талады. Ф онетиканы оңытуда оңушыны қазаң тілінің
дыбыстың ңүрамымен таныстырып ңана ңоймай, ол ды-
быстардың сөзде, сөйлемде дүрыс
айтылуына жаттың-
ты рады . Қ азаң т іл ін ің ды бы сты ң ң ү р ам ы н д а орыс
тілінде жоң бірсыпыра дыбыстар бар. Оқушының ана
тілінде ж оқ дыбыстардың айтылуы оған үлкен ңиындың
келтіреді. Оқушының сөйлеу мүш елерінің ана тілінде
ңалыптасңан қызметінде ңазаң тіліндегі ә, ө, ү, ү, і, ң, ғ, қ
сонымен ңатар екі тілде де бар әріптер өзгеше айтыла-
ды. Мысалы: е, о, ы, (орыс
тілінде ел - куш ал, ңазаң
Щ
тілінде ел - страна, народ; орыс тілінде он - кто - то муж
ского рода, қазақ тілінде он — 10 т.б.) Бүл дыбыстарды
дүрыс айтуга қатысатын сөйлеу мүшелерінің ңызметін
дагдыга айналды ру, дүрыс ңалы птасты ру оте қаж ет.
Өйткені дыбыстьщ қүрам ы мен ф онетикалы ң заңды-
лықтарды білмейінше, ңазақш а дүрыс сойлеудің орфоэ-
пиясы н дүрыс м еңгерм ейінш е тілді меңгердім деуге
болмайды. Орыс тілді оңушыларға қазаң тілінің дыбыс-
тарын үйрету келесі әдіс арңылы жүзеге асады:
1. Дыбыстың айтылуы, оның іш кі жөне сыртқы арти-
куляциясы н меңгерту. Бірінш і сыныпта мүғалім көбіне-
се орысша айтады (звук
произносится твердо, сильно,
жестко, низко или мягко, слабо, нежно, высоко, то н ко ).
2. Дыбыстың сырқы бейнесі. Дыбыстың сыртқы ар-
тикуляциясы на және айтылуына байланысты оны гео
метрия лың фигура арқы лы бейнелеу.
3. Дыбыстың өріп болып жазылуы (мүғалім көрнекілік
арңылы ол дыбыстьщ түсіне жуан немесе ж іңіш ке сызы-
луына, геометриялың фигурасына оңушылардың наза-
рын аударады).
Кез келген бүрын отілген сөз болсын,
ж аңа сөз бол-
сын, алдымен айтылу (жүйесіне) үлгісіне коңіл бөлінеді.
Қазаң сөзінің айтылым үлгісі үндестік заңынан туын-
дайтын болгандыңтан, балалар осы фонетикалың ңүбы-
лысты түсінетіндей дөрежеге жету ңажет. Сөздің айты
лым үлгісін балаларга қарапайы м өдіспен ж еткізу ке
рек. Ж уан айты латы н сөздерді жуан өріптермен, жіңіш-
ке айты латы н сөздерді ж ің іш ке еріптермен керсетуге
131
болады. Сонда бала ж уан әріптермен ж азы лған сөздерді
көре түрып, оны ж уан айтуға, ж іңіш ке өріптермеы жа-
зы лған сөздерді ж ің іш к е айтуға тырысады. Сонымен,
балалар сөздің ж уаы -ж іңіш ке айтылуын естіп қана ңой-
май, оны көреді. Мысалы: "Ребята послушайте меня, вот
я сейчас произнесу слово, а вы определите твердое это сло
во или мягкое? Внимание: А —
п
— а. Правильно, твердое.
Это слово мы произносим сильно, твердо, низко. И напи
саны они жирным шрифтом. А теперь послушайте следую
щее слово: Ә — к — е. Какое это слово, твердое или мягкое?
Мягкое, потому что произносим мягко, нежно, высоко. И
пишется оно тонким ш рифтом”.
Орыс тіліндегі ж ің іш ке дыбыстар өте ж іңіш ке айты-
л аты н ы м ү ғ а л ім н ің есінде болуы к е р е к . А л , қ а з а қ
тіліндегі ж іңіш ке дыбыстар (сөздер) ж арты лай ж іңіш ке
немесе ж арты лай ж уан айты лады .
Сондықтан тілі қа-
лыптасқан оңуш ылар ң азақ тіліндегі ж уан-ж іңіш ке ай-
ты латы н сөздерді көпке дейін аж ы рата алм айды . Ен-
деше, ж уан сөздерді басыңңырап ж уан айтуға, ж іңіш ке
- сөздерді нөзіктендіріп ж ің іш к е айтуға тырысу керек.
Сөздерді асы ң п ай , қ ү р ам ы н д ағы ды бы старды үнем і
анық айтып отырған жөн. Осылай өрбір сөздің төңірегін-
де балалардьщ сөз таным жөне көз таным қабілетін ажы-
растыра қатар пайдаланы п отыру керек. Әрі естіп, өрі
көріп өзі қайталап отырған сөз үлгісі тез жөне орныңты
ж атталы п қалады . Сонымен, айтылым ж үйесінің қысқ-
аш а мазмүны мынадай: ж уан дыбыстың, ж іңіш ке ды-
бы сты ң айты луы . Д ауы сты дыбыстарды үйреткенде
"Модели звуков" атты суреттің оқуш ылар үнемі көз ал-
ды нда түрғаны ж ақ сы нөтиж е береді. Сонда м үғалім
оқуш ы ларға сол сурет арқы лы дыбыстарды түсіндіреді.
Мысалы: О - Ө дыбыстарын үйрету жолы:
М үғалім: Рот почти закры т, губы в начале сильно ок
руглены, язы к оттянут назад, в конце произношения рот
полуоткрываем: 0 ,0 ,0 . Произносим твердо (жестко, низ
ко). Звук твердый, выделен ж ирной буквой. Бүл дыбыс-
ты ң айтылу ы ны ң өз ерекш е лігі бар. Б үл өріп орыс тілін-
де де кездесетіні белгілі. Орыс тілінде аш ы қ
ж алаң ай-
132
тылады. Қазаң тілінде қы саң, күрделі У О болып айты-
лады. Мүмкін болса, оның айтылу жөне естілу айырма-
шылыгын ж еткізе білу керек. Себебі екі тілде де О өрпі
болғандьщтан оларды бір дыбысқа балап, ңазаң сөздерін
орыс сөздерінің үлгісімен айтуы ж и і кездеседі. Олай
айтылган сөз қүлаңңа жағымсыз естіледі. Мүғалім: Рот
почти закрыт, губы в начале сильно округленны,
язы к
продвинут вперед, в конце произношения рот полуот
кры ваем: Ө,Ө,Ө. Произносим м ягко (нежно, высоко),
м ягкий звук выделен тонким шрифтом.
Достарыңызбен бөлісу: