29
М.Қашқари (толық аты – Махмуд ибн әл Хусейн ибн Мұхамед әл -
Қашқари) Қарахан әулетінен шыққан. Орта Азияның Мәуренаһрда – «екі өзен
арасын», яғни Сырдария мен Амударияның екі ортасын жаулап алған Боғрахан
шөбересі.
Махмудтың әкесі Ыстық көл бойындағы
Барсыхан Баласағұн деп
аталатын қаланың әміршісі болған. Махмуд кейінде Қашқар қаласына көшіп
барыпты. Махмудтың дәл қай қалада туылғаны мәлім емес, бірақ өскен жері
Қашқар аулы ықтимал. М.Қашқари өзінің кітабында: «...нам предок тот самый
эмир, который отвоевал земли тюркские у самалидов» дап жазады (1, 136 -
138), (Муталипов, 136 – 138, Кононов, 4 – 5);
Махмудтың ХІ ғасырда жасаған сөздігі ХХ ғасырдың басына дейін
белгісіз болып келген. Ол қолжазба күйінде Стамбұл кітапханасында сақталып
жатқан. Зерттеушілердің
пікіріне қарағанда, қолжазба Махмудың өз жазуы
емес, Абу Бакир әл – Дамаски дегенннің 1266 –жылы жасаған көшірмесі
көрінеді. Қолжазбаны 1915 – 1917 жылдар ішінде ғана үш томдық кітап етіп,
Стамбұлда басып шығарған. Осы басылым 1939 – 1943 жылдар ішінде түркі
тіліне аударылып Анкарада басылып шығарылған. 1960 – 1963 жылдар ішінде
оны өзбек тіліне аударылып, үш том етіп шығарды.
Төрт томдық салыстырма сөздіктің дені етістік деуге болады. Олай
дейтін себебіміз, екінші том – түгелімен етістік
және осы сөз табына қатысты
ерезелер. Үшінші том мен индекстіе де етістіктер басым. Бұл айтылғанның бәрі
етістік сөздердің реестр болып берілуіне байланысты.
Автодың реестр сөз етіп берген етістіктері тап, теп, қаш, сын т.б. негізгі
түбірлерден басталады. Оларды дауыстылардың ғана санына қарай екі
әріптілер деп тоқтайды.
Одан әрі қарай екі буынды етістік түбірлері құрамына қарай біркелкі
емес.сонымен бірге, түбір салдары – ік, іқ, ұқ, үк болып негіз және жұрнақ деп
бөлуге келмейтін туынды түбірлер және етістік тұлғалар берілген.
Томның соңғы жарымы төрт әріптілермен бес әріптілерге арналады.
Көлемі
жағынан шұбалаңқы, құрамы жағынан күрделі болып келетін бұл
етістіктер түгелімен дерлік туынды түбірлер.
М.Қашқаридың етістікке қатысты мұнымен шектелмейді. Онда, әсіресе
өткен шақтың жедел түрі
– ди, - ды, - ді
афлексі негізге алынады. Олар жүйе
«Сөздіктің» етістікке тиісті өн бойында қатаң сақталады.
Автор өз ережелерінде үнемі өткен шақта беріліп отырған етістіктердің
тұйық райы
–мақ, -мек
, келер шағы
–ар, -ер, -ыр, -ір
екініне жан –
жақты
тоқтайды. Қимыл екендігінің аффиксі негізінен
Достарыңызбен бөлісу: