Мемлекеттік тілде оқымайтын мектептерге арналған

седі. Оқушы ойын жүйеге келтіреді, ойдың байланысты 
ж азы луы на ж ол аш ады. Ш ығарманы ж еке тақы ры пқа, 
мазмүнды суретке, экскурсия бойынша, оқуш ы өміріне 
байланысты окиғаға, оқуш ы қалаған еркін тақы ры пқа
болады
мүғалім ш еш еді. Ш ығарма
дік материалмен де байланыстыруға болады. Ол тірек 
сөздерді қолдану, сөйлемнің сөз тіркесінің белгілі бір 
үлгілерін қолдану, тағы басқа осы сияқты тілдік тапсыр- 
малар арқы лы ж үзеге асады.
Ж атты ғу ж үмы сы
Қ азаң тілін үйрену, тіл дамыту ж үмы сы грамматика- 
лы к ережелерді меңгерумен, яғни сөз, сөйлемді дүрыс
қүрудың заңдылығымен байланысты. Сондықтан грам- 
матикалы қ ережені түсінбей, меңгермей оған байланыс­
ты ж атты ғу ж үмыстарын орын дау қ и ы н .
А н ы ң там ан ы , қосы м ш аны сү р аң -ж ау ап , өңгімеде
;үрыс қолдану, ажырату
түсініп
Мысалы: түйық
руде, етістік меңгеруде "етістік дегеніміз не? Оның сөй-
жасалу жолы, түйъщ
түлгаларынан қалай ажыратамыз , т.б. мөселелердің бөрі 
сүрақ-ж ауап , сөйлем қүру арқы лы аш ы лады . Д ем ек,
түйың етістікті түсшш, сойлемде қолдану үппн жаи, сүрау
іемдер ңүрылады, оқушылар тауып жаттыгады 
ж атты ғу тапсырмалары орындалады. Сайып келгенде 
мүндай жүмыс түрлерінің мақсаты - түйык етістікті мең
О
білу, ауызш а сөзде қодцана
қазақ
і дамыту жүмысын еркш ж ү р п зу
м аш ы қты қ тақы ры пты откенде
түсініп меңгерту үш ін п р ак тр к ал ы к ж үм ы с түрлерін 
күні бүрын белгілейді. Мүнда оңульщтағы тапсырмалар- 
мен ғана ш ектеліп калуга болмайды. Сабаң жоспарын 
ж асаганда грам м атикалы ң аныңтаманы меңгеру, жат- 
тығу, тапсырмаларды дүрыс орындау үш ін жүргізілетін 
жүмыс түрлері көрсетіледі. Сабақ жоспарына сай әр са-
124

б ақіы қ таңырып ерекшелігіне, қойған мақсатына ңарай 
грамматикалык аныңтаманы меңгерудің өдіс-төсілдері де 
өзгеріп отырады. Септік жалғаул арын, сөйлем түрлерін, 
өсім сөздерді, көмекші есімдерді өткен көзде жеке сөздің 
мағынасын түсініп, оны басңа сөзбен ауыстыру, грамма- 
тикалы қ түлғаларын ажырату, мөнерлеп оқу тиісті ты- 
ныс белгілеріне тоқтап, оның сөйлемді өзгертетін немесе 
түрліше мөн берётін ерекшелігін түсіну секілді жүмыс 
түрлері де қамтылады. Қ азақ тілінің барлық сабақтарын- 
да тіл дамыту жүмыстары алуан түрлі болып жүргізіледі. 
Тіл үйрену оңушылардың ойлау процесімен тығыз бай­
ланысты болғандықтан, грам м ати ка сабаңтарында да 
олардың ойын дамытып, сөздік қорын молайтатын өдіс- 
төсілдер қолданылады. Мысалы: сөздердің мағынасын, 
атқараты н қы зм етін , ш ағы н, ж ағы н , райы н, ж алғау 
түрлерін, стильдік мөнін талдау үш ін түрлі сөйлемдер 
қүрастырылады . Грамматика сабаңтарында аныктама, 
ережелерді түсіндіріп, нысыктауда тіл дамытуға байла­
нысты дидактикалық материалдардың ңызметі зор. Грам- 
матикалың, орфографиялың түрғыдан алынған жаттығу, 
тапсырмалар белгілі бір анықтаманың төңірегінде күрас-
тырылады . О куш ыларға тіл үйретуде грам м атикалы к 
жаттығулардың алатын орны ерекше. Мысалы: Септік 
жалғауларының түрлерін алмастырып ж азу, етістіктің 
түрлері, ш ақ, ж ақ түлғалары, сүраулы шылау, т.б. Керекті 
сөзді дүрыс қою немесе алмастыру арқылы оқушы дүрыс, 
еркін сөйлеуге, сөздік ңорын молайтуға дағдыланады.
Оңулыктағы жаттыгу тапсьфмаларын үнемі берілген 
шарты бойынша (белгілі грамматикалык анықтамалар- 
ды откен соң бекітуге арналған) орындау оңушыларды 
ж алы қты рады , сондықтан орыс тілді балаларды ңазақш а 
сойлеуге үйрету ауызекі сөйлеуден басталып, мәтінмен 
жүмыс жасалады да грамматикалык таңырыппен үштас- 
тырылады. Екіншіден, белгілі бір грамматикалык түлға- 
ны екінш і бір түлғага ауыстырып немесе бір создің орны­
на мағыналас екінш і соз жазғанда коптеген грамматика­
лык амалдарды ңүрғаң түрде емес, мағынасына түсініп, 
салыстырып қолдану керек. Окушылар сойлем ңүрауда 
кейбір сөз түлғаларын, грамматикалы к күбылыстарды
125

дүрыс қолдану керек. Мысалы: жалғау туралы оқушы- 
ның білімін бекіту үшін берілген жаттығу жүмыстары- 
ның мақсаты - сөздің басқа сөздермен байланысын ажы- 
рату, орны ауы сты ры лы п берілген сөздерден сөйлем 
қүрау, ж аңа создерді мақал-мөтелдерде, жаңылтпаштар- 
да, қы сқа өлевдерде қолдануын баңылау. VIII-IX сыныд 
о қ у ш ы л ар ы н а ж ек е сөздегі қосы м ш аны боліп ж азу
жеңіл. Мүғалім мүндай жаттығуларды күрделендіріп, тіл 
дамыту маңсатында пайдаланады. Сабақ сөздің түбірін, 
оған жалғанған қосымшалар, жалғаулардың вариантта- 
ры, қызметі, жалғану тәртібі, фонетикалық ерекшелік- 
терін қүрастырумен қатар түрлі сөйлем қысқа өңгіме қүрас- 
тырумен аяқталады. Ж аттығу тапсырмаларды ауызша, 
жазбаша орындауда тіл үйрену процесі іске асады, яғни 
берілген сөз, сөз тіркесі сөйлемдерді кеңейтіп, түрлі грам- 
матикалың түлғаларға ңойып, жүмыс түрлері көбейтіліп 
ж үргізіледі. М емлекеттік тілде оқымайтын мектентер- 
дегі барлың сыныптарда тіл үйрену, сөйлеп үйрену, тіл 
дамыту процестерінде жүмыс түрлері ж үргізіліп отырға- 
ны дүрыс. Белгілі түлғадағы етістіктердің түрлерін (я есім 
сөздердің) мағынасына қарай саралау, ж іктеу, аяқталма- 
ған сөйлемді, сөзді аяқтау (сөз, әріп, буын, тастап кеткен 
сөз) ол сөздердің түлғасын түсіндіру, орнына екінш і сөзді 
қою (етістік, есім сөздер, жекеш е, көпше, т.б.) антоним, 
синоним, омонимдерді найдалану, етістік есім сөздерді 
мағынал ас сөз дермен ауыстыру, кейбір сөз, сөз тіркесінің 
орнын ауыстырын қолдану, түлғалас сөздердің мағына- 
сын ажырата талдау, сурет бойынша сойлем қүрастыру 
(таңырынтың мазмүнына байланысты) - бүл жүмыстың 
түрлері сыныптың дайындығына, мүғалімнің шеберлігі- 
не орай сабақ сайын жаттығу, талсырмалардың төңірегін- 
де орындалады. Оңушылар үш ін ж еке создегі қосымша- 
ны бөліп, оның мағынасын ғана түсіндіру тілдерін дамы- 
туға өсер етпейді. Сондықтан сол жалғаудың вариантта- 
рын, ңы зм етін, ж алғану төртібін, ф онетикалы ң ерек- 
шелігін түсіндірін, басқаша сойлем ңүрастыруға да бола­
ды. Мысалы: сөйлемде туралы, бойында, үшін, дейін, әрі, 
басңа, бүрын, бері деген сөздермен сөйлем қүрастыруда 
әр түрлі суреттерді ңолдану оқушыларды қызықтырады.

жүктеу/скачать 11,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: