Кесте 6.1. Циклоалкандардың мұнайларда таралуы, массалық %
Мұнай
𝜌
4
20
,
кг/м
3
Фракциялар,
о
С
60-95
95-122 122-150 150-200 200-250 250-300
Сурахан
Балахан
Доссор
Караарна
Өзен
844,5
872,7
858,5
961,0
845,0
76,0
56,0
40,0
-
37,0
81,0
56,0
63,0
-
35,0
51,0
66,0
57,0
-
23,0
66,0
75,0
69,0
-
20,0
44,0
74,0
67,0
94,0
12,0
39,0
62,0
61,0
91,0
8,00
6.1. Моноциклді циклоалкандар
Тұйық тізбегінде 5-8 көміртек атомдары болатын моноциклді нафтендер
негізінен қ.б.-125
о
С фракцияларда жинақталған. Бәрінен тұрақты
циклоалкандарға циклопентан және циклогексан қатарының көмірсутектері
жатады. Циклопентандардың мөлшері 14,5-53%, ал циклогександар – 14-
36,5% дейін болады.
Циклопентанның өзі өте аз мөлшерде кездеседі. Метилциклопентанның
мөлшері 24,5% дейін өседі. Циклопентан қатарының негізгі қосылыстары С
7
81
көмірсутектері болып табылады, олардың мөлшері кейбір мұнайларда 40-
48,5% дейін кездеседі. С
7
көмірсутектері негізінен 1,2- және 1,3-
диметилциклопентандардан тұрады. 1,1-Диметил- және этилциклопентандар
оларға қарағанда едәір аз кездеседі.
С
8
қатарының циклопентандары әртүрлі мұнайларда 29,5%-дан 88%-
дейін болады. Бұл циклопентандар негізінен триметил- және метилэтил-
туындылары болып келеді: 1,1,3-триметил-, 1,1,2-триметил-, 1,2,4-триметил-,
1,2,3-триметил-, 1,4-диметил-2-этил-, 1,2-диметил-3-этилциклопентандар.
Циклопентанның С
9
қатарында 1,2,3,4-тетраметил-, 1,4-диметил-2-этил- және
1,2-диметил-3-этилциклопентандар көбірек кездеседі, ал 1,1,2,4-тетраметил-
және 1,1-диметил-3-этилциклопентандар өте аз болады.
Мұнайда циклогексанның мөлшері циклопентаннан көп болады, кейбір
мұнайларда 18% дейін кездеседі. Метилциклогексанның мөлшері
циклогексаннан 2-6 есе көп болады. Кейбір мұнайларда метилциклогексан
негізгі компонент болып табылады, олардың мөлшері 36,5-50% жетеді.
Циклогександардың С
8
қатарына 1,1-, 1,2-, 1,3-, 1,4-диметил- және
этилциклогексан жатады. 1,1-Диметилциклогексан аз мөлшерде анықталған.
Бұл изомерлердің қатынасы өте кең аралықта өзгеріп отырады. Циклогексан
қатарының С
9
изомерлеріне 1,1,2-, 1,1,3-, 1,1,4-, 1,2,3-, 1,2,4-, 1,3,5-триметил-,
1-метил-3-этил- және 1-метил-4-этилциклогександар жатады. 1,1,3- және
1,2,4-триметилтуындаларының мөлшері триметилциклогексан изомерлерінің
арасында көбірек кездеседі (61-80%). Метилэтилциклогександар қатарында
1-метил-3-этилциклогексанның
мөлшері
1-метил-4-этилициклогексанға
қарағанда 1,5-2 есе артық болады.
Кеңістік изомерлерінің бұлайша таралуы конформациялық талдаудың
негізгі принципі – байланыспаған атомдардың өзара тартылыс немесе тебу
құбылысына
байланысты.
Стереоизомерлердің
термодинамикалық
салыстырмалды тұрақтылығы метил және этил радикалдарының кеңістікте
орналасуына, яғни осы радикалдардың сутек атомдарының әрекеттесу
энергиясымен анықталады. Мұндай әрекеттесу
цис
-изомерлерге тән және
мына қатарда өседі: диметил-, метилалкил-, диалкилтуындалар. Эпимерлі
1,2-диметилциклопентандардың жұптарының арасында
транс
-изомерлердің
тұрақтылығы жоғары. 1,3-Диметилциклопентандарда метил топтарының бір-
бірімен байланысы жоқ болғандықтан,
цис-
және
транс
-изомерлердің
тұрақтылығы бірдей.
1,2,3-Триметилциклопентанда
транс,транс
-изомер термодинамикалық
тұрақты.
1,2,4-Триметилциклопентанның
кеңістік
изомерлерінің
арасында
термодинамикалық тұрақтылық мына қатарда кемиді:
транс,транс-, цис,цис-
және
цис,транс
-изомер, ал термодинамикалық тұрақсыз
транс,цис
-изомер іс
жүзінде кездеспейді.
1,4-Диметилциклогександа термодинамикалық тұрақты
транс-
изомер
болып табылады, өйткені екі метил радикалдары экваториалды бағытта
82
1 1
7 2 7 8 2
5
5
7
7 8
85
6 4
6 4
8 9
орналасқан. Керісінше, 1,3-диметилциклогексанның
цис
-изомерінде метил
топтары диэкваториальды орналасқан, сондықтан осы изомер тұрақты.
Достарыңызбен бөлісу: |