Сборник научных статей научно-практической конференции «Байтанаевские чтения-Х»



Pdf көрінісі
бет15/301
Дата22.10.2023
өлшемі8,82 Mb.
#187405
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   301
Байланысты:
baytanaev 2022 zhinak 1 tom gotov

 
Әдебиеттер
1. Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы.
Алматы. Санат, 1997 ж. 
2. Оңдасынов Н. Арабша-қазақша түсіндірме сөздік. Алматы. Қазақстан, 1969 ж 
3. Рүстемов Л.З. Қазіргі қазақ тіліндегі араб-парсы сөздері. А., Ғылым, 1982 ж. 
4. Сүйіншәлиев X. «
Абайдың қара сөздері
». Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы. 
1956 ж.
ӘОЖ 372.8:811,512.122 
ЕТІСТІКТІ СӨЗЖАСАМДЫҚ ҰЯНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
Рүстемова Арайлым.
– 117-28 тобының студенті 
Ғылыми жетекшісі: Құрбанов А.Г.
– ф.ғ.к., доцент 
Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық университеті, Шымкент 
Резюме 
В данной статье рассматривается изучение глагольного словообразования 
 
Қазақ тіл білімінде етістіктің сөзжасамдық тәсілдер арқылы жаңа туынды 
мағына беретін жағдайы морфология саласында қарастырылғанымен, оның 
жаңа атау туғызу мүмкіндіктері сөзжасамдық ұя деңгейінде аз зерттелген. 
Оның үстіне етістік негізді туынды сөздер жасауға сөзжасамның синтетикалық 
тәсілі аса белсенді екенін тілдік деректер дәлелдеп жүр. Сондықтан етістік 
негізді туынды сөздердің жасалу жолдарын көрсету үшін жасалатын талдаулар 
қазақ тіліндегі бір буынды етістікті сөзжасамдық ұяның ерекшелігін анықтауға 
арналады.

Сөзжасамдық ұя мәселесін тереңірек зерттеген ғалым К.Құрманалиев 


орыс тіл біліміндегі және қазақ тіл біліміндегі ойларды тұжырымдай келе, 
мынадай анықтама береді: "Сөзжасамдық ұя - бір түп негіз сөзден 
сөзжасамдық тәсіл арқылы жасалған, жүйеге түскен, номинация қызметін 
атқаратын белгілі құрылымдағы түбірлес сөздердің жиынтығы" [1, 37]. Бұл 
анықтамада сөзжасамдық ұяның бір түп негіз сөзі және одан туындаған 
туынды сөздерден тұратыны, ұядағы әр туынды сөздердің өзіндік жүйесі бары, 
олардың бей-берекет орналаса алмайтыны, туынды сөздердің тілде номинация 
қызметін атқаратыны, туынды сөздердің ұяда өзіндік құрылымы болатыны 
ескерілген.

Туынды сөздердің морфологиялық тәсіл арқылы жасалуы туралы 


алғашқы деректер XI ғасырдағы түркі тілінің маманы, атақты ғалым Махмут 
Қашқари зерттеулерінде кездеседі. Ғалым түбір сөздерде өзгерістер аз болады, 
бұл өзгерістер түбірдегі кейбір дыбыстардың алмасып айтылуы мен түсіп 
қалуы сияқты болып келеді деп пайымдайды. "Диуани лүғат ат - түркте" 
туынды сөз жасаушы тұлғалар мен олардың сөзжасамдық мағыналары терең 
талданады Айталық, 
"інді" 
- жұрнағы етістікке жалғанып, есім туғызушы тұлға 


26 
ретінде (көмінді, сүзінді), 
"лық" - 
иелік мағынасында және істелген іс мағына 
туғызушы (саманлығ, туруғлағ, тарығлағ), 
"чы" - 
істің иесін білдіруші 
(тарығчы, етукчі, бардачы), 
"лан" - 
есімнен туынды етістік жасаушы (бегленді, 
қызланды, атланды), 
"әзті" - 
жұрнағы арқылы туынды етістік көп жасалады 
деп көрсетіледі (көркәзті (көркейді)); т.б. [2. 48].

Түркологтар А. Я. Самойлович, В. А. Гордлевский, Н. К. Дмитриев, А. 


Н. Кононов, Н. П. Дыренкова, Н. А. Баскаков, А. К. Боровков, М. В. Насилов, 
В. В. Решетов, И. А. Батманов т.б. ғалымдар зерттеулерінде және әр кезеңде 
шыққан түркі тілдеріндегі грамматикаларда сөзжасамның тәсілдеріне қатысты 
ғылыми ойлар беріледі. Бұл зерттеулерде сөзжасам саласы жеке сала ретінде 
танылмағанымен, суффикстік сөзжасамдық тәсіл арқылы жасалған туынды 
сөздер мен олардың тұлғалық құрамы жақсы көрсетілген.

Қазақ тіл білімінде етістік туралы теориялық алғашқы ғылыми тұғырын 


жасаған ғалымдар - А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов, Н. Т. Сауранбаев, А. 
Ысқақов, А. Қалыбаева, И. Оралбаева, С. Исаев т.б. болатын.

Ғалымдар зерттеулерінде оның сөзжасамдық ерекшелігі туралы толық 


әңгімеленген жоқ. Негізінен, етістіктің синтетикалық тәсіл негізінде туынды 
сөз жасау процесі айтылған болатын. Біздің зерттеу нысанымыз етістіктің 
сөзжасамдық ұясын анықтауға қатысты болғандықтан, енді оның сөзжасамдық 
мәнін зерделеуге арналған еңбектерді саралап көрдік.

Сөзжасамдық ұя туралы алғашқы ғылыми пікірлер "Қазіргі қазақ тілінің 


сөзжасам жүйесі" деген монографияда айтылды. Бұл зерттеуде сөзжасамдық 
ұяға алғаш рет ғылыми анықтама берілді: "Қазақ тіліндегі негізгі түбірлердің 
сөзжасамға қатысу қабілетінің күштілігі сөзжасамдық ұядан анық көрінеді. 
Сөзжасамдық ұя деп бір негізгі түбірден тараған туынды түбірлердің 
жиынтығы аталады". Бұдан әрі бір ғана "бас" сөзінен туындаған 89 
сөзжасамдық ұя талданып, сөзжасамдық ұяға енетін 143 туынды сөз 
көрсетіледі. Мұнда авторлар етістіктің күрделі сөзжасам жүйесі бар сөз табы 
екенін айта отырып, оның туынды сөздерге өте бай, етістік өз құрамын тілдің 
тарихи дамуы бойында толықтырып отырғанын атап көрсетеді. Етістіктің 
сөзжасам жүйесінде түрлі тәсілдер арқылы жасалатынын анықтап береді. 
Олар:
 
-
синтетикалық; 
-
аналитикалық; 
-
семантикалық тәсілдер.
Етістіктің сөзжасамы туралы ғалым Н.Оралбаева еңбегінде былай деп 
жазады: "Етістік сөзжасамында барлық сөз табы негіз болып, сөзжасамдық 
бірлік қызметін атқарады. Олардан зат есім сөздерді, сын есімдерді, сан 
есімдерді, үстеуді, етістікті, одағайды атауға болады. Тіліміздегі барлық негізгі 
сөз таптары етістік жасауға негіз болады" [3, 168].
Сөзжасамдық ұя туралы ғалым А.Б. Салқынбай: "Себепші негіздерден 
сөзжасамдық тәсілдер арқылы жасалып, атау қызметін атқаратын белгілі 
құрылымдағы түбірлес туынды сөздердің жиынтығы сөзжасамдық ұя деп 
аталады. Яғни сөзжасамдық ұя болу үшін: 


27 
1) бір негізден тарайтын түбірлес сөздердің жиынтығы болуы қажет; 
2) түбірлес сөздердің әрқайсысының жеке номинативтік мағынасы болуы 
шарт; 
3) түбірлес туынды сөздер әртүрлі тәсіл арқылы жасалуы ықтимал; 
4) 
түбірлес туынды сөздердің мағыналық жақындығы себепші негіз 
арқылы сақталып, бір семантикалық өрісте жатуы қажет; 
5) 
омонимдес тұлғалар сөзжасамдық ұяға ене алмайды," - дейді [4, 
112]. 
Сөзжасамдық ұяға енетін сөздер бір түбірден тараған тұлғалар 
болғандықтан, формалық және мағыналық жағынан бір-біріне жақын келеді. 
Мысалы: 
оқы - оқығыш, оқығыштық;
оқы-оқыр, оқырман;
оқыған, оқығанды;
оқымысты, оқымыстылық;
оқыту, оқытушы, оқытушылық;
оқу, оқулық, оқулықтай, т.б.
ой – ой - арман;
ой - ойдағы, ойдағыдай;
ой – ойлан - ойлағыш, ойлагыштық;
ой - ойлан, ойлампаз;
ой – ойлап - піш, ойлап-пішу,
ой- ойлас, ойластыру,
ой - ойла, ойлау, ойлаушы, ойлаушылық;
ой - ойлы, ойлылық;
ой - ойсыз, ойсыздық , т.б.
Көрсетілген мысалдардағы сөзжасамдық ұяға енетін сөздердің тұлғалық 
жақындығы олардың түбірінде 
оқы, ой
сөздерінің болуы арқылы анықталса, 
мағыналық жақындығы барлық сөздердегі арнайы семаның оқу мен ой 
ұғымына қатыстылығы арқылы көрініс табады. Яғни сөзжасамдық ұядағы 
сөздер себепші негіз мағынасы арқылы уәжделіп тұрғанын аңғарамыз.
Бір түбір не негіз арқылы уәжделген туынды сөздер тобы бір 
семантикалық өрісте жатып, түбірлес сөздер жүйесін құрайды. Түбірлес 
сөздерді жасаушы түбір сөздің семасы барлық туынды сөздер мағынасында 
сақталады. Әрбір жаңа туынды сөздің мағынасында себепші негіз өзек 
семасының бір қыры сақталады. Бұл түбірлес сөздердің бір ғана семантикалық 
өрісте жатуының негізгі шарты саналады. Сондықтан да түбірлес сөздер тек 
тұлғалық жағынан ғана ұқсас емес, сондай-ақ ішкі семантикалық құрылымы 
жағынан да жақын болып келеді.
Бір етістік негізді тұлғалар арқылы жасалған атаулардың барлығы да 
түбірлес сөздер қатарына ене алады. Мұнда біз түбірлес сөздерге тек қана 
суффикс арқылы жасалған туынды сөздерді ғана емес, өзге
сөзжасамдық тәсілдер арқылы жасалған атауларды да жатқызамыз. Сөйтіп 
әрбір туынды сөздің мағынасында оны жасауға негіэ болып, мағынасын 


28 
қалыптастырып тұрған түбірдің негізгі және өзек семалары белгілі бір 
дәрежеде сақталатынына көз жеткізуге болады. 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   301




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет