолға алды. Бұл іс жоғарыда 
жазғанымыздай, қазақ халқының сырт жаулардан құтылып, бейбіт 
тіршілік кешудегі одақтас іздеген дипломатиялық ынтасын Ресей 
империясының отарлау саясатында шебер пайдалануымен 
аяқталды. 1730 жылы 8 қыркүйекте Кіші жүз ханы Ҽбілқайыр 
елшілер Құтлұмбет Қоштаев пен Сейітқұл Құдайқұлов арқылы 
Анна Иоановна падишаға мына мазмұнда хат жолдаған: 
«Жайықтың бойына сізге бағынышты ҿмір сүріп жатқан 
башқұрттармен тату кҿршілік жайлы келісе алмадық. Олардың 
басшысы Алдарбай сізбен елші арқылы келісуді сұрады. Сол 
себепті сізден башқұрттар сияқты бізді де ҿз қамқорлығыңызға 
(покровительство) алып, башқұрттармен тыныш кҿрші болсақ». Ал 
осы хатты Ресей Сыртқы істер алқасы падишаға 1730 жылы 30 
қазанда жеткізген жҽне ол хатқа қосымша ҿз ұсыныстарын жазып, 
онда 
қазақтарды 
қамқорлыққа 
(покровительство) 
емес, 
бағыныштылыққа (подданство) алуды ұсынған. Сҿйтіп, 1731 жылы 
19 ақпанда патша ҿкіметі Ҽбілқайырға жарлық жіберіп, онда 
қазақтардың «бағыныштылыққа» (подданство) алынғанын жазған. 
Осы кезден бастап Кіші жүз аймағына жақын Оңтүстік Орал 
ҿңірінде жағалай жаңа бекіністер салынып, Ресей ҿкіметі Кіші жүз 
хандығының іргесін шайқалтуға кірісті. Бұл мақсатта Орынбор 
губерниясы құрылып, оның губернаторы И.И.Неплюев Орынбор 
ҿлкесіндегі байырғы қазақтарды шектен тыс қатыгездікпен қанап, 
орыс переселендерінің Кіші жүз жеріне қоныс аударуларына 
барынша қамқорлық жасады. Бұған наразылық білдірген 
Ҽбілқайыр ханды тақтан тайдыру, сол негізде қазақ еліндегі 
барлық хандық ел билеу жүйесін жою мақсатында іштен іріткі 
салып, ел басшыларын бір-біріне қарсы қойып, іштеріндегі ең бір 
сатымсақ билеушілерді қолдады. Бұл жайлы М.О.Ҽуезов «Ҽдебиет 
тарихы» атты қазақ ҽдебиеті тарихындағы тұңғыш оқулығында 

- 23 - 
былай деп жазған: «Бұрын жаман, жақсы болса да, ҿзінің ханы 
билеп, ҿз бетімен ҿмір сүрген ел, бері келгенде ҽуелі ханнан 
айырылды. Бұрынғы хан елдің ҿзгеден бҿлек бір тіршілігінің 
белгісі сияқты болса, бері келген уақытта орыс үкіметінің кҿз, 
құлағы сияқты, болымсыз ғана тҿрешігі болып қалды. Соңғы 
уақыттың хандары қазақтың қасы, патша үкіметінің тыңшысы 
болды. Шенге, шекпенге сатылған сатымсақ ханның маңайынан 
ҿлекседен тараған сасық иістей, толып жатқан ұсақ тҿре, ұсақ би, 
ру жуандары шықты. Мұның бҽрі патша үкіметінің жорға құлы 
болды». Осылайша патша ҿкіметі Ҽбілқайырға қарсы Орта жүз 
сұлтаны Барақты айдап салып, Ҽбілқайырды ҿлтіртіп, орнына 
Нұралы сынды отаршылдардың айтқанынан шықпайтын қуыршақ 
билеушінің сайлануына қол жеткізді. Патша ҿкіметіне арқа сүйеген 
Нұралы ханның халыққа жасаған озбырлығының шектен 
шыққандығы соншалық, Сырым бастаған отаршылдар мен ханға 
қарсы халық кҿтерілісі күллі Кіші жүзді қамтыды. Осы жағдайды 
пайдалануға асыққан патша ҿкіметі Орынбор генерал-губернаторы 
Игельстром арқылы ел билеуші старшындармен кеңес ҿткізіп, 
хандық билікті жойды. Алайда Сырым сынды халық мүддесін 
қорғаған ел арыстарының басшылығымен құрылған қазақ 
тарихындағы тұңғыш халықтың «Халық кеңесі» ҿкіметі елдің 
ынтымағын арттырып, ҽлеуметтік жағдайын жақсартуынан 
қауіптенген жҽне бағынышты хандық биліктің келешек отарлық 
езгіге пайдасын ескерген патша ҿкіметі 1790 жылы Нұралы ҿлген 
соң, оның інісі Ералыны қайта хан кҿтерді. Ералыдан бастап Кіші 
жүзде сайланған Есім, Қаратай, Айшуақ, Шерғазы, Ішкі Бҿкей 
ордасындағы Жҽңгір патшаға тҽуелді елбасылар болды. Ресей 
империясы Орта жүз бен Ұлы жүз хандықтарын ҿзіне қаратуда да 
осы саясатты ұстанды. Орта жүзде Уҽлиді, оған балама хан етіп 
Бҿкейді тағайындап, ал жартылай Қоқан хандығына бағынышты 
Ұлы жүздің Сүйін, Ҽли, Сиық сынды тҿрелерін ҿзіне берілгендігі 
үшін қолдап отырды. Сҿйтіп, 1822 жылдан бастап қазақ елінің 
хандық дербес мемлекеттігін жойып, елді саяси-ҽкімшілік үш 
аймаққа бҿліп (Кіші жүздегі ел билеудің ҽкімшілдік-саяси сұлтан 
провительдік, Орта жүзде аға сұлтандық, Ұлы жүзде ру басы 
датқалық жүйесін енгізіп, Орта жүздің ҽкімшілік орталығын – 
Омбы, Кіші жүздің ҽкімшілік орталығын – Орынбор, Ұлы жүздің 
орталығын басында – Верный, кейін М.Черняев пен М.Веревкин 
ҽскерлері Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияны ҿзіне қаратқан соң, 

- 24 - 
ол ҿлкені бес облысқа бҿліп, орталығын Ташкент қаласына 
кҿшірді), 
ҿзара 
саяси-ҽлеуметтік, 
этникалық 
тұтастығын 
бҿлшектеп, ел ішінде жаңа бекіністер салып, округтерге жіктеп, 
отарлық мүддені жүзеге асыруда сатымсақ атқамінерлерді билікке 
тартып, құнарлы жерді алып, ҽскер күшін молайтып, орыс 
шаруалары мен казак-орыстарды қазақтан тартып алынған 
шұрайлы мекендерге қоныстандыруды қолға алған отарлық езгінің 
екінші кезеңі (1822-1867) басталды. 
Патша ҿкіметінің осындай отарлық саясатына қарсы ел 
тҽуелсіздігін ту еткен Кенесары Қасымұлы басқарған ұлт азаттық 
қозғалысы (1837-1847), туған жер үшін болған Исатай мен 
Махамбет бастаған ұлт азаттық кҿтерілісі (1836-1838), патша 
ҿкіметінің отарлау саясатына қарсы туған Сырдария қазақтарының 
Жанқожа Нұрмұхамедұлы басқарған (1856-1857) халық кҿтерілісі 
мен Кіші жүз қазақтарының Есет Кҿтібарұлы басқарған (1853-
1858) кҿтерілістері ащы жеңілістермен аяқталса да, ҽдебиет 
тарихына «Кенесары – Наурызбай», «Исатай – Махамбет», 
«Жанқожа батыр», т.б. тарихи жырлар түрінде ұлтымыздың 
азаттық жолындағы күресінің кҿркем шежіресі болып енді.
Ал осы кездегі Ресей империясының қазақ даласында 
жүргізген отарлау саясаты үш аймақта үш түрлі саяси-ҽкімшілік 
бағытта ҿрістеді. Мҽселен, Кіші жүзде сатымсақ сұлтан 
правительдер мен би, старшындар арқылы халықты жерден 
айырса, Орта жүзде елді ішкі округтерге (дуандарға) бҿліп (олар 
қазақтан сайланатын ауыл старшындарына, одан жоғары 
сұлтандардан 
тағайындалатын 
болыстардан 
тұрды), 
оны 
басқарушы аға сұлтандардың қолымен патша ҿкіметінің отарлық 
саясатын майорлар жүргізді. Ал Ұлы жүзде ел билеу жүйесін 
патша ҿкіметінің қолдауымен ірі рулардың басшылары датқалар 
атқарды. Ғасырлар бойы халық бірлігінің ҿзегі болған рухани, 
шаруашылық байланыстарды осындай үш саяси-ҽкімшілік 
аймақтарға бҿліп, ҿзара қатынасқа шек қойған ел билеудің 
отаршылдар ҽкелген жаңа тҽртібі жанрлық, стильдік, тақырыптық 
сипаттарымен ерекшеленетін осы ҿлкелерден шыққан сҿз 
зергерлерінің шығармаларында ҿз кҿрінісін тапты. Осы кезеңдегі 
қазақ ҿлкесінің үш аймағында қалыптасқан қоғамдық-ҽлеуметтік
құбылыстарды, отарлық езгі тудырған ҿмір шындығын халық, ұлт 
мүддесі тұрғысында реалистікпен суреттеген Махамбет, Дулат, 
Сүйінбай сынды сҿз алыптарының туындылары дүниеге келді. 

- 25 - 
Кіші жүз ҿлкесіндегі патша ҿкіметі жүргізген бодандық 
бұғаудың күллі саяси-экономикалық мақсаты – жерді алу 
болғандықтан, Махамбет поэзиясында туған жер, оны қорғаудағы 
күрес мақсаты мен отаршылдар туғызған жаңа типті ел 
билеушілерінің образдары сомдалды. Мұны ақынның: 
Еділ үшін егестік, 
Тептер үшін тебістік. 
Жайық үшін жандастық, 
Қиғаш үшін қырылдық. 
Теңдікті, малды бермедік, 
Теңдіксіз малға кҿнбедік... 
Қатын – бала, мал бағып, 
Үйде отырсам да ҿлем деп, 
Қорлықта жүрген халқыма, 
Бостандық алып берем деп... – 
деген ҿлең шумақтары айғақтайды. Ал Дулат ҿлеңдерінде Орта 
жүздегі патша ҿкіметінің отарлық жүйесіндегі кҽнігі ҽдісі 
«бҿлшекте де, билей бер» принципі негізінде елді дуандарға бҿліп, 
сатымсақ аға сұлтандар қолымен империя тарапынан қойылған 
майорлар арқылы отарлық езгіні ҿрістеткен астарлы саясатының 
шындық қалпы бейнеленді. Сҿйтіп, отарлық езгі тудырған жаңа 
заман мен сол заман адамының образын антитезалық 
салыстырмалар арқылы бірлігінен айырылған елдің қараңғы 
болашағы мен халықтың ҿткен тарихындағы тҽуелсіз елдігін жыр 
етеді. Мұны ақынның мына ҿлең шумақтарынан да айқын тануға 
болады: 
Дуан салып ішінен
Айырып қуат күшінен 
Ақ патша десе үрпиіп, 
Оянып шошып түсінен. 
Аға сұлтан қазының 
Ел сілкінді ісінен. 
Ауылдың атқа мінері- 
Жемтікке қонған күшіген, 
Ҿзі тойса, мҽз болды, 
Ел іргесін сақтамай. 

- 26 - 
Майырдың алса бұйрығын, 
Борбайға қысып құйрығын, 
Ел пысығы жортады-ай. 
Ҿзі елді қорқытып, 
Онан ҿзі қорқады-ай, 
Алдына түсіп томпаңдай. 
Шыр айнала қорған тұр, 
Артыңда ҿрт, алдыңда ор. 
Тілеген ақтан момын қор, 
Қанды шеңгел зұлым зор, 
Болатың босап, болды бор, 
Аяғыңды қырықты, 
Ашылмай қанды қақпан-ай! 
Патша ҿкіметінің Ұлы жүздегі саясаты датқаларға шексіз билік 
тізгінін беріп, халқын Қоқан хандығымен бірге қанауға жағдай 
туғызу арқылы келешекте Орта Азия хандықтарын Ұлы жүз 
қазақтарының қолымен жуасытып, датқаларды халыққа барынша 
жек кҿрінішті ете отырып, ел тізгінін ҿз қолына алу мақсатында 
жүргізілді. Сондықтан да осы кезеңдегі Ұлы жүз ҿлкесінің айтулы 
айтыскер ақыны Сүйінбай поэзиясында ҿз заманындағы ҽскери 
жорықтар, солардың кесірінен ҿрістеген мылтыққа сүйенген ҽскери 
отарлау саясаты мен оған қарсы ерлік, Отан қорғау тақырыбы, ел 
билеуші датқалардың озбыр образдары жасалды. Оған ақын 
ҿлеңдеріндегі мына жолдар айғақ: 
Самғай жүйрік жүгірер, 
Аяқтан біреу шалмаса, 
Жау десе батыр киінер, 
Тоқталмас кегін алмаса, 
Ел елдігі бола ма, 
Ермен жауға бармаса, 
Елшілігі бұзылмас, 
Ҿз жерін жаудан қорғаса. 
Жау басынар халықты, 
Басқарушы оңбаса. 
Малша айдап адамды, 

- 27 - 
Орынсыз күштеп зорласа. 
Ауға түскен балықтай, 
Шыға алмассың бұлқынып, 
Ҽділетшің болмаса. 
Ҿз елін ҿзі қарақтап, 
Ебі келсе тамақтап, 
Кҿр ақтарған қорқаудай, 
Датқалар жүр жалақтап. 
Сҿйтіп, Ресей империясының 1822-1867 жылдар аралығында 
елді мемлекеттігінен айырып, жерді алу бағытында жүргізген 
отарлау саясатының осы екінші кезеңіндегі саяси-ҽлеуметтік іс-
шараларына қарсы кҿтерілген халық наразылығы – XIX ғасырдың 
бірінші жартысындағы ҽдебиет тарихында туған жерді қорғау, ұлт 
тҽуелсіздігін сақтау, азаттық сарынын арқау еткен асқақ рухты 
поэзияны дүниеге ҽкелді. 
Бұл кезеңде Ресей империясы тарапынан ҽскери ҽкімшілік күш 
қолдану арқылы жүргізілген жер отары саясаты елдің ішкі ісіне, 
яғни ұлттық санаға, ұлт психологиясы мен педагогикасына, 
дҽстүрлі шаруашылық қалпына, діні, тілі, жазуы мен рухына 
дендеп ене қойған жоқ. Нақты айтқанда, патша ҿкіметі мемлекеттік 
тұтастықты жойды, ҽскери қамалдар салып, елді жағалай қоршап, 
іштей бҿлшектеп, ҿзара шаруашылық байланысқа тиым салып, 
жерді отарлады, ұлт азаттық кҿтерілістерін күшпен басты. Сҿйтіп, 
қазақ елінің саяси-ҽкімшілік тізгінін ҿз қолына алған соң, барша 
қазақ даласын империя меншігіне алып, елді басыбайлы рухани 
құлдыққа түсірудің саяси-идеологиялық шешуші кезеңін бастады. 
Ҽдебиет – ҿмір шындығының кҿркемҿнердегі айнасы 
болғандықтан, сол дҽуірдің тарихи-саяси ақиқат қалпы ҽдеби 
туындыларда ҿз кҿрінісін тауып жатты. XX ғасырдың 20-шы 
жылдарында ҽдебиет тарихын сҿз еткен алғашқы М.Ҽуезов, 
Х.Досмұхамедұлы еңбектері мен Ҽ.Бҿкейханұлы, М.Жұмабаев, 
Ж.Аймауытұлы, 
Қ.Кемеңгерұлы 
М.Тынышбайұлы, 
т.б. 
мақалалары, жазбаларындағы XIX ғасыр ҽдебиетін ҽдебиеттің 
тарихилығы принципінде, ҽдебиет дамуын халық тарихымен 
байланыста қарастыра бастаған зерттеулер, кеңес дҽуірінің 
тоталитарлық 
жүйесі 
нық 
орнап, 
ҽдебиетке 
таптық, 
интернационалдық, социалистік тұрғыда баға беру талабы 

- 28 - 
қойылған шақта, ҽдебиет тарихы саяси, мазмұндық талдаудың 
жалған идеологиялық қалыбына түсірілді. Сҿйтіп, Ресей 
империясы жүргізген отарлық езгінің 1867 жылға дейінгі ҽскери 
жер отары саясаты нағыз отарлық езгі ретінде емес, патша 
ҿкіметінің қазақ жҽне орыс шаруаларына қарсы жүргізген таптық 
қанауы ретінде атүсті сипатталып, тҽуелсіз хандық мемлекетті 
үстем таптың феодалдық озбыр ҿкіметі ретінде қаралап, ұлт 
азаттық қозғалыстары мен кҿтерілістерді орыс отаршылдарына 
қарсы емес, шаруалардың қазақ феодалдарына қарсы туған бас 
кҿтерулері ретінде ғана бағалау етек алды. Ал XIX ғасырдың 
екінші жартысындағы сауда капиталын қазақ жеріне ендіру 
арқылы жер үсті мен астының байлығын тонау, қазақтың рухани-
мҽдени, тұрмыстық-шаруашылық қалпын отарлау саясатына орай 
мақсатты түрде зерттеулер жүргізу, сол негізде сананы отарлау, 
қалыптасқан қоғамдық шаруашылық қатынастарды бұзу, оқу-
ағарту желеуімен тілді, салт-дҽстүрді бұзып, миссионерлік 
шоқындыру саясатын жүргізу, жинақтап айтқанда, идеологиялық 
отарлау арқылы халықты Ресей құрамына қосу мақсатында 
жүргізілген отарлық саяси іс-шаралар Кеңес империясының одан 
ҽрі астарлы түрде жүргізген езгі саясаты аясында бүркемеленіп 
ұсталып, патша ҿкіметінің отарлық езгісінің ҿңі ҿзгертіліп 
айтылды. Мысалы, жер байлығын зерттеу мен тонау – қазақ 
даласына капиталистік ҿндірістік қатынастарды енгізіп, сол 
арқылы қазақ еліне ҿркениет, технология жетістіктерін ҽкелу 
ретінде бағаланса, ҿзекті мҽні халықты шоқындыру мен патша 
ҿкіметінің жергілікті жұрттан шыққан жалдамалы жарамсақ ұсақ 
қызметкерлерін даярлау саясаты – оқу-ағарту бағытындағы игі 
істер ретінде сипатталды. Сҿйтіп, Кеңес ҿкіметінің ҽдебиетті 
таптық интернационализм принципіндегі тар ҿрісті саясат аясында 
қарастыруды талап еткен идеологиялық бағытының кесірінен XIX 
ғасыр ҽдебиетін тұтас қамтыған отарлық езгіге қарсы туған азаттық 
идеясы назардан тыс қалып, XIX ғасыр ҽдебиеті шартты түрде XIX 
ғасырдың бірінші жартысындағы бұқарашыл ҽдебиет, XIX 
ғасырдың екінші жартысындағы ағартушылық бағыттағы ҽдебиет 
деп оқыту қалыптасты. 
Ал шындығында отарлық езгіге қарсы туған ұлт ҽдебиеті Ресей 
империясы тарапынан одан ҽрі жүргізіліп, ендігі кезекте ел ішінде 
қолға алынған саяси-идеологиялық отарлау саясатының халық 
ҿміріндегі кеселді кҿріністері жалпыдан жалқыға, кҿптен жекеге 

- 29 - 
ауысқан, жыраулық кең толғаудан, ақындық нақтылықпен кҿзге 
шұқып тұрып кҿрсеткен ҽдеби поэтикада ҿз жалғастығын тапты. 
Сҿйтіп, отарлық езгінің жаңа тарихи-саяси құбылыстарына сай
XIX ғасыр ҽдебиеті ҽдеби дҽстүрді жанрлық, кҿркемдік тұрғыда 
күрделі де кең сипатты сатыға кҿтеріп, тақырыптық аясы ұлттық 
сананы оятуға бағытталған сапалық толысумен ҿрістеді. 
Ҽдебиеттің даму бағыты дҽуір шындығымен, халық тарихымен 
біте қайнасып, қоғамда, ел басқаруда, күнделікті ҿмірде, тұрмыста, 
шаруашылықта, тіпті от басы, ошақ қасындағы болып жатқан 
ҿзгерістер халықтың кҿзі мен құлағы, ойы мен мұңы, арман-тілегін 
айтқан ақындар шығармаларының кҿкейкесті сҿзіне айналды. 
Міне осы дҽуірдегі ҽдебиеттің үздіксіз даму жолын тереңдеп 
талдап, сҿз ҿнеріндегі дҽстүр мен соны кҿркемдік арналардың туу 
себебін айқындау үшін, Ресей империясының ұлт рухын, санасын 
отарлауға бағытталған ең озбыр үшінші кезеңіне (1867-1917) шолу 
жасау қажет. Сонымен, патша ҿкіметінің хандық ел билеу жүйесін 
құртып, мемлекеттік басқару аппаратын ҿз қолына алуы орасан 
мол кеңістік пен отарлық мүддеге сҽйкес зор мүмкіндік ашып 
бергенімен, 
халықтың 
дҽстүрлі 
ҽлеуметтік 
құрылымын, 
шаруашылық, тұрмыстық қалпын, ішкі рухани бұлақ кҿздерін 
толық жоя алмады. Сол себепті империя елдің материалдық 
байлығын тонау мен халқын басыбайлы құлдыққа түсіру 
мақсатында жұрттың ішкі ҿміріне қол салды. Бұған Ресейдің ҿз 
ішіндегі саяси-ҽлеуметтік жағдай да қолайлы кезеңді туғызған 
болатын. Мұның мҽнісі отаршылдардың арамтамақ ҽккі саясатына 
сай, Ресейдегі дағдарысты жағдайды ҿз езгісіндегі қазақ елінің 
есебінен шешуге ұмтылуында болып отыр. Ҿйткені, 1861 жылғы 
19 ақпандағы мұжыққа «азаттық» берген монифестке дейін, 
Ресейде шаруалар жылына орта есеппен 19 реттен ҿкіметке қарсы 
кҿтеріліске шықты. Оның себебі – мұжықтың ауыр алым-салықтың 
астында қалуы, жерге иелігінің жоқтығы жҽне қайыршылық қалпы 
болатын. Сондықтан, патша ҿкіметі жаңа туып келе жатқан ҿндіріс 
буржуазиясының дамуына жол ашып, сол ҿндіріс капиталына қазақ 
елін тегін олжа ретінде жығып беруді, сонымен бірге шаруалар 
толқуынан самодержавиге тҿнген қауіпті сейілтіп, оларды қазақ 
жеріне кҿшіріп, жұрттың ең шұрайлы, қоңды жерін тартып ҽперу 
арқылы мұжықты жарылқап, елде ҿз жақтастарын молайтуды 
кҿздеді. Сҿйтіп, қазақ тарихында отарлық езгіні жеріне жеткізе 
зерттеп, талдап жазған алаш арысы Телжан Шонанұлы айтқандай: 

- 30 - 
«Ҿкімет мұжықтың кҿңілін ақсүйек жерінен «бұратаналар» жеріне 
аударып, мазасыз мұжық арасын сиретті. Ал «бұратаналар» бұл 
болмаса, күл болсын, үкіметке бҽрібір, ақсүйек пен қазына жері 
аман қалса болғаны». Мұның арты қазақ жерін мұжыққа тартып 
ҽперу арқылы жерден айрылған елді қу тақырға қуып, 
қайыршыландырып, орыс ҿндіріс капиталына су тегін малай тауып 
беріп, ҿз ұпайын түгендемек ниетке ұласты. Бұл орайда патша 
ҿкіметі ҿз саясатына орайлас билік жүйесін енгізді. Ол үшін 1865 
жылы далалық комиссия құрылып, ол жаңа заң жобасын жасауға 
кірісті. Жаңа Ережелерде ҽкімшілік басқару жүйесінде халықтың 
ҿзін-ҿзі басқаруына, болмаса ел тынысына еркіндік беретін 
ешқандай мүмкіндік ашылмау жағы мұқият қарастырылды. 
Осындай озбырлық толғағынан туған 1867 жылғы «Түркістан 
ҿлкесін басқару туралы» жҽне 1868 жылғы «Далалық облыстарды 
басқару туралы» уақытша Ережелер 1822-24 жылдардағы 
«Жарғылардан» соңғы Ресей империясының қазақ халқына қарсы
жасаған ірі мемлекеттік қанқұйлы отарлық саясатының құжатты 
дҽлелі болып табылады. Аталған Ережелер бойынша қазақ елі 3 
аймаққа жіктеліп, ҽрқайсысы патшалықтың түрлі министрлігіне 
қаратылды. Орал, Торғай аймағы Ішкі істер министрлігіне, Семей, 
Ақмола ҿңірі Сыртқы істер жҽне Заң министрлігіне, ал Сырдария 
мен Жетісу ҿлкесі Соғыс министрлігіне бағындырылды. Бұлай 
бҿлудің отаршылдар үшін тиімділігі зор еді. Біріншіден, 
облыстарға бҿлшектенген елдің ішкі қозғалысына тиым салынып, 
халақтың 
бірігуіне 
жол 
жабылды; 
екіншіден, 
генерал-
губернаторлықтар бағынышты болған ҽр министрлік, ҽр түрлі 
саяси-экономикалық міндеттер атқаратындықтан, ел тілегі түрлі 
бюрократиялық сылтаулармен орындалмады; үшіншіден, аймақтар 
қарайтын министрліктер орталықтан үйлестіріліп, олар ел алдында 
есеп бермеді; тҿртіншіден, отар елдегі кез-келген мҽселені ҽр 
министрлік ҿз еркінше шешіп, ойына не келсе, соны істеуге толық 
мүмкіндік ашылды. Қысқасы, 1867-1868 жылдары тҽжірибе ретінде 
уақытша енгізілген бұл Ережелер патша ҿкіметінің саяси- 
ҽкімшілік отарлық саясатында сыннан ҿтіп, қазақ жері мен Орта 
Азия тұтас жауланып алынған соң, осы Ережелер негізінде 1886 
жылы 
Түркістан, 
1891 
жылы 
далалық 
генерал-
губернаторлықтарына біріктірілді. Осы айтылған Ережелердің 119, 
120 баптары мен 120-баптың ескертуі, 1917 жылғы тҿңкеріске 
дейінгі қазақ жерін талаудың негізі болды. Онда: «Кҿшіп-қонып 

- 31 - 
жүрген жерлер мен сол жерлерге тиіс нҽрселердің бҽрі де жҽне 
ағаштары да мемлекеттің (Ресей империясының) қара басының 
жеке меншікті мүлкі болып саналады. Кҿшпелілерден ауысқан жер 
бола қалса, ол жер де мемлекет мүлкін басқарушы министрліктің 
қарамағына беріледі», – деп жазылған. Сҿйтіп осы заңсыз зорлық 
Ережеге арқа сүйеген озбыр ҿкімет жалпы жиыны 45 миллион 
десятина жерді қазақтан тартып алып, келімсектерге берді. Құлан 
жортпас құла дүз, қу медиен шҿл жҽне шҿлейтті құнарсыз далаға 
(резервацияларға) қуылған ел кешегі ата қоныс туған ҿлкесін 
жайлағысы келсе, орыс отаршылдарына мҿлшерсіз салық тҿлеуге 
мҽжбүр болды. Осындай жерден айрылып, езгіге түскен ел 
жоқшылыққа ұшырап, жатаққа айналды, немесе, жоғарыда 
айтылғандай, топ-тобымен орыс ҿндіріс капиталына жалдамалы 
жұмысқа жегілді. Жер – анасы, ел – баласы десек, анасынан 
айрылған бала зарынан ҿткен бұ жалғанда мұң мен зар болуы 
мүмкін бе?! Ендеше, сонау ғасыр басында отаршылдар қолға алған 
ата-баба мұраларының ең қастерлісі – ата мекенді алу бүкіл ғасыр 
бойына тоқтаусыз жүргізіліп жатса, халық тарихы, халықтың мұң-
шерімен біте қайнасқан ұлт ҽдебиетінде бұл тақырыптың XIX 
ғасырдың екінші жартысы деп шартты түрде бҿлінген ҽдебиетте ҿз 
жалғастығын таппады деу ақылға сиымсыз. Қайта туған жер 
тақырыбы күллі дҽуір ҽдебиетінде желі болып тартылғанына осы 
дҽуір ҽдебиетінің кез-келген сҿз зергерінің шығармашылығы айғақ. 
Сонымен, 
қазақ 
жері 
Ресей 
құрамындағы 
генерал-
губернаторлықтарға, олар облыстарға, облыстар уездерге, уездер 
болыстарға, болыстар ауылдарға жіктеледі. Ҽр уезге 20-25 
волостной управление (болыс) бағындырылып, оның басқарма 
бастығы қызметі жергілікті халық ҿкілінің қолы жетер ең жоғары 
лауазым болды. Ал осы болыстың ҿзін болыс кеңсесінде хат 
жүргізуші, яки барлық құжаттарды реттеуші «толмач, писарь» 
(тілмаш, песір) деп аталатын ҽкімшіліктің ҽрі тыңшы, ҽрі 
бақылаушы адамы ұзын арқан, кең тұсаумен қақпақылдап 
отыратын болған. Мұнымен қоса ояз бен болыс арасында қазаққа 
қарауыл тағы бір ҽкімшілік басқыш тағайындалды. Ол 4-5
болысты біріктірген «крестьянский начальник» атты учаскелік 
басқарама.
1867-1868 жылдардағы осы Ережелерге дейін жерге қауымдық 
меншік ретінде қараған, жер бүтін қазақтікі деп білген, жер аумағы 
күллі жүздің, қала берді рудың қонысы болып, арада кегі болмаса, 

- 32 - 
ҿзара араласа кҿшіп-қонған ел салтына мына Ереже қайшы келді. 
Қайшы келгені сол, қасақана елді елдің ҿз қолымен тұншықтыру 
мақсатында ҽр рудан құрылған 10-15 ауылды аумақтық негіз 
бойынша біріктіріп, болыстық билікті сайлау арқылы саудаға 
салып, пара алып, болыстық лауазымға таластырып, ҿзді-ҿздеріне 
айдап салып, билік жүргізудің ел бүлдіргіш тҽсілін қолданды. 
Адамның тҽн қоштауы мен жан қоштауын ҿзінің отаршылдық 
мүддесіне қатар бейімдеген империялық билік жүйесінің астарлы 
ҿзегі – саяси жҽне экономикалық қанау арқылы адам санасын жеке 
бас мүддесін ғана күйттеген деңгейге дейін түсіру болды. Адамның 
тҽн рахаты – ыңғайлы тұрмыс, молшылық пен билік тізгіні болса, 
оған жету жолы – бір арнаға, яғни отаршылдардың итаршысы 
болып, солардың сойылын соғуға бағытталды. Орыс билігін қолдау 
– кісілік пен байлық кҿзі деп есептелініп, «орыссыз жерде топ 
құрса, шақырған кісі бармайтын» халге жетті. Мұның аяғы ертеңгі 
ұлт азаттығына деген сенімнің құрдымға кетіп, ұлттық мүдде 
жойылып, бір күн де болса, ел үстінен күн кҿріп қалуды мақсат 
еткен психология мен соны үрлеп, ҿршітіп отырған озбырлықтың 
салтанат құруына ҽкеліп соқтырды. Мұны ғасыр ортасына қарай 
Дулат ақын: 
Жағаңа дуан түскен соң, 
Суыңды орыс ішкен соң, 
Аякҿз суы қағынды. 
Би, старшын мойнына
Жезден қарғы тағынды – 
деп бейнелесе, осы саясаттың ҿршіген түрінің ел ішіндегі кҿрінісін 
1886 жылы Абай поэтикалық ҿрнекпен: 
Ел бұзылса, құрады шайтан ҿрмек, 
Періште тҿменшіктеп, қайғы жемек. 
Ҿзімнің иттігімнен болды демей, 
Жеңді ғой деп, шайтанға берер кҿмек, – 
деп ашып суреттеді. 
Патша ҿкіметінің келесі отарлау саясаты енді қазақтың жер 
үсті байлығымен қатар, жер асты байлығын тонауға ұласты. Осы 
мақсатта елдің табиғи кен ресурстарын зерттеп, пайдалану үшін 

- 33 - 
ғылыми экспедициялар ұйымдастырылды. Олар ел географиясын, 
жер бедерін, тарихын, экономикасын, этнографиясын, минерал 
қорларын Ресей империясы мүддесіне орайлас зерттеп игеруге 
кірісті. П.С. Паллас, Н.Рычков, А.И.Левшин, П.П.Семенов-
Тяньшанский, И.А.Северцев, т.б. зерттеулері осы бағытта 
жүргізілді. 1867 жылы Орынборда, 1877 жылы Омбыда, 1896 
жылы Верныйда ашылған Императорлық орыс географиялық
қоғамының қазақ бҿлімшелері де осы іске арнап ашылды. 
Ғасырдың 70-80 жылдары қазақ елінің түрлі орталықтарында 
ашылған 
Статистикалық 
комитеттер 
де 
саяси-ҽлеуметтік, 
шаруашылық- экономикалық мҽліметтер жинауға қызмет етті. Осы 
зерттеу мҽліметтері негізінде қазақ даласында кен ҿндіру 
ҿнеркҽсібі дамып, жер байлығын Ресейге тасу үшін темір жол 
желілері тартыла бастады. Сҿйтіп, сырттан енгізілген ҿнірістік 
капитал жерден айырылған қазақ қауымын ҿндіріс орындарының 
ауыр жұмыстарына тегін еңбек күші ретінде сіңірді. Ҿндіріс 
капиталымен ілесе келген сауда капиталы қазақ ауыл шаруашылық 
шикізатын арзанға алып, ҿнеркҽсіп тауарларын қымбат бағаға 
ҿткізетін сауда рыногы ҿлкесіне айналдырып, елді аяусыз қанады. 
Осының кесірінен малынан, жерінен айрылып, кедей жатаққа 
айнала 
бастаған 
елде 
құлдық 
психологияның 
қалайша 
орнықтырыла 
бастағанын 
М.О.Ҽуезов 
«Қазақтың 
ҿзгеше 
мінездері», «Ҿліп, таусылу қаупі» атты мақалаларында жазса, 
Т.Шонанов: «Саудашыл капиталдың аты тек сауда делінгені 
болмаса, ісі – тонау, талау, қарақшылық»,- деп ашып жазды. Қазақ 
елін жерден айырып, резервацияларға қуып, шаруашылық қалпын 
бұзып, түрлі салықтар мен сауда капиталына талату арқылы, 
құлдық кіріптарлыққа салған мұндай саясат кеңес дҽуіріндегі 
ҽдеби, тарихи оқулықтарда XIX ғасырдың екінші жартысындағы 
патша ҿкіметінің ҽкелген жаңа прогрессивті капиталистік 
қатынастары ретінде бағаланып, қазақ жеріндегі ҿндіріс 
орындарының ашылуы, орыс жҽне қазақ жұмысшы табының ҿсіп, 
ынтымақтасуына жол ашты, сауда капиталы натуралдық 
шаруашылықты ҿндірістік тауарлармен ауыстырды деп, оның 
қанаушылық мҽнін терең ашып айтпады. Ал осы саясаттың 
шынайы кҿрінісін бейнелеген «Зар заман» ҽдебиеті ҿкілдерінің 
шығармашылықтары жаңалыққа жатырқай қараған ескішіл, 
кертартпа ақындар ретінде бағаланғаны аян. 

- 34 - 
Тҽнге түскен жара уақыт ҿте жазылады, жан жарасының 
сауығуы қиын. Осыны ойлаған отаршылдар отарланған елге 
жүргізген сатылы саясатының осы кезеңінде экономикалық 
экспансиямен қатар, сананы жаулау арқылы рухани құлдыққа 
түсіру мақсатын алға шығарды. Мұның басты құралы – 
ағартушылық желеуімен араб жазуын орыс жазуына ҿзгертіп, 
ҽлеуметтік құрылымды отаршылдар мүддесіне бағытталған ұсақ 
шенеуніктер 
даярлайтын 
орыстың 
оқу 
жүйесі 
арқылы 
орыстандыру, миссионерлік саясат негізінде шоқындыру, ұлттық 
сананы тұқырту арқылы халықты тарихи жадынан адастыру болды. 
Бұл іске Ресей империясы 1860-1970 жылдары Ұлы жүз бен Орта 
Азия хандықтарын жаулап алған соң ғана бел шеше кірісті. 
Алғашқы кезде бұл саясатты жасырын ұстаған патша ҿкіметі 
халықтың жаппай рухани қарсылығын тудырып алмау үшін, қайта 
Кіші жүз бен Орта жүзде ислам дінін, оны оқытудың қадымдық 
бағытын қолдап отырды. Ресей империясының алысты кҿздеген 
жасырын саяси миссиясын сезген жҽне діни оқуды түпнұсқадан 
жаттатып, дінді фундаментальді мҽнде уағыздаған қадымдық 
оқудың қазақ шҽкірттеріне түсініксіз мҽнін қолдамаған, сондай-ақ, 
татар жақтан мемлекет тарапынан тағайындалған указной 
молдалардың тыңшылық ҽрекеттерін білген Шоқан: «Ой-пікірі 
тың, не нҽрсені болсын қабылдауға қабілетті қазақ халқы ой мен 
сезімнің ҿсуіне бҿгет ҿлі схоластика болмаса, басқа татар 
ағартушылығынан не күтуі мүмкін. Біз қайткенде де татар дҽуірін 
атап ҿтуіміз керек, мұның үшін ҿкімет бізге кҿмектесуі қажет. Суға 
кетіп бара жатқан адамға кҿмек қандай керек болса, бұл туралы 
бізге де сондай кҿмек керек. Мұндай адамгершілікті істі жүзеге 
асыру үшін, бірінші ретте, ислам идеясы мен молдаларға деген 
қамқорлықты ҿкімет қайтып алып, молдалар басқаратын 
округтердегі татар мектептерінің орнына орыс мектептерін ашу 
керек»- деп жазған еді. Бұған осы кезеңдердегі указной 
молдалардың қылықтарын кҿзімен кҿрген тарихшы Қ.Халидтің 
«Тауарих хамса» атты еңбегіндегі: «Орынбор муфтиі ҿкімет 
жиынында патша бұйрығымен ҽр болыста указной молла 
тағайындатты. Сҿйтіп, округ ахуны, облыс ахуны, Мухтасиб 
(есепші) жҽне указной молла болып, ҽскерден қашқан татарлар мен 
дін бұзған дүмше моллалар ҿкіметпен бірге елге жемтіктес болды», 
– деген сҿзі мен академик С.Мұқановтың «Қазақтың XVIII-XIX 
ғасырдағы ҽдебиетінің тарихынан очерктер» атты оқулығындағы: 

- 35 - 
«Бұхар жырау – діншіл. Сҿйте тұра ол қожаны жақсы, молданы 
жек кҿреді. Бұхар жыраудың молданы жек кҿруіне тарихи себеп 
бар: патша үкіметі қазақ халқын ҿзіне бағындыруда іслҽм дінін 
мықты құралының бірі ғып жұмсады. Дін таратуға қазақ арасына 
шыққан нашар молдалары халықты «патшаға бағыныңдар, оған 
қарсы болмаңдар» деп үгіттеумен қатар, үкіметке шпиондық 
қызмет атқарып, бостандық үшін күресуге жиналған елдің, елді 
бастайтын намысты адамдардың ажалына себеп болды»,- дегені 
дҽлел. Бұл жайға бұлардан ҿзге жүздеген құжатты дҽлелдер 
келтіруге де болады. Жалпы оқу жүйесі мен миссионерлік саясатты 
ҿзара астастыра жүргізген патша ҿкіметі бұл істі II Александр 
патшаның 1865 жылғы 5 шілдедегі арнаулы раскриптінен бастап 
кешенді түрде қолға алды. Осы мақсатта қазақ арасына қоныс 
аударушыларды кҿптеп енгізіп, оларды оқытуды сылтау етіп, 
русско-тюземный школалар, шіркеулер жанынан приходская 
школалар ашып, оларға қазақ балаларын оқыту сылтауымен 
тартып, шоқындыру үшін 1868 жылы арнайы «Переселенческий 
комитет», «Обрусительная палата» ашса, 1870 жылы Ресей Ағарту 
министрлігінің «О мерах к образованию населяющих Россию 
инородцев» деген заңы жарияланып, онда бұратана халықтар 
жазуын арабшадан еш фонетикалық ҿзгеріссіз орыс графикасына 
ауыстыру, сол арқылы ислам діні мен оның мҽдени-ҽдеби ҽсерін 
жойып, орыстандыру заңдастырылды. Сонау XIX ғасырда Шығыс 
ҽдебиетімен, 
ислам 
ҽлемімен 
рухани 
байланысты 
үзіп, 
орыстандыру бағытында жүргізілген саяси идеологиялық езгінің 
тоңы ҽлі де жіби қойған жоқ. Күні бүгінге дейін ұлт 
фонетикасындағы 
жат 
дыбыстардың 
қолданылуы, 
орыс 
лингвистикасындағы грамматикалық заңдылықтардың қазақ тіл 
білімінде ҽлі де ҿзгермеуі, нағыз ұлттың рухы, халықтың шапаны 
мен тымағы бар XIX ғасырдағы ҽдеби тілдің кҿркемдік жағын 
былай қойып, тіл байлығы, сҿз қолданысы жағынан жұтаңданып, 
орыс ҽдеби тілі орайында кетуі, сал-серілер мен ҽнші-ақындардың 
«құлақтан кіріп, бойды алған» ҽн ҿлеңдеріндегі ұлттық ҽуен сазын 
ҿрістетудің 
орнына 
консерваторияларда 
орыс, 
Европа 
халықтарының сазын, музыка аспаптарын меңгертіп, ҿзгенің ҽнін 
тегін насихаттап, соны қолпаштап, ҿз ҽн ҿнеріміздің ҿзекке 
итерілуі, түрік, араб, парсы халықтарымен ғасырлар бойы 
қалыптасқан ҽдеби-мҽдени байланыстарды игеру үшін, сол 
халықтардың жазуы мен тілін білуге ұмтылудың орнына, қазақ 

- 36 - 
ҽдебиетіне үш қайнаса сорпасы қосылмайтын ағылшын тілін, 
латын ҽліпбиін меңгеруді ұрандатып жүрген тірлігіміз осыған куҽ. 
Сонымен, осындай жанға салған жарасынан ҽлі күнге айыға алмай 
келе жатқан Ресей империясының саяси-идеологиялық езгісінің 
құжатты айғағына бірнеше деректер келтіре кетейік. Мысалы, XIX 
ғасырда ашылған орыс-түзем (қазіргі аралас) мектептері жайлы 
жазылған Ағарту министрлігінің арнаулы нұсқаулығында: 
«Народное образование на окраинах русской державы есть своего 
рода миссионерство, миссионерство есть своего рода духовная 
война, воющие стороны никогда не разглошают своих планов»,- 
делінсе, П.И.Пестель сынды декабристердің ҿзі бұл орайда: 
«Барша халықтардан бір халық түзіп, Ресейдегі мекендегендердің 
барлығы орыстануы тиіс» – деген. А.Байтұрсынұлы патша 
ҿкіметінің орыс оқуы арқылы шоқындыру мен орыстандыру 
саясатын: «Үкіметке жағымдысы қол астындағы жұрттың жазу-
сызуы, тілі, діні бір болу. Ресей қол астында түрлі тілді, түрлі дінді, 
түрлі жазу-сызуды тұтынып отырған жұрттар бар. Солардың бҽрі 
тілін, дінін, жазу-сызуын орысқа аударса, үкіметке одан артық іс 
болмас», – деп ашып айтса, кейін бұл саясаттың мҽні халыққа 
белгілі бола бастағанда Кеңес ҿкіметінің ҿзі де Ресей 
империясының ҿзекті саясатының мақсатын РСДЖП-ның X 
съезінің қарарында: «Бұл халықтар жҿніндегі патша ҿкіметінің 
саясаты олардың арасында мемлекет рухын жою, мҽдениетін 
бүлдіру, тіліне қысым келтіру, надандықта ұстау жҽне ақырында 
оларды мүмкіндігінше орыстандыру саясаты болды», – деп 
мойындауға мҽжбүр болды. Сонау XIX ғасырда басталған осы 
саясаттың бүгінгі тҽуелсіздік алған дҽуірдің ҿзінде де орыс-қазақ 
аралас мектептері арқылы ҽлі де болса ұлттың рухани дамуына 
теріс 
ықпалын 
тигізіп 
отырғандығын 
профессор
М.Мырзахметұлының «Жалын» журналының 2008 жылғы № 7 
санында жарияланып, журналдың Ғ.Мүсірепов атындағы ҽдеби 
сыйлығына ұсынылған «Су басынан тұнады» атты мақаласынан 
жан-жақты оқып, білуге болады.
Отарлау саясатының рухани кеселдерін кҿздерімен кҿріп, 
кҿкіректерімен сезген қиссашыл ақындар орыстандыру мен 
шоқындырудың ел ішіндегі зардапты кҿріністерін бейнелеп, оған 
қарсы қисса-дастандарды, Шығыстың ғашықтық жырларын, 
шариғат талаптарын, мұсылмандық парыздарды, қырық хадис, т.б. 
қазақ тілінде ҿлеңмен жырлап, таратуға күш салды. Ондай жырлар 

- 37 - 
мен ҿлеңдер ел ішіне баспа арқылы да кітап болып тарап жатты.
Ал айтыс ақындары мен сал-серілердің ұлт бойындағы кемшіліктер 
мен отаршылдар туғызған педагогика мен психологиядағы кесел-
кесапаттарды сынап, халықтың этикалық, эстетикалық, гуманистік 
ой-танымдарын ҿз шығармаларына ҿзек етулері де – осы отарлық 
езгіге деген халық наразылығының кҿркемҿнердегі кҿріністері 
болғаны анық.
XIX ғасырдың ортасынан аса кейін мұсылмандық ұлттық 
қозғалыстарға, саяси ағымға айналған, халықты ислам дінін берік 
ұстана отырып, дүние жүзінің ҿзге діндегі жұрттарының 
материалдық жҽне рухани салада қол жеткізген табыстарын оқу-
білім арқылы игеріп, ҿмірде қолдана білуге шақырған идея туды. 
Мысалы, 
Ы. 
Алтынсарин 
патша 
ҿкіметінің 
миссионер-
ағартушыларымен тікелей араласа жүріп, халқын ҿнер-білімге 
шақыруда ҿзінің педагогикалық қызметіне оларды дипломатиялық 
сыпайы сыйластық қатынаспен пайдаланды. Аты ағарту 
делінгенмен, заты орыстандыру, шоқындыру болған орыстың 
отарлық саясатының миссионерлік бағытының белсенді жетекшісі 
Н.И.Ильминский 1862 жылдары араб жазуын орыс жазуына 
кҿшіруді қолға алған болатын. Сҿйтіп, ол жасаған орыс алфавиті 
сол жылдардан бастап-ақ отар елде ресми құжаттар мен мектеп 
оқулықтарында қолданыла бастады. Осы кезеңде түрік текті 
жұрттар арасынан ҿзі жинаған халық мұрасын 10 том етіп 
жариялауды қолға алған В.В.Радлов 1870 жылы басылған 
«Образцы народной литературы тюркских племен южной Сибири 
и Джунгарии» деген томын орыс графикасымен бастырды. Алайда
ол түрік тілдерінің лингвистикасына сҽйкес орыста жоқ 
дыбыстарды ҿз таңбасымен белгілеп, түсініктер бере отырып 
шығарған болатын. 1876 жылы Орынборда ҿткен араб жазуын 
орыс жазуына ҿзгертуге арналған арнайы мҽжілісте осы екі үлгі 
талқыланып, қазақ жазуын ғана емес, тілін де орыстандыру иетімен 
еш ҿзгеріссіз алынған Н.И.Ильминскийдің орыс графикасы 
қабылданды. Міне осы ҽліпби ҽлі күнге дейін қолданылуда. Ал 
оның қазақ тіліне келтіріп отырған зияны жайлы А.Байтұрсынұлы, 
Е.Омаров, С.Мырзабектегі, т.б. лингвист ғалымдар еңбектері 
ескерілмей келе жатуы ҿкінішті-ақ. Сонымен, Ағарту министрі 
граф Толстойдың қатаң талабы негізінде Н.И.Ильминский 
графикасымен Ы.Алтынсарин ұрпақтың сауатын ашып, орыс, сол 
арқылы ҽлем ҽдебиеті мен мҽдениетінің, ғылым-білімнің 

- 38 - 
жетістіктерін сіңіру, ұлттық ҽдебиеттің ең озық үлгілерімен 
таныстыру, 
адами 
асыл 
қасиеттерге 
баулу 
мақсатында 
К.Д.Ушинский оқулығының құрылымдық мазмұны үлгісіндегі 
оқулығын шығарды. Ал қазақ шҽкіртіне орыс, Батыс оқуының 
алғашқы үлгілерін ұсынған, осы бағытта оқу орындарын ашқан 
тұңғыш 
педагог 
Ы.Алтынсариннің 
«Шариат-ул-ислам» 
(«Мұсылмашылықтың тұтқасы») атты еңбегі қазақ баласына ислам 
дінінің тағылымды мҽні мен қазақ ҽдеби тілінің кҿркемдік сипатын 
таныту 
мақсатында 
жазылды. 
Бұған 
қарсы 
шыққан 
Н.И.Ильминскийге ол орыс графикасымен қазақ тілінде ислам діні 
жайлы шыққан кітап қазақтарды Ресей мемлекеті ашып отырған 
мектептерге тартудың құралы болады деген бүркеме сылтаумен 
тоқтатқан. 
Ресей империясының миссионерлік-ағартушылық саясатының 
астарлы мҽні – қазақ даласында ашылған русско-тюземный школа 
мен приходская школалардың санын молайтып, оларда орыс 
жазуымен бастауыш дҽрежедегі білім беру, оқу-тҽрие жұмысын 
тілмҽш, песірлік қызметтегі ҿкіметтің ел ішіндегі ұсақ 
шенеуніктерін даярлау мақсатына бағыттау кҿзделді. 1825 жылы 
Орынборда ашылған Неплюев кадет корпусы, 1841 жылы Бҿкей 
ордасында ашылған Азаматтық қазақ мектебі, 1846 жылы 
ашылған Омск кадет корпусы, Орынбор Шекаралық комиссия 
жанынан ашылған жеті жылдық мектеп, қалалық орыс-қазақ 
училищелері, мұғалімдер семинариялары сынды біршама терең 
білім беретін оқу орындарының молаюына мемлекет шек қойды. 
Оларда алған білімдерін ҿз бойларындағы қабілет, дарындарымен 
ұштап, елге еңбек етуге жұмсаған Ы.Алтынсарин сынды 
оқығандарды (ол Орынбордағы Шекаралық комиссия жанынан 
ашылған жеті жылдық мектепті 1857 жылы тҽмҽмдаған) кҿрген 
Н.И.Ильминскийдің 1881 жылы П.П.Масловскийге жазған
хатындағы: «В школах грамотность, орфография и грамматика 
совершенно излишни, а для инородческих школ вредно и 
убиственно», – деген сҿзінен кҿп жайды аңғаруға болады. Ал осы 
дҽуірдегі ел ішіндегі ауыл мектептерінде сабақ араб ҽліпбиімен 
қазақ тілінде жүргізілді. Ірі қалалар мен орталықтарда ашылған 
медреселерде шҽкірттер ислам дінін, философия, тарих, тіл білімі, 
астрономия, медицина, математика пҽндерінен білім алды. 
Тҿңкеріске дейінгі қазақ зиялыларының кҿпшілігі осы ауыл 
мектептерінде сауатын ашқан. Дана Абай да ауыл мектебінің, 

- 39 - 
медресенің, үш айдай приходская школаның дҽмін татып, ҿз 
заманындағы оқу жүйесінің қыр-сырын жете түсінген. Сондықтан 
ҿз шығармаларында орыс оқуының астарлы миссионерлік 
мҽндеріне ұлтжандылық тұрғыда сілтеме жасап отырады. Мысалы, 
Абайдың «Интернатта оқып жүр» деген ҿлеңінде қазақтан алынған 
салықтар есебінен ашылған мектеп-интернаттардың түлектері 
оязға қызмет етіп, аз білгенімен кҿп қазаққа епсініп, ел арасын 
бүлдірер прощение (арыз, шағым) жазуды үйреніп, бар мақсаты 
тілмҽш, адвокат, военный қызметкер болуға ынталы шҽкірттер 
боларын айта келіп, осы ҿлеңнің жалғасындағы бес дұшпанның 
отаршылдар енгізген ел билеу жүйесінің кесірінен туған кеселді 
міндер екенін ой бҿлген адамға бірден байқалардай етіп 
суреттеген. Осы ой-танымның айқын түсінігі хакімнің жиырма 
бесінші сҿзінде таратылып айтылады. Онда Абай: «Орысша оқу 
керек, хикмет те, мал да, ҿнер де, ғылым да – бҽрі орыста тұр. 
Зарарынан қашық болу, пайдасына ортақ болуға тілін, оқуын, 
ғылымын білмек керек. Оның себебі олар дүниенің тілін білді, 
мұндай болды. Сен оның тілін білсең, кҿкірек кҿзің ашылады. 
Ҽрбіреудің тілін, ҿнерін білген кісі онымен бірдейлік дағуасына 
(білім сайысына) кіреді, аса арсыздана жалынбайды», – дей келіп: 
«Жорғалықпенен кҿңілін алсам екен деген надан ҽке-шешесін, 
ағайын-жұртын, діні, адамшылығын жауырынынан бір қаққанға 
сатады. Тек майордың күлгені керек деп, кҿті ашылса да, қам 
жемейді», – деп сынай келе: «Балаларды оқытқан да жақсы, бірақ 
құлшылық қыларлық қана, түркі танырлық қана таза оқытса 
болады. Оның үшін бұл жер дарулхарап (дар ал-харб, яғни, 
мұсылмандар дінсіз кҽпірлер тарапынан қудалауға ұшырап 
отырған жер), мұнда ҽуелі мал табу керек, онан соң араб, парсы 
керек. Қарны аш кісінің кҿңілінде ақыл, бойында ар, ғылымға 
құмарлық қайдан тұрсын?! Ашап – ішімге малдың тапшылығы да 
ағайынның араздығына уа ҽртүрлі пҽлеге, ұрлық, зорлық, қулық, 
сұмдық секілді нҽрселерге үйірлендіруге себеп болатұғын нҽрсе»- 
деген сҿздерінде дар ал-харб елдегі кедейленген адамның мал табу 
мақсатында патша ҿкіметі тудырып отырған кеселдермен ел 
мүддесін отаршылдар табанына салып беруге даяр пиғылдың туу 
себебін кҿрсете отырып, орыс оқуын оқудағы басты мақсат – 
қазаққа қарауыл болу керектігін: «Малды қалай адал еңбек 
қылғанда табады екен, соны үйретейік, мұны кҿріп жҽне 
үйренушілер кҿбейсе, ұлықсыған орыстардың жұртқа бірдей 

- 40 - 
законы болмаса, законсыз қорлығына кҿнбес едік. Қазаққа күзетші 
болайын деп, біз де ел болып, жұрт білгенді біліп, халық қатарына 
қосылудың қамын жейік деп ниеттеніп үйрену керек» – деп айтқан. 
Сҿйтіп, XIX ғасырдағы қазақ ҽдебиеті хандық дҽуірдегі ел 
басшылары мен халық арасындағы ұлтты ұйыстырушы жыраулар 
қызметін рухани дүниедегі кҿшбасшы ретінде жаңа саяси-
ҽлеуметтік 
дҽуірде 
жалғастыра 
отырып, 
халықтың 
ұлы 
мұраттарын, елдің кҿкейіндегі сҿзін тарихи сана ұйытқысы 
деңгейіне кҿтерді. Яғни, XIX ғасырдағы қоғамдық-ҽлеуметтік, 
саяси-тарихи жағдайларға сай ҽдеби-эстетикалық жҽне кҿркемдік 
ойлау жүйесі жағынан отарлық езгіге қарсы азаттық танымдарын 
бейнелеуді басты мақсатқа айналдырған дҽуірдің ҽдеби бағыты 
туды. Бұл бағыт дүниетанымдық сипаттары, тарихи-ҽлеуметтік 
жағдайларға кҿзқарастары, идеялық-кҿркемдік ұстанымдары, 
стильдік, жанрлық ұқсастықтары жағынан бостандық рухындағы 
ұлт азаттығын жырлаған поэзия, «зар заман» ҽдебиеті, діни-
тҽлімгерлік ағым, айтыс ҿнері, сал-серілер мен ҽнші-ақындар 
поэзиясы, жаңа жазба ҽдебиет сынды ҽдеби ағымдарды 
қалыптастырды. Дҽуір ҽдебиеті іштей жанрлық, поэтикалық, 
идеялық-кҿркемдік даму жолында ҽдеби дҽстүрді жаңғырта 
түлетті. XIX ғасыр ҽдебиетіндегі осындай дҽстүр мен 
жаңашылдықты саралап, жіктесек олар мыналар:
1. Бұл ҽдебиет ҿткен дҽуір ҽдебиетіндегі сҿз ҿрнектерін, 
дҽстүрлі тіл айшықтарын дамыта отырып, оның кҿркемдік 
құралдарын байытып, жаңа сипаттар дарытты.
2. Бұл ҽдебиет ҽдеби шығармалардың бұрыннан бар идеялық 
мазмұндары мен тектік (жанрлық) түрлерін молайтты.
3. Толғау, терме, жырлардағы халық болашағы бейнеленген 
күңіреністі болжал сҿздерді айқын деректермен ақындық ҿнерде 
тарихи шындық аясында бейнеледі.
4. Жер мен Ел тақырыбындағы бұрынғы топонимикалық 
«Жерұйық», «Жиделі-Байсын» сынды жалпы атауларды тарихи 
нақты ұғымдарға ұластырды.
5. Ежелгі дҽуірдің ҽдеби мұраларынан басталған ел 
тарихының, ұлт санасының қалыптасу жолын кейінге жеткізудегі 
ҽдеби дҽстүрді жалғастыра отырып, жаңа дҽуір мен сол дҽуір 
адамдарының дҽйекті образдарын туғызды.

- 41 - 
6. Жыраулық үлгідегі толғау, арнау, мадақтау тҽрізді поэзия 
түрлерін ақындық ҿлең үлгісіндегі іштей сан-салалы кҿркемдік 
сипаттармен тереңдете дамытты.
7. Фольклор мен кҿне дҽуірден жалғасқан тарихи жыр үлгісін 
ҿрістете отырып, олардағы уақыт бедерін, тарихи оқиға 
деректілігін, кҿркемдік шындықтың нақты бейнесін айқын 
сипаттады. 
8. Шешендік толғау, терме, қазақтың қара ҿлеңі жаңа заман 
ақиқатын танытуда ықшам, қысқа, кестелі, тілге жеңіл мҽнде 
түрленіп, дамыды. 
9. Айтыс ҿнері мазмұн, идеялық кҿркемдік тұрғыда толысып, 
заман тақырыптарын кҿтеруде ҽдебиеттің халықтық сипатын 
тереңдетті.
10. Ауыз ҽдебиетіндегі толғаулы тебіреніс үлгісіндегі 
туындылар жаңа поэтикалық символдармен байыған, барынша 
еркін құбылтулармен дараланған тың ҿлең ҿлшеміне бет бұрды. 
11. Ауыз ҽдебиетіндегі имандылық, кісілік, тұрмыс-
тіршіліктегі, мінез-құлықтағы философиялық толғамдар нақты 
ҿмірлік деректермен бейнеленуге ауысты. 
12. Ҽдеби дҽстүрдегі мифтік сипаты басым батырлық, мҽрттік, 
қаһармандық, ғашықтық, сұлулық сарындары жаңа дҽуірдегі халық 
басына түскен қилы кезең шындығымен, тұрмыстық, ҿмірлік 
мағынасымен, заман ағымымен байланыста суреттелуге кҿшті. 
13. XIX ғасыр ҽдебиеті ҿзіне дейінгі дҽуірлер ҽдебиетінің 
тағылымдық, ҽдеби-кҿркемдік сипаттарын дамыта отырып, 
поэзияда тың ҿлең айшықтарын туғызып, проза, публицистика 
сынды жаңа ҽдеби түрлер мен халықаралық ҽдеби байланыстың сҿз 
ҿнеріндегі кҿркем аударма түрін ҽдебиет тарихына енгізді. 
14. Сал-серілер мен ҽнші-ақындар халық ҿлеңі дҽстүрін 
жалғастыра отырып, ҿздерінің ҽн ҿлеңдерін отарлық езгіге қарсы 
ұлт мҽдениеті мен ҿнерін азаттық күресінің құралы ретінде 
жұмсады.
15. XIX ғасырдағы қиссашыл ақындар ежелгі дҽуір 
жҽдігерліктері мен жыраулар поэзиясында жазбаша да, ауызша да 
сақталған діни-тҽлімгерлік поэзияны жазба ҽдебиетте ҿрістетті.
16. Фольклор, тҿл ҽдебиет үлгілерін жаңа жазба ҽдебиетте 
дамыта отырып, қазақ сҿз ҿнерін, қазақ ҽдеби тілін шырқау биікке 
кҿтерген Абай бастаған ҽдебиет ҿмірге келді. 

- 42 - 
Сҿйтіп, XIX ғасыр ҽдебиеті ҿзіне дейінгі фольклорлық 
мұралармен, ежелгі дҽуір ҽдебиеті жҽдігерлерімен, жыраулық 
поэзиямен ҽдеби дҽстүрлі эстетикалық сабақтастықта дамып, 
тарихи шындықты кҿркем ҽдебиеттің рухани арқауына айналдыра 
отырып, отарлық езгіге қарсы туған азаттық сарынындағы ҽдеби 
бағыт пен ағымдарға сараланған, стильдік, жанрлық, кҿркемдік, 
тақырыптық, мазмұндық аясы кеңіген жаңа сападағы ҽдебиет 
болды. Осы дҽуірде қазақ даласында патша ҿкіметінің «Түркістан 
уҽлаяты газеті», «Дала уҽлаятының газеті» сынды басылымдары 
шықты. Бұл басылымдар патша ҿкіметінің 1886 жылы Түркістан, 
1891 
жылы 
Сібір 
(Далалық) 
генерал-губернаторлықтарға 
біріктірген қазақ елін билеудегі генерал-губернаторлықтардың 
ресми газеттері болатын. Олар сол кездерде осы генерал-
губернаторлықтарға қарайтын облыстардағы шығып тұрған 
облыстық газеттерге қосымша ретінде шыққан. Мысалы, орталығы 
Омбы қаласы болған Сібір (Далалық) генерал-губернаторлығына 
қарайтын Ақмола, Семей, Жетісу облыстарында «Акмолинские 
областные ведомости», «Семипалатинские областные ведомости», 
«Семиреченские областные ведомости» деп аталатын газеттер 
басылып тұрған. Осы газеттерге қосымша ретінде 1888 жылдан 
бастап, орыс жҽне қазақ тілінде Омбыда «Дала уҽлаятының газеті» 
шығып, оның аңдатпасында: «Қосымша газет болып шығады. 
Ақмола, Семей һҽм Жетісу облыстарының шығып тұрған 
газеттеріне» 
– 
деп 
жазылған. 
Осыларда 
жарияланған 
материалдардың жартысына жуығында Ресей империясының, 
генерал-губернаторлықтардың жарлықтары мен патша ҿкіметінің 
халықты рухани жағынан бағындыру саясаты насихатталды. 
Ҿкімет бұл басылымдарды халыққа жақындату мақсатында Шығыс 
ҽдебиетінің «Шахнама», «Фархат-Шырын», «Мың бір түн» сияқты 
үлгілерін, түрік халықтары тарихы, этнографиясы, ҽдебиеті жайлы 
материалдарды, сондай-ақ ҽлем халықтарының ғылым мен техника 
саласындағы жетістіктерін де жариялап отыруға мҽжбүр болды. 
Осы себепті аталған газеттердің ҽдеби, мҽдени, танымдық 
сипаттарының да болғандығын айта кету керек. XIX ғасырдың 
екінші жартысына қарай Ресей империясы миссионерлік саясатты 
ҿрістету үшін баспасҿз ісін кітап бастыруда да қолға алды. Сҿйтіп, 
1865 жылы кҿкек айында «Баспасҿз жҿніндегі Бас Басқарма» атты 
цензура аппараты құрылып, ол бірнеше бҿлімдерден тұрды. Бас 
Басқарманың 1883 жылы патша бекіткен Ережесіне орай, 

- 43 - 
кітаптарға «басуға болады» деген белгі соғылатын болған. Сондай 
Басқарманың белгі соғушы цензоры В.Д.Смирновтың ерекше 
белсенділік танытуымен қазақ баспа ісін шектеу мҽселесі Баспасҿз 
жҿніндегі Бас Басқармада арнайы талқыланып, онда мынадай 
ұсыныстар бекітілген: 
а) қазақ кітаптарын қымбаттату; 
ҽ) кітаптарға цензор штампелін басқаны үшін кҿлденең салық 
салу; 
б) ислам дінін насихаттайтын кітаптарға цензуралық рұқсат 
бермеу; 
в) қазақ кітаптарының тиражын қысқарту; 
г) қазақ еліне кітіптардың таралуына шектеу қою; 
д) «Құран кҽрімді» орыс графикасымен басу; 
ж) христиан дінін насихаттайтын кітаптарды орыс жазуымен 
қазақ тілінде мол тиражбен шығару. 
Осыған қарамастан Қазандағы татар баспасынан аз тиражбен 
болса да Д.Бабатайұлының «Ҿсиетнама», Ш.Қанайұлының «Бала 
зары», «Бозжігіт», «Сейпіл-Мҽлік», «Ақсақ Темір хан», «Сақып-
Жамал» сияқты қисса-дастандар жарыққа шықты. Жалпы 
Ҽ.Жиреншиннің «Қазақ кітаптары тарихынан» (1971), «Қазақ 
кітабының шежіресі. 1807-1917» (1996), Елеукенов Ш., 
Шағынбаева Ж. «Қазақ кітабының тарихы» (1999) зерттеулерінде 
XIX ғасыр мен XX ғасыр басына дейінгі кезеңде шыққан қазақ 
кітаптарының 115-інің Қазандағы қазыналық баспаханадан бҿлек, 
ағайынды Мұхамеджан, Шҽріфжан Кҽримовтардың жекеменшік 
баспаханаларынан басылғаны жазылған. Бұл кісілер кейін 
Орынборда тұратын Хұсайынов деген азаматпен бірлесіп, 
«Хизмҽт» атты Орынборда жаңа баспахана ашқан. Ол 
баспаханадан Мұхамеджан Сералиннің «Гүлхашима» (1903), 
Нұржан Наушабаевтың «Манзұмат қазақия» (1903), Шҽңгерей 
Бҿкеевтің «Кҿкселдір», «Шаир» жинақтары, Ҽбубҽкір Кердерінің 
«Ҽдебиет қазақия» (1902), Шҽкҽрімнің «Шежіресі», Мұрат 
Мҿңкеұлының «Ҽумар қазыға айтқандары», т.б. кітаптар жарыққа 
шыққан. Бұлардың Орынбор мен Семейде арнайы кітап дүкендері 
де болған. Ал Қырымдағы Бақшасарайда туып, 1876 жылдан 
Ресейге келіп, кейін Петербургте баспахана ашып, Петербург 
университетінің шығыс тілдері факультетінде 10 жыл дҽріс оқыған, 
Абайдың тұңғыш ҿлеңдер жинағын баспаханасынан басып 
шығарған Илияс Бораганский сияқты осы бауырлас түрік текті 

- 44 - 
халық ұлдарының тектілік, азаматтық, қайраткерлік еңбектері – 
олардың кҿпке ғибрат болған істерінің айғағы.
XIX ғасырдағы қазақ ҽдебиеті мұралары сол ғасырда 
В.В.Радлов, Г.Н.Потанин, Мелиоранский сияқты шығыстанушы 
ғалымдар тарапынан, Шыңғыс Уҽлиханов, Шоқан Уҽлиханов, 
Ыбырай Алтынсарин, т.б. ұлт мұрасын қастерлеген зиялы қауым 
ҿкілдерінің ел ішінен жазып алған нұсқалары негізінде жиналды. 
Бұл іс XX ғасыр басында, XX ғасырдың 20-30-шы жылдарында 
қарқынды жүргізілді. Осы тарапта М.Ж.Кҿпеев, Ҽ.Диваев, 
С.Сейфуллин, Х.Досмұхамедұлы, Ш.Құдайбердіұлы, М.Ҽуезов, 
басқа да ұлтжанды азаматтар мен алаш арыстарының сіңірген 
еңбектері зор. Сонымен бірге XIX ғасыр ҽдебиетінің үлгілері 
тҿңкеріске дейін, тҿңкерістен соңғы кезеңдерде жарық кҿрген 
басылымдар («Айқап», «Түркістан уҽлаятының газеті», «Дала 
уҽлаятының газеті», «Қазақ», «Абай», «Сарыарқа» «Таң», 
«Шолпан», «Сана», т.б.), кітаптар мен жинақтар (В.В.Радловтың 
«Түркі тайпаларының халық ҽдебиеті үлгілері», «Кҿкселдір» 
жинағы, Ғ.Мұштақтың «Шаир, иҽки қазақ ақындарының басты 
жырлары», М.Ҽуезовтің «Ҽдебиет тарихы», Х.Досмұхамедұлының 
«Исатай-Махамбет», М.Тынышбайұлының «Материалы к истории 
киргиз-казахского 
народа», 
Қ.Кемеңгерұлының 
«Қазақ 
тарихынан», С.Сейфуллиннің «Қазақтың ескі ҽдебиет нұсқалары», 
Д.Бабатайұлының «Ҿсиетнама», Ш.Қанайұлының «Бала зары») 
арқылы да ҽдеби қорға енсе, түрлі ҽдеби, қоғамдық ұйымдардың 
бастамасы (1922 жылы Ташкентте құрылған «Талап» қауымы, т.б.), 
ел ішіне шыққан ҽдеби-фольклорлық экспедициялар (1920-шы 
жылдан бастап Ташкентте ұйымдастырылып, жүргізілген Жетісу, 
Орта Азия ғылыми экспедициялары, Қазақ ССР ҒА Ҽдебиет жҽне 
ҿнер институты ұйымдастырған 1957 жылғы Гурьев экспедициясы, 
1960 жылғы Омбы экспедициясы сияқты ҽр жылдарда 
ұйымдастырылған экспедициялар, т.б.), ҽдебиетші, тілші ғалымдар 
(А.Нұрқатов, Ғ.Малдыбаев, З.Қабдолов, Б.Адамбаев, С.Ордалиев, 
Ы.Дүйсенбаев, 
Қ.Мұхамедханов, 
С.Бегалин, 
М.Мағауин, 
Р.Нұрғалиев, І.Жансүгіров, Ҽ.Қоңыратбаев, т.б.) мен ақын-
жазушылар, фольклортанушылар М.Ж.Кҿпеев (ол кісінің ел ішінен 
жинаған мұралары «Қарамес» деп аталатын тҿрт кітаптан тұратын 
қолжазбалар), Ш.Ҽбенов (Д.Бабатайұлының шығармаларының екі 
дҽптерден аса қолжазбасын осы кісі қорға ҿткізген), татардың 
фольклортанушы, халық мұрасын, түрік халықтарының ҽдебиетіне, 

- 45 - 
этнографиясына, 
лингвистикасына 
қатысты 
материалдарын 
жинаушы Хасан Ғали (бұл кісінің 1937-40 жылдары Қазан 
университеті ғылыми кітапханасына тапсырған қолжазбаларында 
Махамбет, Мұрат, Шернияз, Шал, Бұхар, Ақмолла, Ҽубҽкір т.б. 
шығармалары мол), Ҽ.Диваев (Башқұрт халқының перзенті 1876 
жылдан ҿмірінің соңына дейін ел ішінен қазақ ҽдебиеті мен 
руханиятына қатысты мұраларды жинаған кісі), т.б. қажырлы 
қызметтері мен ел ішінен шыққан фольклор, ҽдебиет, рухани мұра 
жинаушылардың 
(Шорман 
Білтебайұлы, 
Құлмұхамбет 
Байғұлыұлы, Ҽміре Ҽнҽпияұлы, Ү.Кҽрібаев, Мҽулекей Есімұлы, 
Ү.Толыбеков, Е.Есенжолов, Тұрмағамбет Ізтілеуов, Ҽ.Наурызбаев, 
Ғаббас Елеусізов, Садуақас Шорманов, Мардан Байділдаев, 
Т.Ҽміреұлы, Нысанбек Тҿреқұлов, т.б.) ыждахатты еңбектері 
нҽтижесінде толықты. Ел ішінен жиналған бұл ҽдебиет үлгілері 
Қазақстан Републикасы ҒА Орталық ғылыми кітапханасындағы 
қолжазбалар қоры мен ҚР ҒА М.О.Ҽуезов атындағы Ҽдебиет жҽне 
ҿнер институтының қолжазбалар бҿлімінде сақтаулы. Осы 
қолжазбалар 
негізінде 
«Қазақ 
қолжазбаларының 
ғылыми 
сипаттамасы» атты жеті томдық жинақ жарыққа шыққан. Оның IV, 
V томдарында XIX ғасырдағы сҿз зергерлері шығармаларының 
қолжазбалары жайлы мҽліметтер (қай қорда сақталған, айтушысы 
кім, жинаушысы кім, шығарма аты, кҿлемі, т.б.) жазылған. 
Қазақ кҿркемҿнер тарихындағы елдік тақырыпты ҽдебиттің 
асқаралы рухани ҿзегі еткен, ақындық поэтиканы келер күннің 
азаттық танымына айналдырған XIX ғасыр ҽдебиеті – бүгінге 
ҽдеби мұрасы толықтай дерлік жетіп, ҽдебиет дҽуірлері ішіндегі 
мол зерттелген ҽдебиет. XX ғасырдың 20-шы жылдарында 
Х.Досмұхамедұлы, М.Ҽуезов ҽдебиеттің тарихилығы принципі 
негізінде XIX ғасыр ҽдебиетін отарлық езгі тарихымен байланыста 
қарастырған зерттеулері кеңес дҽуірінің саяси-идеологиялық 
қысымына ұшырап, олардан соңғы зерттеулерде бұл дҽуір ҽдебиеті 
социалистік идеология талаптарына сай саяси, мазмұндық талдау 
мен бағалаудың құрсауында қалды. Десек те, 1941 жылдың 10 
қарашасында аяқталып, 1942 жылдың 20 маусымында соғыс 
кезеңіндегі Кеңестер Одағы құрамындағы халықтардың тарихи-
ҽдеби ерлік жолдарын үлгі етуді міндеттеген ҿкімет саясатын 
пайдаланып, XVIII-XIX ғасыр ҽдебиетін ҽдебиеттің тарихилығы 
принципінде жазған академик Сҽбит Мұқановтың «Қазақтың 
XVIII-XIX ғасырдағы ҽдебиетінің тарихынан очерктер» атты 

- 46 - 
оқулық-зерттеу еңбегі мен кейін 80-ші жылдары XIX ғасыр 
ҽдебитінің ҽдеби кҿркем тілінің даму жолына қатысты 
зерттеулерінде дарынды тілші ғалым Қ.Ҿмірҽлиев XIX ғасыр
ҽдебиеті үлгілерін тұтас кҿркемдік даму жүйесінде қарастыруды 
ұсынған ғылыми тұжырымын дҽйектеп жазды. Алғаш тҽуелсіздік 
алған 1993 жылдары профессор М.Мырзахметұлы «Отаршылдық 
дҽуірдегі ҽдебиет» атты мақаласында осы мҽселені кешенді түрде 
кҿтеріп, XIX ғасыр ҽдебиеті тарихын отарлық езгінің саяси-
ҽлеуметтік жүргізілу тарихымен, халықтың азаттық танымдарының 
ҽдебиеттегі кҿріністерімен байланыста қарастырып, ғасыр 
ҽдебиетін тұтас алып, ҽдеби сҿз үлгісі, кҿркемдік даму, ҽдеби бағыт
пен ағымдардың ҿркендеу процесі аясында қарастырудың 
бағдарламалық жобасын ұсынды. Қазақ ҽдебиеті тарихын дҽуірлеу
мҽселесіне арналған бұл тұжырым ҚР ҒА М.О.Ҽуезов атындағы 
Ҽдебиет жҽне ҿнер институты шығарған «Қазақ ҽдебиеті 
тарихының» он томдық академиялық жинақтағы елдің азаттық пен 
тҽуелсіздік жолындағы рухын арқау еткен ғасыр ҽдебиетіне 
арналған томдары мен осы ғасыр ҽдебиеті тарихын бүгінгі тҽуелсіз 
ұлттық таныммен саралаған Қ.Мҽдібай сынды ғалымдардың 
оқулықтары жҽне пҽннің жоғары оқу орындарының филология 
мамандығына арналған оқу бағдарламасына толық сҽйкеседі. 
Сонымен қатар, осы ғасыр ҽдебиетін оқып, игеруде XIX 
ғасырдағы ел тарихына қатысты жазылған тарихи еңбектерді де 
оқу қажет. Ҿйткені, жоғарыда айтылғандай, ҽдебиет – ел 
тарихының айнасы. Бұл орайда осы ғасыр тарихына арналған 
Т.Шонанұлының «Жер тағдыры – ел тағдыры», М.Шоқайдың 
«Түркістанның қилы тағдыры», М.Тынышбайұлының «История 
казахского народа», 1943 жылы КСРО ҒА академигі Анна 
Михайловна Панкратованың редакторлығымен Ресей жҽне қазақ 
елінің М.Ҽуезов бастаған ҽдебиетші, тарихшы ғалымдары 
шығарған «Қазақ ССР тарихы», Е.Бекмахановтың «Қазақстан XIX 
ғасырдың 20-40-жылдарында», «Казахско-русские отношения в 18-
19вв» (сборник документов и материалов), А. Левшиннің 
«Описание Киргиз-казачьих или Киргиз-кайсакских Орд и степей», 
«Қазақстан: Ұлттық энцеклопедиясы» VI томдық, М.Қозыбаевтың 
«Жауды шаптым ту байлап», М.Мырзахметұлының «Қазақ қалай 
орыстандырылды?», С.Ҽсіптің «Қазақ қасіреті», т.б. еңбектер бар. 
Қорыта айтқанда, XIX ғасырдағы қазақ халқының азаттыққа 
ұмтылған жанкешті күресі – дүниежүзілік ұлт азаттық 

- 47 - 
қозғалысының құрамдас бҿлігі болса, осы дҽуірде дүниеге келген 
ҽдеби туындылардың таңдаулы үлгілері – ҽлем жауһарлары қорына 
қосылған қазақ сҿз ҿнерінің ҿлмес, ҿшпес мұраларына айналды. 

жүктеу/скачать 0,88 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: