«Қолданбалы биология және топырақтану негіздері»

Кесте-31. Кейбір кӛкӛніс пен жеміс – жидектегі С витаминінің 
мӛлшері (100 г жемісінде) 
Ӛнім 
Витамин 
мӛлшері,мг 
Ӛнім 
Витамин 
мӛлшері, мг 
Қызылша 
10 
Аққауданды 
қырыққабат 
45 
Сәбіз 
5 
Итмҧрын (қҧрғақ) 
1200 
Алмҧрт 
5 
Қара қарақат 
200 
Айва 
23 
Апельсин 
60 
Шабдалы 
10 
Лимон 
40 
Анар 
4 
Ит бҥлдірген 
15 
Жабық тҥспен 
боялған шие 
15 
Мҥк жидегі 
15 
Таңқурай 
25 
Шетен 
15 
Қой бҥлдірген 
60 
Қарлыған 
30 
Шие 
15 
Щабель 
43 
Алхоры 
10 
Шпинат 
55 
Қара жҥзім 
6 
Аскӛк 
100 
Қысқы алма 
16 
Ақжелкек (кӛк) 
150 
Картоп 
20 
Сельдерей (кӛк) 
38 
Жыл бойы сапалы кӛкӛністермен қоректену ағзаның жҧмысын 
жақсартады, денсаулықты сақтап жҧмыс қабылетін арттырады. Фолиевтік 
қышқылын адамның тәуліктік тҧтыну мӛлшері - 1-2 мг, А, В1, В
2
витаминдерін 
– 2-3,5 мг, РР витминдеріне – 15-25 мг және С витаминіне – 50-120 мг. Тағам 
рационында витаминдердің жетіспеуі сапалы кӛкӛніс аз кезінде яғни кӛктемде 
байқалады. Шикі кӛкӛністер пісірілген және ӛңдегендерге қарағанда
витаминдерге бай болады. Кулинарлық жағдайда ҧзақ ӛңделген кӛкӛністер 
витаминдердің бҧзылуына әкеліп соғады; тез мҧздату және кептіру арқылы 
оларды ҧзақ сақтауға болады; тҧзданған қырыққабаттарда В витаминдері жоқ, 
С витаминінің мӛлшері 2 есе тӛмен, ал А провитамині сапалы кӛкӛністерге 
қарағанда 10 есе аз. Бірақ қызанақ шырынында 80-90 пайыз сақталады. 
Кӛкӛністерде ферменттер кӛп болады, ал ферменттер дегеніміз ағзада 
католизаторлар рӛлін атқаратын арнаулы белоктар, мысалы, картоп тҥйіндегі 
амилаза, редькадағы хрен және сельдерейдегі пероксидаза.
Көкөністің қоректілігі.
Кӛкӛністерде негізгі қорек заттардың барлығы 
бар: белоктар, майлар және углеводтар. Белокпен жақсы қамтамасыз етілген 
бҧршақтың, ҥрме бҧршақтың және бҧршақтың (бобтың) жас жемістері мен 
тҧқымы, углеводтар мен – қызылша, жҥгері, картоп және бҧршақ тҧқымдастар, 
майлармен – бҧрыш, пастернак және қантты жҥгері, Лизин және басқа 
экзогендік амин қышқылдарының бағалылығы қытай қырыққабатында, ҥрме 
бҧршақтың брюсельдік және жасыл жемістерінде кӛп болады. Бірақ кӛкӛністің 
бағалылығы тек қоректілік пен дәмділігінде ғана емес, сонымен қатар баласты 

(пайдасыз) заттарда (мысалы, клетчаткада), олар тағам рационындағы 
калориялық тағаммен қамтамасыз етуге кедергі жасайды. Кӛкӛністер – 
шырынды, дәмді азық-тҥлік, олардың қҧрамында 70-95 пайыз су бар, 
сондықтан олардың колориясы тӛмендеу болады. Ересек адамдарға тағаммен 
тәулігінде 3-4 мың. ккал. немесе жылына 1 млн ккал., энергия қабылдауы 
керек. Жылуӛндіргіш қабілеті 1 кг сапалы жасыл бҧршақтың, жҥгерінің, қант 
және картоп кӛрсеткіші 750-940 ккал., қарбыз, қауын, қырыққабат, жуа және 
тамыр жемістілердікі (редистен басқасы) – 300-500 ккал., қияр, қызанақ, редис, 
бҧрыш, баклажан, ревень, шпинат, салат, асқабақ – 150-270 ккал, ал бҧлармен 
салыстыратын сиыр еті және нанда 2000 ккал, майларда 8800 ккал.
Кӛкӛністерді қабылдау: медицина академиясының қоректену институты 
(РК) ҧсынысы бойынша адам ағзасының орташа жылдық физиологиялық 
керекті қабылдау мӛлшері – картоптан-120 кг, бау-бақшалар – 20 кг және 
кӛкӛністер – 126 кг.
Әр тҥрлі аймақтарда кӛкӛніс мӛлшерінің адам ағзасына қабылдану 
мӛлшерінің қҧрылымы әр тҥрлі болады. Солтҥстік Қазақстанда ҧтымдылау 
болып келетіні қырыққабат, тамыр жемістілер және картоп. Орталық 
Қазақстанда кеңінен ӛсірілетіні қызанақ және қияр, ал Оңтҥстік және Оңтҥстік 
Шығыс Қазақстанда бҧрыш, баклажан, қарбыз және қауын. Сондықтан елімізде 
орта есеппен бір адамға келетін қарбыз, қауын және асқабақ бір жылда 12 кг, 
ал басқа мемлекеттерде (Солтҥстік Кавказда және Орта Азияда) бҧл кӛрсеткіш 
100-130 кг дейін жетеді екен. Белорусияда жылдық картоп қабылдау мӛлшері 
260 кг, ал Туркменияда 20 кг. 
Кӛкӛністер адам қорегінде ҥлкен маңызды рӛл атқарады. Оларда кӛмір 
суы, белок, май, биокатализаторлар, дәрумендер, минералды тҧздар, 
органикалық қышқылдар, эфир майлары, фитонцидтер болады. Кӛкӛніс 
диетасы склероздан, бауырды тҧз қабаттағанда,бауыр тасынан, асқазан 
жарасынан, сәуле ауруынан және т.б.аурулардан емделгенде қолданылады. 
Кӛкӛніс және бақша дақылдары әр тҥрлі ботаникалық туыстық пен 
тҧқымдастыққа жатады, шығу тегіндегі әр тҥрлілік, тамаққа пайдаланатын 
мҥшелердегі морфологиялық ерекшеліктер және оларды ӛсіру жағдайындағы 
ӛзгешеліктер бҧл дақылдардың химиялық қҧрамының ҥлкен денгейде 
ӛзгергіштігіне әкеп соғады. Осындай ерекшеліктерінің нәтижесінде кӛкӛніс 
және бақша дақылдары ӛте қомақты ӛнім бере алады.(32 кесте) 
32-кесте. Әр тҥрлі аймақтардағы жылдық кӛкӛніс қабылдау мӛлшері. 
Кӛкӛністер 
Жылдық 
мӛлшер 
(кг) 
Кӛкӛністер 
Жылдық 
мӛлшер (кг) 
Ақ қауданды 
қырыққабат 
32-50 
Жуа және 
сарымсақ 
6-10 
Әр тҥсті 
(цветная) 
қырыққабат 
3-5 
Жасыл 
бҧршақ
6-8 

Қызанақ 
25-32 
Баклажан, 
кабачоктар 
2-5 
Қияр
10-13 
Тәтті бҧрыш 
1-3 
Сәбіз 
6-10 
Ӛңделген 
кӛкӛністер 
1-2 
Қызылша 
5-10 
Басқа 
кӛкӛністер 
3-5 
Кӛкӛніс дақылдарының ҥлкен бӛлігінің химиялық қҧрамында әр тҥрлі 
кӛмірсулар басым болады.Осы дақылдардың аз бӛлігі белокті заттарды 
айтарлықтай мол жинайды. Ассимиляциялық жапырақтар әдетте қанттарды аз 
жинақтайды. Кӛкӛністерде кӛмірсуының жоғары молекулалы тҥрлері аз 
мӛлшерде кездеседі, гемицеллюлоза мен клетчатка дымқыл затқа шаққанда 1-2 
пайыз ғана. 
Кӛкӛністер, сондай-ақ темірдің адам қорегіндегі негізгі кӛзі болып 
саналады. Микро және ультрамикроэлеметтердің мӛлшері ӛте ӛзгермелі. 
Қырыққабат мол мӛлшерде борды, мырышты, мысты, сәбіз-бор мен иодты, ақ 
сҥттіген-кобальт пен стронцийді, шалғам-калийді, стронцийді жинайды. 
Кӛкӛніс және бақша дақылдарының химиялық қҧрамының ӛзгергіштігі 
сорттың биологиялық ерекшелігімен, ӛсіру кезіндегі ауа райымен және ӛсіру 
тәсілімен анықталады. 
Кӛкӛністер 
адам 
ағзасында 
пайда 
болатын 
қышқылдарды 
бейтартпандыруға себепкер болады. Кӛкӛністердің сапаларына да кӛңіл бӛлген 
дҧрыс болады. Олардағы хош иісті заттар мен органикалық қышқылдар тәбетті 
щақырады, ас қорыту бездерінең жҧмысын кҥшейтеді, тамақтың дәмдік 
сапасын жақсартады және ағзасының оны жеңіл сіңіруіне мҥмкіншілік 
жасайды. 
Ежелден кӛптеген кӛкӛніс дақылдарының емдік қасиеттері белгілі. Пияз 
бен сарымсақ ҧсақ қан тамырларының кеңейуіне әсер етеді. Кӛкӛністердің 
жҥйке жҥйесінің ішкі мҥшелер секрециясының және асқорыту мҥшелерінің 
қызметін реттеуші рӛлі ӛте зор. 
Жемістің кӛкӛніс ӛсімдіктер тобының кӛкӛніс ӛнімі ретінде жемісі 
пайдаланады. 
Тамыр жемісті ӛсімдіктер әдетте жақсы дамыған, тармақталынбаған 
жуан тамыржемістер қалыптастырады. Олар уақытынан бҧрын гҥлсидамды 
сабақ қҧрастыруға ӛтпеуі керек, агротехникалық тәсілдер алғашқы кезеңдерде 
тамыр жҥйесін және ассимилияциялық бетті кҥшейте тҥседі. Осындай 
гҥлсидамды сабақтың пайда болуы ӛсімдіктін ӛнімді бӛлігінің дәмдік және 
азықтық сапасын кҥрте тӛмендетеді. 
Жапырақты кӛкӛніс ӛсімдіктерінің тамаққа жапырақтары мен олардың 
бӛліктері пайданылады. Бҧларда гҥлсидамды сабақтың қалыптасуы әдеттегі 
жай, сондықтан жоғары ӛнім алу ҥшін оларды жҧлып тастайды. 

Дәм татымдық кӛкӛніс дақылдарының гҥлсидамдық сабақтарын 
жҧлмайды. Себебі, тамаққа жапырақтары ғана емес, жас ӛркендері де 
пайдаланылады. 
Ӛнім мҥшелері бойынша жіктеу. Тамаққа пайдаланылатын мҥшелері 
бойынша кӛкӛніс дақылдары былай бӛлінеді: жапырақтылар, баданалылар, 
жемістілер, 
тамырсабақтылар, 
тамыр-жемістілер, 
гҥлдер 
және 
саңырауқҧлақтар. 
Тіршілігінің ҧзақтығы бойынша жіктеу. Тіршілігінің ҧзақтығы бойынша 
кӛкӛніс дақылдары бір жылдық, екі жылдық және кӛп жылдық болып бӛлінеді. 
Бір жылдық дақылдар - монокарптық ӛсімдіктер, яғни ӛмірінде бір рет 
гҥлдейді және жеміс салады. Бҧларға қарақат, бҧршақ және асқабақ 
тҧқымдастарының ӛсімдіктері жатады. 
Екі жылдық дақылдар – монокарптықтар, жемістерін тіршілігінің екінші 
жылында салады. Бҧлар тамыржемістілер, қырыққабаттар. Азық-тҥлікке 
ӛсіргенде екіжылдықтардың ӛсу-даму кезеңі бір жылда, ал тҧқымға ӛсіргенде 
екі жылда ӛтеді. 
Кӛп жылдық дақылдар-поликарптық ӛсімдіктер бірнеше рет жеміс 
салуымен сипатталынады. Кҥзде олардың топырақ ҥстіндегі барлық бӛліктері 
опат болады, ал қоректік заттары бар тамырлары, тамыр сабақтары сақталады. 

жүктеу/скачать 3,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: