5.3. Қатты алкандар Қатты алкандарға парафиндер мен церезиндер жатады.
Парафиндер – метан қатарының қатты көмірсутектері, негізінен
қалыпты құрлысты болып келеді, дегенмен тармақталған құрлысты қатты
алкандар да аздап кездеседі. Ұзын тізбектің бойында арендердің және
циклоалкандардың сақиналары кездеседі. Молекулалық массала-ры бірдей
болғанымен, қалыпты алкандардың балқу температуралары тармақталған
алкандарға қарағанда жоғары болады. Парафиндердің тығыздығы қатты
күйінде 865,0-тен 940,0 г/см
3
аралығында, ал балқыған күйінде 777,0-ден 790
г/см
3
аралығында жатады. Парафиндер органикалық еріткіштерде нашар
ериді, күкіртті көмір-текте парафиннің 12 бөлігі, жеңіл бензинде 11,7 бөлігі
ериді.
Молекулалық массасы өскен сайын жеке парафиндердің балқу
температуралары да өседі. Балқу температурасы ең төмен парафин –
гексадекан С
16
Н
34
(
t балқу 18
о
С). Мұнайдан бөлініп алынған табиғи парафин
бірнеше көмірсутектердің қоспасы болғандықтан, оның тұрақты балқу
температурасы болмайды.
Балқу температураларына қарап парафиндерді жұмсақ (
45
о
С), орташа
балқитын (45-50
о
С) және қатты (50-65
о
С) деп бөледі.
Қатты парафиндер барлық мұнайлардың құрамында, аз мөлшерде 5%
дейін болады. Парафинді мұнайлардың құрамында олардың мөлшері 7-12%
дейін өседі. Маңғыстау (Жетібай, Өзен) мұнайларында парафиндер 15-20%
дейін кездеседі.
Мұнайдағы парафиннің күйі температураға байланысты. Жоғары
температурада (
40
о
С) парафиндер мұнайда толықтай ериді. 360-370
о
С
айдалатын фракциядағы сұйық парафиндер 90-93%-тен 99% дейін қалыпты
алкандардан тұрады. Қатты парафиндер (460-500
о
С фрак-цияда) 75%-тен
астам қалыпты алкандардан және аз мөлшерде циклоалкандар мен
тармақталған алкандардан тұрады.
Церезиндер – негізінен тармақталған қатты алкандар, кейде гиб-ридті
түрлері де кездеседі.
Парафиндердің молекулалық массалары 300-450, ал церезиндер-дікі –
500-750 тең болады. Себебі, парафиндерде көміртек атомдары-ның саны 20-
35 болса, церезиндерде – 36-55 тең.
Церезиндердің тығыздығы, тұтқырлығы және сыну көрсеткіштері
парафиндерге қарағанда жоғары болады. Химиялық тұрақтылығы жағынан
парафиндерден төмен.
Қалыпты алкандардың қайнау температуралары мен тығыздықта-рының
мәні тармақталған алкандармен салыстырғанда жоғары болады. Балқу
температуралары молекулалық массаға ғана байланыс-ты емес, сонымен
қатар құрлысына да тәуелді. Бүйір тізбегі ортада орналасқан алкандардың
балқу температуралары төмен болады.
75
Мұнайдың құрамында болатын кейбір алкандардың физикалық
қасиеттері 4.1 – кестеде берілген.