Жарыс жағдайындағы спортшының Әрекеті мен мінез-қҦЛҚын басқарудың психологиясы қ.І. Адамбеков

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Начальная школа и физическая культура», № 3 (34), 2012 г. 
 
84 
Адам баласының ең алғашқы әлеуметтенуі отбасынан басталады. Отбасында алған тәрбие, білім 
беру мекемелерден алған білімі және тағы басқа институттардан алған түрлі оң құндылықтар, адам-
ның  ӛмір  бойы  дұрыс,  сапалы  ӛмір  сүруінің  кепілі  болады.  «Осы  жастағы  ӛзгешелік  психолог        
А.Г. Ковалев биологиялық әсері туралы сұрақты ашып тастамай, соның ішінде психикалық сферада-
ғы  жыныстық  жетілу  жасӛспірімнің  эмоциялық  қалпына  беттесуін  біз  тұтас  деп  айтсақ,  онда  оның 
психикалық кескінін биологиялық фактормен анықтаймыз. 
В.Г. Асеева бойынша мектеп жасындағы жетілу немесе басқа сӛзбен айтқанда ерте жетілу – адам-
ның туғаннан бастап физиологиялық, психологиялық және азаматтық ересектік жетілу кезеңі.  
Рувинский Л.И., Хохлова С.И. еңбектерінде жасӛспірім шақ – бұл қоғамдық жүйедегі кӛзқарасқа 
байланысты  дүниетанымның  бірінші  элементі  байқала  бастайды,  бірақ  та  әлемге  деген  кӛзқарасын 
толығымен  пайымдай алмайды. Тек жасӛспірімдерде философиялық  ойлау  әрекетінің  қанағаттануы 
мүмкін  болса,  пайда  болады.  Бұған  арқау  болатын  түрткі  –  оқудағы  білім,  тәртіп  пен  информация, 
әдеби оқулықтар және сыртқы ортадан алатын кӛріністер мен үлкендермен қарым-қатынас... 
Сондай-ақ  Ш.Бюллер  жасӛспірімдік  кезеңді  фаза  бойынша  бӛліп  қарастырады.  Негативті  фаза 
пубертодты кезеңде басталады. Негативті кезеңге жеткіншектердің дамуын қоюға болады. Ал, пози-
тивті фазада ӛмірге деген қызығушылықтың пайда болуы, адамға деген ыстық сезім, табиғатты түйсі-
ну т.с.с болады. Бұл фазаны жасӛспірімдерге қатысты деуге болады [2]. 
М.И.  Шардаков  бойынша  жасӛспірімдік кезең  адамның  тұрмыстық құндылықтары  ретіндегі  зат-
тық  дүниеге психологиялық тұрғыда тәуелді болып қалады. Жасӛспірім осы ӛмірге ой жүгірте бас-
тайды.  Соның  арқасында  ол  жасӛспірімдік  ортаға  кіреді.  Әр  затпен  дүниеге  таңдау  жасау  арқылы 
жасӛспірім  тұтынушыға  айналады.  Ӛз  иелігіне  заттарды  жинай  отырып  әртүрлі  құндылықтарды 
жинайды. Олар ақыл-ой, адамгершілік әлеуметтік жағынан есейеді. 
А.В. Мудрик жасӛспірім кезеңінің ең басты жағдайын ашып кӛрсетеді. Ол екі жақтылық пен қара-
ма-қайшылық деген. Педагогикада жасӛспірімді ӛскен адам, бірақ ересек адам емес ақпараттарды әлі 
жетік білмейді деп пайымдайды. 
Ст.  Холл  ең  алғаш  бірнеше  негізгі  қарама-қайшылықтарды  бӛліп  кӛрсете  отырып,  жасӛспірім 
мінезіндегі амбиваленттілік пен пародаксальдылықты сипаттаған. Жасӛспірімдерде шектен тыс бел-
сенділік аяқшалысқа шектен тыс кӛңілділік уайым, ӛзіне сенімділік ұялшақтық пен қорқыныш жоға-
ры  деңгейдегі  адамгершілік  талпыныстарының  күрт  тӛмендеуі  ашық  қарым-қатынастық,  ӛте  нәзік 
сезімталдық апатияға, ӛткір құштарлық  бірбеткейлікке оқуға  деген ынта белгісіздікке, бақылау мен 
әуестілік  сияқты  талқылаулар  болады.  Ол  бұл  кезеңді  «Боран  мен  тегеурін»  кезең  деп  атайды. 
Ст.Холл  жасӛспірім  кезеңнің  мазмұнын  «ӛзіндік  сана-сезім»  кризисі  деп  сипаттайды.  Тек  осыны 
басынан ӛткеріп ғана жеке даралы сезіміне ие болады.  
Келесі жасӛспірім шақты зерттеуші неміс философы мен психологы Э.Шпрангер болды. Ол 1924 
жылы жасӛспірім кезең психологиясы деген еңбекті басылымға берді. Оның еңбегі бүгінге дейін қол-
данылып келеді. Э.Шпрангер жасӛспірім кезеңін толық қарастыра отырып, жас кезеңді қыз балалар-
ды  13-19  жас,  ұл  балаларды  14-21  жас  деп  қарастырды.  Ол  тәуелділік  –  еркіндік  мазмұны  болып 
табылатын «кризиспен» сипатталады [3]. 
Э.Шпрангер  жасӛспірім  кезеңнің  мәдени-психологиялық  концепциясын  жасады.  Э.Шпрангер 
бойынша жасӛспірімдік кезең мәдениет деңгейіне ӛсу жасы. Ол психикалық даму жеке даралық пси-
хиканың осы дәуірде обьективті және нормативті рухқа ӛсуі деп жазады. Ст.Холл, Э.Шпрангер айт-
қан тұжырымдарын талқылай келе, жасӛспірімдердің даму деңгейінің үш типін бӛліп кӛрсетеді: 
1) Ӛткір ашулы кризистік уақытпен сипатталады. Ол қайта дүниеге келген адамдай уайым-қайғыға 
түседі, түп тамырында оның жаңа ӛзіндік «мені» пайда болады; 
2) Ӛте баяу, ақырын, жайбасар тұлға. Жасӛспірім ересектік ӛмірге ӛзінің жеке тұлғасында ешқан-
дай ӛзгеріс енгізбей аяң басумен сипатталады; 
3) Жасӛспірім белсенді және саналы түрде ӛзін тәрбиелейді, ӛзін-ӛзі қалыптастырады.  
Әлеуметтік дамыған тұлғаны тек қоғамда қабылданған нормаларды ұстанумен ғана емес, сонымен 
қоса белгілі бір топтарға, ұжымдық және қоғамдық құндылықтарға бағытталғанымен ерекшеленеді. 
Құндылықтар обьект жайлы  біліммен және оған деген қатынастан тұрады. Психологиялық тұрғыда 
ӛзіндік анықталған тұлға – бұл ӛзінің нені қажет ететіндігін (мақсаты, ӛмірлік жоспары, идеясы) сана-
лы бағалаушылық жеке бас және денелік қасиеттері, қолынан не келетінін субьект. Аталған элемент-
тердің  тұлғаның  ӛзімен  байланыстыруы  оның  нақты  қылықтары  мен  мінез-құлқының  реттеушісі 
болып, оның іс-әрекетінің дәрежесін, бағыттылығын, интенсивтілігін, мазмұнын анықтайды. Ӛз мүм-

жүктеу/скачать 1,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: