114
Қ
А
З
А
Қ
С
Т
А
Н
Р
Е
С
П
У
Б
Л
И
К
А
С
Ы
115
Ш
ы
м
к
е
н
т
тикалы ң материалдарды үйрвну оқуш ы ны ң коммуни-
к ати в тік жолмеы тіл үйрөнуімөн ты ғы з байланыСты.
Демек оқуш ының білімі әр бағытта аныңталады:
- оның коммуникативтік (қарым-ңатынастық) маңы-
зы на;
j, jg
,
- грамматикалы ң сауаттылығына;
- өлкетаыушылың материалдарды игеру деңгейлері-
не ңарай.
Орыс мектебінде оқиты н оқуш ы ларды ң ң азақ тілі
пөнінен білімін бағалау негізінен, екі түрлі ш артңа бай-
ланысты. Бірінш іден, түсінгенін дүрыс айта білу (сөй-
лемді дүрыс қүрастыру, ж еке дыбыстарды, буынды, соз-
ді, сөз тіркестерін дүрыс оңу, т.б.) Екіншіден, тақтадан,
кітап тан , м үғалім нің айтңаны нан сөз, сөз тіркестері,
сөйлемдерді сауатты көшіре білу. Оқу орыс тіліндегі мек-
тептің оңушылары ңазақ тілінде создерді, сөз тіркестерін
ауызш а, жазбаш а дүрыс ңолданып, ерекше дыбыстарды
(ы, і, о, ү, ү ,к, г, ә, ң,) меңгермейінш е, ңазақш а дүрыс
сөйлеу, сауатты ж азу м үм кін емөс. Сондықтан ж азба
жүмысы сабақ сайын (барлық сыныптарда) үнемі откізі-
" ліп түрғаны тиімді. Оқушының сауаттылығын, белгілі
таңы ры пты меңгеру дереж есін, сөздік ңоры н тек серу
үшін
5-10
минуттык жазбаша (ауызша) жүмыс өткізіле ді.
Мысалы: А ты ж өніңкім ? Ж асы ң нешеде? Әке-шешеңнщ
аты-жөні ңалай? Олар қандай жүмыс істейді? Неше жас-
та? Ағаң, інің бар ма? Олар не істейді? Окушылардың та-
қы ры п бойынш а берілген сүраңты толы қ үғьш барып
ж ауап беруі, үлгі бойынша сойлем мен соз тіркестерін
дүрыс қүрастыруы (создерді орын-орнына қоя білуі) соз-
дік ңорының молдығы, игерген соз тіркестері мен сойлем-
дерінің санын багалау кезінде есепке алынады. Алайда
оңушының создік ңоры ж еткілікті болғанымен, создерге
қосымшаларды (жүрнаң, жалғау) дүрыс ж алғай білмесе,
оның бағасы кемітіледі.
М үғалім сабаңтың мағы насына қарай (эр сыныпта)
белгілі бір таңырыпңа оңушылармен 3-5 минуттык сүрақ-
жауап жүмысын үйымдастырады. Сүраң-жауапты мүта-
лім озі немесе екі оңушы жүргізеді. Сүрақ қай тілде қо-
116
йыдса, оңушы да сол тілде ж ауап беруі тиіс. М үғалім
мүндай жүмыс арқы лы оңушының сүраңты дүрыс қоя
білуіне, берілген ж ауапты ң мазмүнына, сөзге екпінді
;үрыс түсіруіне, сүраңтарды
сөилем-
нің грам м ати калы қ ңүры лы сы на, ж ауапты тез жөне
дүрыс ңайтарғанына көңіл аударады. Орыс мектебінің
оқушылары ңазақ тілінде сөз тіркестерін, сөздерді ауыз
ша, жазбаш а дүрыс қолданып, ерекше дыбыстарды мең-
геріп, қазақш а бүзбай сөйлеп, сауатты ж азу мақсатында
II-IV сыныптарда сабак сайын, ал V-XI сыныптарда апта-
сына бір рет жеке сөз, еөз тіркестері, сөйлемдерді пайда-
ланып түрлі диктант жүмыстарын ж үрпзуді дағдыға аи-
налдырған ж өн. Мүғалім диктант мөтінін алдымен оңып
ш ы ғы п, таныс емес сөздерді түсіндіреді. Соңынан өр
сөйлемді екі-үш рет ңайталап оңып окушыларға жазғы-
зады. Оңу орыс тіліндегі мектептердің ІІ-ІХ сыныптарын-
түрлерін өткізуге болады
диктанты II-VI
дүрыс
олардың бір-бірімен айы рмаш ы льщ тары н, ерекш елік-
терін білдіру. Бүл диктант түрі оңушылардың сауатын
гипумен қатар олардың есту ңабілетін дамытады.
Буын днктанты н барлық сыныптарда өткізуте бола
ды. Бүл окуш ыларға буынды жасалу жолдарын меңге-
руге көмегін тигізеді. Оқушылар буынға бөліп ж азу ар-
ңы лы қ азақ тілі дыбыстарының ж азы лу (дауыстарды
дыбыстардың ж еке түрып та, дауыссыз дыбыстармен
күрайтынын)
ды.
жүргізіледі
сат
оқуш ыларға
ғынасы болатынын түсіндіру. Әр сөз неше буын, қанш а
қүралған
Сейлем диктанты барлық сыныпта өтеді. Мақсат
оңуш ыларға
ңүра
үзаң болмауын ескерген жөн. Бас өріп сөйлемнің басын-
да келіп сөйлем ішіндегі өр сөз бөлек жазылатындығы,
117
сойлемнің соңы на нүкте, сүрау, леп белгілерінің бірі
% *
ңоиылатындығы аитылады.
Көру диктанты барлы қ сыныптарда ж үргізіледі. Мақ-
сат - оңуш ылардың көру, есте сақтау қабілетін дамыту
арқы лы қ азақ сөздерін сауатты ж азуға үйрету. Бүл д и к
тант түріне өріп, буын, ж еке сөздермен бірге кейбір жа-
зылуы ңиын сөз тіркестер, ңанатты сөздер, ж арнамалар,
түрақты тіркестер, жүмбаң, ж аңы лтпаш , мақалдар алы-
нады. Д иктант мәтіні тақтаға немесе компьютер экра-
нына ж азы лады . Оңуш ылар мәтінді екі-үш рет оқы п,
асы қпаи қарап алған н ан кеихн сүртіледі, сол көргенх
бойынша ж ады нда сақтаулары на уақы т беріледі. Содан
кейін естерінде қалғаны н ж азы п ш ығады. Кей жағдай-
да ңазақ тілінің ережелерін де ж азғы зуға болады.
Сөздік диктанты барлы қ сыныптарда өткізіледі. Оңу-
ш ы лар өтілген м әтін н ің немесе суреттің м азм үн ы н ,
оңыған, кітаптан көрген оқиғалары ж аиы нда ж азады .
Сондай-ақ, кейбір сөз бен сөз тіркестерін, сөйлемдерді
ж атталған өлең, м аңал, ңанатты сөз, ф разеологиялы қ
тіркестерді естеріне түсіріп ж азады . Кейде оқуш ыларға
өздік диктанты н ж азу үш ін ңаж етті таңырыпты ңайта-
лап келу тапсыры лады .
Терме диктанты да барлың сыныпта өткізіледі. Оқу-
ш ылар мәтінді түтас ж азбай, мүғалім оқып түрған мә-
тіннен өркім өздеріне берілген тапеырмаға лайы ңты ере-
желері бар сөздер мен сөз тіркестерін немесе еөйлемдерді
теріп ж азад ы . М үғалім кейбір оңуш ы ларға бүры нғы
ж азу ж үм ы стары нда жіберген қателеріне байланысты
тапсырма беруі мүмкін.
Ескерту диктант барльщ сыныпта өткізіледі. Оқушы-
лар түсініксіз сөз, сөз тіркестерін бір-біріне сүраң қою
арңылы ңайталап, естеріне түсіреді. Сөйтіп ңиын сөздер-
дің қалай жазылатынын барлық оқушылардың ңатысуы-
мен анықтап алып, соңынан жазады. Ең алдымен мүғалім
берілген мөтінді толың оңып шығады. Содан кейін бірне-
ше бөлікке бөліп оңиды. Оқушылар естерінде қалғанда-
рын өз дігінен ж азы п шығад ы . Оқушы л ар ж азы п болған-
нан кеш н өз жазғаыдарын оңылған мөтшмен салыстыру
118
үшііт мүғалім мөтінді ңайталап оқиды немесе әр партаға
парак түрінде таратады.
Ш ы ғармаш ы лы қ диктанты барлың сыныпта откізі-
леді. Диктанттың бүл түріне сөйлем мүшелерінің орын
тәртібі бүзылып, шашыранды сөз түрінде берілген мөтін-
дер алынады. Бүл сөздердің өр тобынан оқушылар өзді-
гінен сөйлем ңүрастырады. Ш ығармашылың диктанттың
екінш і түрі - мәтіндегі кейбір сөздердің орнына әкеп
нүкте ңойылады. Көп нүктенің орнына жазылатын сөздер
негізгі мөтіннің оң жағыыа жазылып беріледі. Ол сөздерді
оқушылар тиісті орньша ңойып, сөйлемдерді дүрыс ңүрас-
тырып, содан кейін барып көшіре д і. Бүл диктантқа тиісті
мәтіндерді оңушылар тақтадан немесе үлестірмелі қағаз-
дан көшіру жолымен орындайды.
Б ақы лау диктанты барльщ сыныптарда оңушылардың
білімі мен сауаттылығын тексеру мақсатында өткізіледі.
Диктанттың бүл түрі белгілі бір тақырып өтілгеннен кейін
әр тоңсанның соңында жүргізіледі. Тақтага диктанттың
таңы ры бы , кей бір қи ы н сөздер ж азы л ад ы . М үғалім
мөтінді түгел оқып ш ығады. Оқуш ылардың сүрағына
ж ауап берген соң м індетті сөйлемдерге бөліп оқиды.
Оқушылар диктант мәтінін аяғына дейін тыңдап, жадын-
да сақтап, содан кейін ғана әр сөйлемді бір мезгілде бір
орында түрып оңиды. Бақылау диктантын ж азуға дағды-
ландырудың ш арты — қойы лған сөйлемді бірден үғып
алып, есінде саңтауға үйрету. Мүғалім оңушыларды бүл
төсілге үйрету үш ін қазақ тілінің өр сабагында кейбір
сөйлемдерді ауызш а айтып, оқуш ыларға ңайталатады,
кейде сөйлемді дауыстап оңып соңынан оқушыларға таң-
таға жазғызу жолымен жаттықтырады. Оқушылар дик
тант мөтінін ж азы п болған соң, мүғалім мөтінді тағы бір
рет ңайталап оқиды. Оқушылар мүғалімнің оңығаны бо
йынш а жазғандарын тексеріп шығады, ңатесі болса түзе-
теді. Орыс тілді мектептерде қазак тілі поні бойынша дик
тант өткізуге II-IV сыныптарда 5-15 минут, ал V-IX сы
ныптарда 15-25 минут бөлінеді. Диктанттағы сөз молшері
төмен дегідей.
119
IV сыныпта 40-50 сөз
V сыныпта 50-60 сөз
II сыныпта 20-30 сөз
II сыныпта 30-40 сөз
VI сыныпта 60-70 сөз
VII сыныпта 70-80 сөз
VIII сыныпта 80-90 сөз
IX сыныпта 90-100 сөз
Д иктантта бір өріптің орнына екінш і бір өріпті жаз-
са, өріп ңалдырып кетсе, оасы артың өрштерді ауысты-
рып ж азса, осылардың өрқайсысы бір-бір қатеге есепте-
леді. Бір сөзді бірнеше жерде қате ж азса, ол бір категе
сана лады.
Түрлі тақырып, сурет бойынша жоспар ж асау, тірек
(кілт) сөздердің көмегімен өңгіме ңұрастыру, естіген,
оңыған мөтіндері негізінде түсінгенін айту (жазу) секілді
жұмыстар барлық сыныптарда жүргізіледі. Ал мөтіндер
бойынша мазмұндама, шығарма ж азу бастауыш кезеңінен
(екінш і сыныптан) бастап, ж оғарғы сы ны птарға дейін
үзбей үнемі өткізілген жағдайда ғана оңушы дүрыс оңып,
оңығанына, (естігеніне) түсініп, сауатты жазуға дағдыла-
натын болады, өдетте, мазмүндама, шығармаға екі баға
ңойылады. А лғаш қысы әңгіме мазмүны, стилі (сойлем-
_ дерді дүрыс қүру) үпіін, екінш і, баға сауаттылығы үшін.
Мүғалім бесінші сыныптан бастап оңулықтан тыс түрлі
тақырыптарға еркін мазмүндама, шығарма жазуды үзбей
өткізіп отыруды өдетке айналдыру керек. Мүндай ауыз
ш а, ж азбаш а тіл дамыту ж үмыстары сабақ барысында
өтілетін негізгі таңырыптармен үндес, солардың мазмү-
нын толыңтыратындай маңсатта таңдалады, өткізіледі.
Мазмүндама мен ш ығарма мөтіндерінің колемі (шарт-
ты түрде) төмендегідей:
V сыныпта 60-70 сөз
VIII сыныпта 90-100 соз
VI сыныпта 70-80 сөз
IX сыныпта 100-110 соз
VII сыныпта 80-90 сөз
Достарыңызбен бөлісу: |