Сборник научных статей научно-практической конференции «Байтанаевские чтения-Х»

537 
ӘОЖ
ФОНЕТИКАНЫҢ ТІЛ БІЛІМІ САЛАСЫ РЕТІНДЕГІ МАҢЫЗЫ 
 
Ғылыми
жетекші: Оразбаева Э.Б-ф.ғ.к., аға оқытушы 
Саттарбек Ж.А-1701-11 тобының I курс магистранты 
Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық университеті, Шымкент 
Резюме 
Можно с уверенностью сказать, что никто из исследователей тюркских языков, 
посвятивших этому вопросу часть своей научной работы, не прошел через удивительные 
особенности их звукового строя. Это объясняется тем, что фонетические законы 
тюркских языков часто являются основой для понимания механизма действия законов 
других языков. 
Қазақ әліпбиінің тарихы соңғы 100 жылда екі рет өзгерді. 10 ғасырдан 20 
ғасырдың басына дейін Қазақстан аумағында араб әліпбиі ресми түрде 
қолданылды. Оның 29 әріпі және тар дауысты дыбыстарды білдіретін «хамза» 
белгісі болған. Араб әліпбиінің әріптерінің жазулары парсы үлгісінде жасалған. 
Сөздер оңнан солға қарай жазылды. 1924 жылы қазақ фонетикасының 
ерекшеліктеріне сай түзетіліп, 1929 жылы латын әліпбиі – янифпен 
ауыстырылды.
Қазақ (түркі) тіліндегі ең маңызды франгмент таным деңгейінен аса 
алмайтын сингармонизм құбылысы теориялық зерттеулерін бастап, гармония 
(дауыс гармониясы) теориясының негізін қалады. Қазақ фонетикасының толық 
сөздігін құрастырды. Лексикографияның ерекшелігі – үндіеуропа тілдерінде 
жоқ, қазақ (түркі) тілінде кездесетін фонетикалық құбылыстар (ұғымдар) жаңа 
атауларға ие болып, сөздік қорына енеді. [1, 220 б.]
1. Фонетика гректің «фон» сөзіне негізделген. Фонеманың мағынасы 
дыбыс, үн, дауыс. Фонетика – тілдердің дыбыстық құрамын зерттейтін тіл 
білімінің бір саласы. Ол тіл дыбыстарын, олардың құрамын, тілдегі 
дыбыстардың өзгеру заңдылықтарын зерттейді. Тілдегі лексикалық және 
грамматикалық 
құбылыстар 
тіл 
дыбыстарымен, 
тілдің 
дыбыстық 
құрылымының дыбыстық заңдылықтарымен байланысты.[2, 350 б.] 
Қазақ тіліндегі дыбыс сөзінің мағынасы бөлек. Дыбыс ұғымы тек тіл 
дыбыстарымен ғана шектелмейді, ол біздің фонетикамызға тән құбылыс.
Ортақ дыбыс болуы үшін мынадай үш шарт қажет:
1)
дыбысты шығаратын дене; 
2)
дыбыс шығаратын денені қозғалысқа келтіретін күш;
3)
ауаның турбулентті кеңістігі.
Сөйлеуде дыбыстардың пайда болуы үшін де үш түрлі жағдай қажет:
1)
дыбыс шығаратын сөйлеу мүшелері,
2)
қозғаушы күш – өкпеден шығатын ауа,
3)
кеңістік – тыныс алу мүшелері, кеңірдек, аяқ-қолдар.
Тіл дыбыстарының тілдік емес дыбыстардан басты айырмашылығы – 
адамның сөйлеу мүшелері арқылы жасалады. 

538 
Сөйлеу мүшелері - сөйлеу дыбыстарын жасауға қатысатын дыбыс 
мүшелері. Тіл дыбыстары дауыс мүшелері арқылы жасалады. Дауыс 
мүшелерінің сөйлеу дыбыстарын жасаудағы қызметін артикуляция деп атайды. 
Сөйлеу мүшелерін сөйлеу мүшелері немесе дыбыс аппараты деп те атайды. 
Сөйлеу дыбыстарының қызметі адам табиғатының туа біткен биологиялық 
қасиеті емес, ұзақ уақыт бойы білім алу нәтижесінде қоршаған орта мен 
өмірден үйренудің қосымша қызметі. 
Адамның сөйлеу мүшесі үш бөліктен тұрады. 
1.
Тыныс алу жүйесі;
2.
Көмей (жұтқыншақ, көмей) дауыс саңылаулары деп те аталады;
3.
Мұрын қуысы және ауыз қуысы. . 
Фонемалардың санын өзгерте алатын өзгерістер тілдің фонетикалық 
жүйесі үшін өте маңызды. Тілдің тарихи даму барысында екі қарама-қарсы 
дыбыстық өзгерістер болуы мүмкін. Оның бірі – конвергенция құбылысы, 
екіншісі – дивергенция құбылысы. Конвергенция – екі түрлі фонеманың уақыт 
өте келе қосылу процесі. Көрнекті ғалым В.А. Богородицкий ш дыбысының с 
дыбысына айналуын қазақ тіліндегі құбылыстардың бірі деп есептейді, соның 
нәтижесінде ш, с дыбыстары әуелі қосылып, бірдей бола бастайды. Бұл 
өзгерістер конвергенция құбылысының нәтижесі деп есептеледі. 
В.Шмидт дауыссыз дыбыстың жоғалуының бір себебін айтылуды 
жеңілдету және өзіндік пішінін кішірейту ниетімен байланыстырады. 
Оның пікірінше, дауыссыз дыбыстарды енгізу, әдетте, айтылуды 
жеңілдету және сөздің формасын дөңгелектеу ниетінен туындайды. Сонымен 
В.Шмидт эпентеза мен эпитезаны ажыратады. О.Йесперсеннің «Фонетикалық 
құбылыс» туралы зерттеуі назар аударарлық жайт, бұл ғалым ассимиляция 
құбылысымен байланыстырады, бұл кезде тоқтау дауыссыз дыбыстарда 
ысқырық реңктің пайда болуы міндетті түрде африкат сияқты жаңа сападағы 
дауыссыз дыбыстардың дамуын тудырмайды. 
Қазақ тілін зерттеуге арналған еңбектерде зерттеудің эксперименталды 
фонетикалық әдісі қазіргі кезде кеңірек қолданылуда, қазақ тілінің дауысты 
дыбыстарына аспаптық зерттеу нәтижесінде неғұрлым толық сипаттама Ж. 
А.Аралбаев пен А.Жүнісбеков. Қазақ дауысты дыбыстарының сандық 
сипаттамасы Б.Қ.Қалиев пен М.Райымбекованың еңбектерінде тәжірибе 
жүзінде зерттелген. Қазақ тілінің фонетикасын ағылшын және ұйғыр тілдерімен 
салыстыра зерттеудің тәжірибелік әдісін сәйкесінше А.А.Исенгелдина және 
Т.Талипов қолданды. [3, 252 б.] 
Қазақ тілі де басқа тілдер сияқты әліпбиден басталады. Шын мәнінде, 
қазақ тілінде (айталық, татар немесе түрік тілдерінен айырмашылығы) дауысты 
және дауыссыз дыбыстардың жеке топтарға фонетикалық бөлінуі 
сингармонизм (үндестік зандары) – дыбыс (дыбыс) және буындық (дыбыстық) 
заңдылықтарына байланысты өте маңызды рөл атқарады.
Қазақ фонетикасының қалыптасуының ғылыми-әдістемелік негіздері 
бірнеше бөліктерге бөліп қарастыруға болады: 
- қазақ тіліндегі дыбыстардың үйлесімділік заңдылықтарын белгілеу; 

539 
- қазақ тілі сөзіндегі дыбыстардың сандық құрамына әсер ететін фонетикалық 
құбылыстардың табиғаты мен сипатын анықтау; 
- осы дыбыстық құбылыстардың себептері мен заңдылықтарын нақтылау; 
- қазақ тілінің дыбыстық жүйесінің басқа тілдердің дыбыстық жүйелерімен 
байланысына талдау жасау және қазақ тіліндегі сөздердің фонетикалық 
ассимиляциялану жолдарын анықтау; 
- қазақ тілінің сөз құрылымындағы әр түрлі дыбыстық құбылыстарды 
техникалық құралдар арқылы зерттеу.[4, 300 б.] 
Түркі тілдерінің фонетикасын зерттеудің жаңа кезеңі В.В.Радловтың 
еңбектерінен басталады. 1882 жыл Лейпцигте оның «Солтүстік түркі тілдерінің 
фонетикасы» атты еңбегі неміс тілінде жарық көреді. Бұл түркі тілдеріндегі 
алғашқы салыстырмалы фонетика. Мұнда қазақ тілінің, атап айтқанда, дыбыс 
құрамы, дыбыстардың тіркесу үлгілері, сингармонизм мәселелері біршама 
шешілген. 
Қорыта келе, тілдің фонетикасын меңгеру оның сөйлеу саласын меңгерудің 
басты алғышарты болып табылады. Қазақ тілі бір-бірімен үйлесім тапқан 
дыбыс тізбегінен тұрады, олар өз кезегінде жариялылығына, үндестігіне 
қарамастан қатты және жұмсақ болып екіге бөлінеді. Осы қасиеттерді ескеру 
оқушының қазақ тіліндегі дыбыстарды және олардың буын мен сөздегі 
тіркестерін, әсіресе орыс тілділерге қазақ тілін оқыту процесінде меңгеруіне 
мүмкіндік береді. Жақсы жазудың кілті – емле ережелерін сақтау. 

жүктеу/скачать 8,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: