Жарыс жағдайындағы спортшының Әрекеті мен мінез-қҦЛҚын басқарудың психологиясы қ.І. Адамбеков
жүктеу/скачать 1,7 Mb. Pdf көрінісі
|
Nshfk 3 34 2012
| Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Бастауыш мектеп және дене мәдениеті» сериясы, № 3 (34), 2012 ж.
85 кіндіктерін ашу процесі, қоғам, топ талаптарын саналы бағалау ұжым шеңберінде белсенді іс-әрекет етеді. Осы себептен ӛзіндік анықталған тұлғаның кӛрсеткіші ретінде тек субьектіні қабылдау әлеу- меттік маңызды іс-әрекет жасауға даярлықтың, қатынасты жаңғыртуға ғана емес, сонымен қоса шынайы іс-әрекеттің кӛрсеткіші болып табылады. Э.Шпрангер, ӛзіндік – сана-сезімді, құнды бағыт бағдарлықты жасӛспірімдердің дүниетанымын зерттеуге бастауы деп санады [4]. Э.Штерн жасӛспірімдік кезеңді жеке тұлғаның қалыптасуының бір кезеңі деп қарастырды. Психо- логияның қай бағыты болмасын, барлығының орталық мәселесі, оның ойынша адам тұлғасының мәселесі болу керек. Жасӛспірімнің ӛз кӛзқарасы бар, жасӛспірімдер үнемі ӛз жетістіктерін ӛсіріп, кемшіліктерін азай- тып отырады. Ӛз құрдастарының арасында болуға ұмтылыс, оларды белсенді түрде үлкендер арасы- нан ӛзі соған ұқсағысы келетін адам іздейді. Бұл жерде идентификация туындайды. Д.Б. Эльконин 11-17 жас аралығындағы жетілу кезеңін 2 фазаға бӛледі, бірінші 11-15 жас кіші мектеп оқушылары, яғни жеткіншектерге қатысты. Мұнда жеткіншек әр жақты қарым-қатынасқа түсуге үйренеді. Ал 15-17 жас жасӛспірімдердің ең басты оқу-кәсіби іс-әрекетінің арқасында жасӛспірімнің таным- дық-кәсіби қызығушылықтары артады. Эмоция мен психосексуалды дамуы жағдайына байланысты, жанұя құру деген бұл жаста қарастырылмайды. К.Юнг бойынша осы жас дағдарыс кезеңі. Шынайы ӛмірдің талаптарына жасӛспірім бейімінің сай келмеуі орын алады. 1920-шы жылы психолог Л.С. Выготскийдің айтуы бойынша жасӛспірім кезеңіне қатысты психо- логияда біршама жалпы теория қарастырылған. Бұл теориялар қазіргі заманда мәнді болып келеді. Кең түрде жасӛспірім кезеңін 3 негізгі тұрғыда қарастыруға болады: 1) Биогенетикалық биологиялық процес негізінде және дамудың басқа да процестері қарастырды; 2) Социогенетикалық тұрғы тұлғаның ӛмір барысында алдына қойған мақсаты мен әлеуметтік процестеріне басты зейін аударуын бекітеді; 3) Психологенетикалық – ӛзіндік даму негізіндегі психика процестерінің қызметтерін негіз етіп қою. Биологиялық теорияның ӛнімі американ психологы Ст.Холл ол даму психологиясының басты заңы (рекапитуляция заңы) деп қарастырды. Мұнда индивидуалды даму, финогендік басты сатысы- ның қайталануы болып табылады. Биогенетикалық концепциясының неміс ӛкілдері “Конституцион- ная психология” Э.Кречмер әртүрлі биологиялық фактор негізінде, тұлға типолониясының басты проблемасын жасады. Адамның физиологиясы мен дамуының арасында ерекше байланыс бар деді. Кречмер барлық адамдардың екі түрі болатындығын кӛрсетті [5]. Бірінші бағытқа циклоидты: кӛңіл күйі ауыспалы, тез қозғалғыш, мазасыз т.с.с., ал 2 түріне шизоидты тұйық қатынасқа түспейтін эмо- ционалды тырыспа адамдар. Н.Кречмер мен Конорадта осыған байланысты жеткіншектерді циклоидқа, ал жасӛспірімдерді ши- зоидқа жатқызады. Жасӛспірім шизоидты тұлға ретінде күрделі ұзақ мерзімде жүреді. А.Гезел кон- цепциясында “ӛсу мен даму” синоним, мінез-құлық, жүріс-тұрысы қабілеті интеграция мен диффе- ренциация мағынасын білдіреді. Гезел қандай болмасын индивидті мәдениетке оқыту мен үйрету, оның жетілуінде ешбір орын ауыстыра алмайды деп санайды. Гезел байынша 11 мен 21 жас аралы- ғын ең маңызды жас мӛлшері. 15 жас Гезелдің жазуынша рухани ішкі жан дүниесінің ӛсуі, тәуелсіз- дік, ӛз-ӛзін ұстамдылығы, ӛз-ӛзін тәрбиелеу мен ӛте сезімтал болады. 16 жаста қайтадан салмақтылық пайда бола бастайды, ішкі жауапкершілігі ұлғайып, эмоция байсалды, қарым-қатынасқа тез түсуі, бо- лашаққа бағыт бағдар жасайды. Биогенетикалық тұрғыға қарама-қайшы социогенетика. Ол жасӛспі- рімнің құрылымын ӛздерін қоршаған адамдар мен қарым-қатынас жасау арқылы анықталады. Социо- генетикалық тұрғыда неміс психологы Левин теориясын айта кеткен жӛн. Адамның мінез-құлық, жүріс-тұрыс қызметінің бір жағы тұлға екінші жағынан оны қоршаған орта, бірақ та да тұлға қасиеті мен қоршаған орта ӛте тығыз байланысты. Левин бойынша ӛтпелі кезеңдегі ең маңызды процесс тұл- ғаның ӛмірлік әлемінің кеңейуі, қарым-қатынас жасайтын ортасы, ӛз үйренген топ және адамдарға қатысты. Баланың әлемінің ересекке ауысуында. Жасӛспірім толығымен алдыңғысына да соңғысына да жатпайды. Бұл ең негізгі қоғам жағдайы мен психикасынан кӛрінеді. Ашушаң, ұялшақ, ішкі қара- ма-қайшылықтар. Бұл қысым мен қақтығыс кӛп болған сайын балалық пен ересектік шекарасының әртүрлі айырмашылықтарына байланысты ойыстай бастайды. Левин концепциясының мәнділігі ол жасӛспірімді әлемдік психологиялық деп қарастырады. Тұлғаның психиканы дамуының әлеуметтік жағдайда байланысты ӛзгеруі. Левин теориясына түзеу жасаған англиялық психолог Д.Бомберам ай- Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Начальная школа и физическая культура», № 3 (34), 2012 г. 86 туынша жалпы “Био” және социогенетикалық тұрғыда жасӛспірімдерді ең басты психикалық фактор- лар әсерінен дамуын қарасырады. Д.Бамберам осы екеуінің арасындағы психогенетиканы жазады ең алдымен психикалық даму процесін алдына қояды, бұдан үш ағымды бӛліп кӛрсетуге болады: 1) Эмоция мен мінез-құлық, жүріс-тұрыс жайлы ол психодинамикалық концепция деп атады; 2) Интеллектуалдық және таным қабілеттеріне байланысты – “когнетивті” яғни танымдық немесе “когнетивті-генетикалық” болып бӛлінеді; 3) Тұлғаның біртұтастай дамуына “персонологиялық” – яғни персоналды деп соңында бӛлінеді [6]. 1. Возрастная и педагогическая психология // Под. ред. Петровского А.В. – М., 1986. 2. Грэйс Крайг. Психология развития. – СПб., 2000. 3. Кулагина И.Ю. Возрастная психология. – М., 1999. 4. Обухова Л.Ф Возрастная психология. – М., 1999. 5. Хрестоматия по возрастной психологии / под. ред. Фельдштейна Д.И. – М., 1994. 6. Кудрявцев В.Т. Психология развития человека. – Рига, 1999. жүктеу/скачать 1,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|