Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық

160
vii
 БӨ
ЛІМ
жазыЛыМ
1.  Сіздің жеке дүкеніңіз немесе басқа жеке кәсібіңіз бар. Тұтынушы қызығушылығын 
арттыру үшін дүкеніңізді немесе жеке кәсібіңізді жарнамалауыңыз керек. Жарнамада не 
жазар едіңіз?
______________________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________
2. Сіздің отандық өндірушілер қатарын көбейткіңіз келеді. Сіз қандай өнім шығарар 
едіңіз? Неге өнімнің дәл осы түрін таңдадыңыз?
______________________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________

161
VIII
 
Бөлім
 
1-саБаҚ
  
Шартты рай
  
2-саБаҚ
  
Өзгелік етіс 
  

162
viii
 БӨ
ЛІМ
1
- саБаҚ
әлЕмДЕ ТАлАй ҚЫЗЫҚ БАР
321 - беттегі сөздермен танысыңыз.
1. Сөздерді мағыналары бойынша топтастырыңыз.
1. 
_______________________
1. 
_______________________
1. 
_______________________
1. 
_______________________
1. 
_______________________
2. 
_______________________
2. 
_______________________
2. 
_______________________
2. 
_______________________
2. 
_______________________
3. 
_______________________
3. 
_______________________
3. 
_______________________
3. 
_______________________
3. 
_______________________
4. 
_______________________
4. 
_______________________
4. 
_______________________
4. 
_______________________
4. 
_______________________
5. 
_______________________
5. 
_______________________
5. 
_______________________
5. 
_______________________
5. 
_______________________
2. Берілген сөздерді пайдаланып, сөйлемді аяқтаңыз.
 
1. Менің досым сенбіде 
_________________________
.
2. Ол  әнді жақсы 
_________________________
. 
3. Ертең сен пікірлесуге 
_________________________
. 
4. Ол бүгін жарнама  
_________________________
. 
5. Қысқы демалыста ауылға   
_________________________
. 
6. Сенің нағашың қайда  
_________________________
? 
7. Сен қай мамандықты 
_________________________
?
8. Тележүргізуші болғыңыз 
_________________________
.
9. Мен кеше ініме  
_________________________
.
10. Ауа райы бүгін жаңбырлы 
_________________________
.
кеңседе,    бүгінгі,    барыпты,    ауылда,    үшінші,    жеңіпті,    аңдарға,    үстіңгі, 
он екінші,    мыңыншы,    сегізінші,    жоғарыдағы,    ұшыпты,    кешегі,    
алдыңгүнгі,    үйдің ішінде,    ұшаққа,    бастықта,    демалыста,    сөмкеге, 
пойызға,    оныншы,    сатып алыпты,    құстарға,    келіпті.  
Қай?     Нешінші?     Қайда?     Неге?     Не істепті?
жүзу
таңдау
ренжу
бару
болу
келу
салу
жазу
кету
келмеу
келеді
үстіңгі
сегізінші
ауылда
сөмкеге
келіпті

163
viii
 БӨ
ЛІМ
3. Мағыналары қарама-қарсы сөздерді байланыстырыңыз.
бүгінгі
ескі
зиян
момын
ортақ
оңай
Отандық
ашушаң
жеке
шетелдік
қиын
пайдалы
кешегі
жаңа
4. Тест сұрақтарына жауап беріңіз.
1.Көп 
нүктелердің 
орнына 
тиісті 
қосымшаны қойыңыз. 
– Алыс
_________
 
А) - шыл;
Ә) - ырақ;
Б) -рақ;
В) -ірек;
Г) -лау ;
4. Мақалды толықтырыңыз.
А) «Дұшпан 
_________
, айтады. Дос 
_________
 айтады». 
Ә) «Дос 
_________
қарайды, дұшпан 
_________
 қарайды.
Б) Ағаш тамырымен мықты
______
 досымен мықты.  
В) Адал дос, 
________________
 қымбат.
Керекті сөздер: аяққа, досымен, алтыннан
күлдіріп, жылатып, басқа.
2. Сөйлемнің дұрыс нұсқасын көрсетіңіз. 
Ас үй кішірек қонақ қарағанда бөлмесіне.
А) қонақ бөлмесіне ас үй кішірек;
Ә) кішірек қонақ бөлмесіне қарағанда ас үй;
Б) Ас үй қонақ бөлмесіне қарағанда кішірек;
В) қарағанда конақ бөлмесіне ас үй кішірек;
Г) кішірек ас үй қонақ бөлмесіне қарағанда.
5. Оның пәтері қандай? сұрағының жауабы  - 
А) пәтерім тарлау
Ә) пәтері тарлау
Б) пәтеріміз жақсы
В) жұмысымнан алысырақ
Г) пәтерлер қымбат
3. Нашарлау сөзінің антонимі – 
А) жақсылау;
Ә) нашар;
Б) жақсы;
В) нашарырақ;
Г) жаман.
6. Көп нүктенің орнына тиісті сөзді қойыңыз. 
Жұмысқа 
________________
 жеттіңіз.
А) көлікте
Ә) жақынырақ
Б) тезірек
В) алысырақ
Г) ыңғайлы
5. Асқардың отбасы жайлы мәтінді оқыңыз. Тапсырмаларды орындаңыз.
Асқар – Майраның күйеуі. Майра – Асқардың әйелі. Олардың  Алмас, Ерлан, Сәуле, Қанат 
деген  балалары бар. Алмастың жасы  жиырмада. Ерлан он бесте, ал Қанат онда. Сәуленің жасы 
сегізде.

164
viii
 БӨ
ЛІМ
1. Майра:
 
а. Алмастың әпкесі
 
ә. Асқардың әйелі
 
б. Қанаттың әйелі
    
2. Ерлан :
 
а. Қанаттың інісі
 
ә. Асқардың ұлы
 
б. Сәуленің күйеуі
     
3. Алмас :
 
а) Майраның ұлы
 
ә) Сәуленің інісі
 
б) Асқардың інісі
                                                 
Дұрыс жауапты таңдаңыз.
                    
4. Сәуле :
 
а) Асқардың қарындасы
 
ә) Қанаттың әпкесі
 
б) Ерланның әпкесі
     
5. Қанат :
 
а) Сәуленің ағасы
 
ә) Алмастың ағасы
 
б) Ерланның ағасы
Сөйлемдерді аяқтаңыз.
1. Үйдің тұңғышының аты – 
___________________________________________________________
.
2. Үйдің отағасының аты – 
___________________________________________________________
.
3. Балалардың анасының есімі – 
___________________________________________________________
.
4. Үйдің кенжесінің аты – 
___________________________________________________________
.
5. Үйдің үшінші баласының аты – 
___________________________________________________________
.
Әр сөзге анықтама беріңіз.
1. Немере – 
___________________________________________________________________________________
.
2. Жиен – 
___________________________________________________________________________________
.
3. Нағашы – 
___________________________________________________________________________________
.
4. Шаңырақ иесі – 
___________________________________________________________________________________
.
5. Отағасы – 
___________________________________________________________________________________
. 
1
2
3

165
viii
 БӨ
ЛІМ
6. Сіздің сезу мүшелеріңіздің қалай жұмыс істейтінін сынап көріңіз. 
Сезім мүшелері
көру
есту
ұстап көру
иіс сезу
дәм сезу
тас
Сұр және 
үлкен
X
Бұдыр, 
тегіс емес
X
X
балмұздақ
теледидар
гүл
доп
ОҚыЛыМ
1. Сұрақтарға жауап беріңіз.
1) Сіз «көп қимылдау – ұзақ өмір сүру кепілдігі» деген ұстаныммен келісесіз бе?
Жауабыңызды нақты дәлелмен дәлелдеңіз.
2) Сіз спортпен аптасына қанша рет шұғылданасыз?
3) Сізге «көбірек қимылдайтын» жұмыс ұнай ма, әлде «көбірек отыратын» ба?

166
viii
 БӨ
ЛІМ
2. Пікірлесіңіз.
Берілген ақпаратты оқып, топта талқылаңыз.
Солтүстік жүрісті үйренейік!
Солтүстік 
жүрісте 
жүргінші 
үшін 
жылдамдықтың  дым  да  маңызы  жоқ,  олар 
ешқайда  да  асықпастан  табиғатта  серуен 
құрып жүреді. Арасында тынығып та алады. 
Сол  уақытта  дұрыс  тыныс  алуға  арналған 
жаттығуларды  жасап  алады.  Осы  арқылы 
олар төзімділікке, шапшаңдылыққа үйренеді. 
Мұндай жүрісте өзін-өзі бастан-аяқ қалыпты 
ұстап, жүрістің заңын бұзбаған жүргінші мен 
артық  майдан  арылғысы  келетін  жүргінші 
ғана жақсы нәтижеге ие бола алады. 
Соңғы  кездері  жүрек  ауруы  бар 
адамдардың көбі көп жүгірмеуге тырысады.  
Ал  мынау  скандинавиялық  жүріс  оларға 
да  тиімді.  Соңғы  кездері  тізе  буыны 
ауыратындар  да  осы  жүріспен  айналысуда. 
Бұл  жүріс  оларға  оңайға  соғады.  Өйткені 
барлық салмақ «қосымша екі аяқтың» рөлін 
атқаратын  шаңғы  таяқшаларына  түседі. 
Сонымен  қатар,  спорттың  бұл  жеңіл  түрі 
үлкен  жастағы  адамдардың  да  айналысар 
жаттығуына айналып отыр.
3. Мәтінді оқыңыз.
Көп жүрген адам көп жасайды  екен...
Ұзақ  өмір  сүргіңіз  келмесе,  отырған 
орныңыздан  қозғалмаңыз.  Сіздің  бүкіл 
ғұмырыңыз  аяқ-қолыңызға  байланысты. 
Егер  аяқтан  әл  кетіп  жатса,  онда 
өміріңізден мән де кетеді.
British  Medical  Journal  журналының 
анықтауынша,  адам ның  өмір  сүру 
ұзақтығы мен оның қозғалмауы арасында 
тығыз  байланыс  бар  болып  шыққан. 
Аталған  тұжырымға  167  мың  адамның 
статистикалық  мәліметіне  жүргізілген 
талдау себеп болған.
Осы скандинавиялық 
таяқшалармен жүру қазақстандық 
қалаларда танымал болып келеді. Сіз 
пайдаланып көрдіңіз бе? 
Сізге ұнауы мүмкін деп ойлайсыз ба? 
Шынымен пайдасы бар немесе «өз-өзіңді 
алдау, уақыт өлтіру» деп ойлайсыз ба?

167
viii
 БӨ
ЛІМ
Соңғы  төрт-бес  жыл  бойы  жүргізілген  зерттеулерде  167  000  адамның  медициналық 
көрсеткіші  нысанға  алынған.  Медициналық  көрсеткішке  көз  жіберсек,  күніне  бір  жерде  үш 
сағаттан көп отырмай тын адамның ғұмыры екі жылға дейін ұзарады екен. Ал теледидарды екі 
сағаттан артық қарамайтын адам 1,4 жылға ұзақ өмір сүретін болып шыққан. Ұзақ отырудың 
өмірді қысқарту қаупі 27%-ға, теледидар қараудың қаупі 19%-ға тең екен. Қазіргі таңда ғалым-
дар көп жасау үшін белсенді өмір салтын ұстануға шақыруда.
4. Сіз және сіздің тобыңыздың мүшелері жұмыста, көбінесе, компьютер алдында жұмыс 
істейсіздер.  Осы  мақаланы  оқығаннан  кейін  оларға  қандай  үндеу  айтар  едіңіз?  Көбірек 
қимылдау  салтын  әдетке  енгізу  үшін  қандай  шараларды  ұйымдастыруға  болатынын 
жазыңыз. Топпен талқылаңыз.
______________________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________
ГраММатика
Ережемен танысыңыз. 
Шартты рай
   
   
 
 
                                      
Әншілер көп кел
се
, концерт қызықты өтеді.
Кассаға бар
са
м, билет түгел сатылып кетіпті. 
Егер
 бастық кел
се
, мына қағазды беру керек.

168
viii
 БӨ
ЛІМ
1. Сағатта көрсетілген уақытты сөзбен жазып, нақ осы шақтағы іс-әрекетке мысалдар 
келтіріңіз.
1                    2
1. 
____________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________
.
2. 
____________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________
.
3                    4
1. 
____________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________
.
2. 
____________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________
.
5                    6
1. 
____________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________
.
2. 
____________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________
.
7                    8
1. 
____________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________
.
2. 
____________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________
.
2. Мәтінді оқыңыз.
Күзде өмір есігін ашқандар 100 жасайды...
Қыркүйек пен қараша айында дүниеге келсеңіз, онда сіздің 100 жасауға мүмкіндігіңіз бар. 
Сенбей отырған боларсыз? 
Чикаго университетінің ғалымдары Сан-Францискода өткен Американдық демографиялық 
қоғамның  жыл  сайынғы  құрылтайында  осы  бір  тақырыптың  аясындағы  зерттеулердің 
нәтижесін қуаттай түсті. 
Ұсынған жобада қыркүйек, қазан және қараша айларында дүниеге келгендердің ұзақ өмір 
сүру феноменін түсіндіретін бірнеше гипотеза ұсынылған. Егер нәресте күзде дүниеге келген 
болса,  маусымдық,  бірінші  кезекте,  жазғы  жұқпалы  ауруларды  жұқтыру  тәуекелі барынша  аз 
болатын  боп  шыққан.  Себебі,  бұл  аурулар,  әдетте,  адам  денсаулығына  ұзақ  уақыт  бойы  теріс 
ықпал етеді. Оның үстіне күзде туылған бала қыс бойына жақсы тамақтанып, көктем келе, өз 
бетімен жүріп-тұрып кете барады.  
Егер  балаңыз  жазда  туылса,  оған  ағзаға  қажетті    дәрумен  жетіспей,  сүйегі  бекіп  болмаған 
денелер  біршама  қиындықтарға  ұшырайды  екен.  Егер  Америкада  1880-1895  жылдары  өмір 
сүрген  адамдардың  өмірлеріне  байланысты  деректерді  топтастырып  қарасақ,  қараша  мен 
желтоқсан айларында туғандардың көбісі жүз жасаған болып шығады екен. 

169
viii
 БӨ
ЛІМ
3. Төмендегі пікірлердің қай абзацқа сәйкес келетінін анықтаңыз.
1. Адам денесіне  қажетті дәрумендер жылдың ыстық маусымында туылған балаларда 
азырақ болатындықтан, ұзақ өмір сүрушілер санатына кіре алмайды екен.  № ........ абзац
2. Адам өмірінің ұзаққа созу мүмкіндігінің бар екендігін американдық ғалымдар дәлелдеп 
отыр. №
__________________
 абзац
3. Жылдың ең ыстық мезгілінен кейінгі маусымда туылған адамдар түрлі қиындықтардан 
қиналмай өтетін төзімді жандар екен. №
__________________
 абзац
4. Ал сіз қалай ойлайсыз?
1. Адамның денсаулығы 100% өзіне байланысты.
2. Денсаулықтың мықты болуы  ата-анаңның денсаулығымен тікелей байланысты.
3. Мен жұлдыз жорамалдармен  толық келісемін. Онда не айтылса, соны орындауға тырысамын.
4. Денсаулықтың мықты болуы табиғаттан деп ойлаймын.
5. Сұрақтарға жауап беріңіз.
А. Сіз қай кезде  тудыңыз? Мақаладағы пікір шындыққа жақын деп ойлайсыз ба? Мақаладағы 
пікірмен келіссеңіз, себебін жазыңыз.
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________
Ә. Егер келіспесеңіз, оның себебін жазыңыз.
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________
артыҚ  БОЛМас  БІЛГенІң
1. Оқыңыз.
«Жауынменен жер көгерер, батаменен ер көгерер», – деп айтып кеткен біздің ата-бабаларымыз.
«Бата» – арабтың «фатеке» деген сөзінің қазақша айтылу түрі.
Бата беру – адал ниет, жақсы тілек білдірудің ұлттық дәстүрі. Халық ақ батадан рухани қуат 
алады, ол жақсылыққа жол ашады деп сенеді.
Яғни, бата, фатекенің мағынасы алғыс айту, ақ ниет, ақ тілек білдіру.

170
viii
 БӨ
ЛІМ
Батаның негізгі түрлері:
1. Ақ бата.     2. Теріс (қарғыс) бата.     3. Серттесу батасы (Баталасу).
Ақ бата – шын жүректен шыққан ізгі тілек, ұрпақтан-ұрпаққа 
жалғасып  келе  жатқан  өсиетнама.  Ақ  бата,  көбінесе,  мынадай 
жағдайларға: жаңа туған нәресте, өмір жолын жаңа бастаған ұл-қыз, 
жас  отау,  алыс  жолға  шығушылар,  үлкен  бір  істі  қолға  алушылар, 
түрлі  жақсылықтарға  арнап  жасалынған  тойларға,  әруаққа  ар-  
налған ас, жауын тілеген тасаттық, жиналған егін, садақа, құрбандық, 
қонақасыларға, күздік, соғымға сойылған мал, сойылған соғым басы, 
Наурыз  (Наурыз  бата),  Жаңа  жыл,  мүшел  жас,  дастарқан,  Ораза  ұстағандарға  (Жарапазан  бата) 
байланысты беріледі.
Теріс бата – қарғыстың қатты, жазаның өте ауыр түрі. Мұндай батаны әке-шешесі сенімін 
ақтамай, үлкен ұятқа қалдырып, әулетін, ата-тегін масқаралаған, өздеріне қолы, тілі тиген, дінін, 
тілін, Отанын сатқан, жауыздық, ауыр қылмыс, кешірілмес күнә жасаған баласына қолдарын теріс 
жайып тұрып берген.
Серттесу  батасы  (Баталасу)  –  құдалық,  серт  пен  уәде,  елшілік,  ел  арасындағы  маңызды 
үлкен шараларда жасалатын жол. Ол – хан, ақсақалдар, билер алдында, әруақ орнында да жасалып, 
қол алысып орындалатын ғұрып. Оны бұзу, яғни, «бата бұзу» - қарғыспен тең. Қазақ баталасуды 
елдік, тектілік, азаматтық қасиеттердің белгісі деп таниды.
Батаны кімдер береді?
Бата, көбінесе, жастарға беріледі. Батаны көпті көрген құрметті ақсақалдар мен кемеңгерлер, 
дуалы  ауызды  билер,  атақты  адамдар,  өз  ісінің  хас  шеберлері  береді.  Қазақ  халқында  бата 
берудің  өзіндік  орны,  жөні  бар.  Батаны  халық  арасында  (қонақтар  ішінде)  үлкен  адам  болмаса, 
көптің рұқсатымен, жас болса да орны бөлек адам береді. Ерлер отырғанда әйел бата бермейді. 
Әйелдер арасында сөз білетін бір ер бала болса, әуелі сол бата беруге тиісті. Дегенмен, халқымызда 
батырларға, билерге ардақты аналардың да бата берген кездері кездеседі.
 
 
 
ТҰСАуКЕСЕРГЕ АйТылАТыН  БАТА-ТІлЕК
Қаз-қаз балам, қаз балам, 
Қадам бассаң, мәз болам, 
Күрмеуіңді шешейін, 
Тұсауыңды кесейін. 
Тақымыңды жаз балам! 
Қадамыңа қарайық, 
Басқаныңды санайық, 
Қаз-қаз балам, жүре ғой. 
Әумин!
ЖАңА Үй – ҚОНыС БА
ТАСы
Құрметті үй иелері, мына
у жаңа 
қоныстарың – баспаналарың құт
ты болсын! 
Бірің  қорғаны, бірің  жылуы болып, қ
онақ 
үзілмейтін құтты шаңыр
аққа айналып, ақ 
дастарқандарың тек қана  т
ойға жайыла 
берсін! Қоныстойларың құт
ты болсын!
АС ҚАйы
Ру БАТАСы
Адал тілек астарыңа,
Ұзақ өмір жастарыңа,
Жанұя тат
у-тәтті боп,
Бақыт қ
онсын бастарыңа!
Әумин!

171
viii
 БӨ
ЛІМ
тыңдаЛыМ
1. Сұхбатты тыңдаңыз. Сұрақтарға жауап беріңіз.
№20
Сұхбат не туралы болды? Дұрыс нұсқаға  
 белгісін қойыңыз.
Әр елдің тағамдары туралы
Әлемдегі заңдар туралы
Әр елдегі киіну әдебі туралы
2. Қайта тыңдаңыз.  Әр мемлекеттегі заң туралы жазыңыз.
А. Мемлекеттің аты: 
______________________________________________________
:
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________
.
Ә. Мемлекеттің аты: 
______________________________________________________
:
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________
.
Б. Мемлекеттің аты: 
______________________________________________________
:
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________
.
В. Мемлекеттің аты: 
______________________________________________________
:
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________
.
Г. Мемлекеттің аты: 
______________________________________________________
:
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________
.

жүктеу/скачать 20,41 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: