Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Әрінов Қ. К., Мұсынов Қ. М., Апушев А.Қ

 

193 

механикалық  өңдеу  жүргізіледі.  Соның  нәтижесінде  арамшөптер 

тамырлары оталып жұлынады да танап тазарады. 

Минималды  –  нөлдік  сүрі  танабын  өңдеу

  маусым  айының  екінші 

онкүндігінде  глифосатты  препараттардың  толық  мөлшерін  қолданудан 

басталады  да  қара  сұлылы  –  атпа  тамырлы  ластану  түрінде  3-4  л/га,  ал 

тамырсабақты-жатаған бидайықты – қарабас шалғынды ластану түрінде 

4-5  л/га  мөлшерде  танап  бүркіледі.  Тамыздың  соңы  –  қыркүйектің 

басында  сүрі  танабы  терең  қопсытылады  (25-27  см).  Осылай 

дайындалған  сүрі  танабында  70-80%  егіс  паясы  (аңыздық  қалдық)  мен 

өсімдіктер  қалдықтары  сақталады,  қарашіріктің  ыдырауы  азаяды,  40-

53% жанар-жағармай үнемделеді. 

Нөлдік  сүрі  танабын

  өңдеу  маусымның  екінші  онкүндігінде 

(арамшөптер  жаппай  көктегенде)  глифосатты  препараттардың  толық 

мөлшерімен,  арамшөптермен  ластану  түріне  байланысты  3-5  л/га, 

өңдеуден  басталады.  Арамшөптердің  пайда  болуына  қарай  екінші 

химиялық өңдеу (бүрку) 1,5 л/га раундап + 1,5 л/га 2,4–Д тобының амин 

тұзымен немесе глифосатты гербицидпен шамалы деңгейде ластанғанда 

оның азайтылған мөлшерімен жүргізіледі. 

Нөлдік  өңдеуде  танаптарда  85-95%  егіс  паясы  мен  өсімдіктер 

қалдықтары  сақталады,  танаптарда  барынша  көп  мөлшерде  қар  қабаты 

жинақталады,  ылғал  қоры  сақталады,  20-30%-ға  қарашіріктің  ыдырауы 

азаяды  (топырақ  құнарлығының  негізгі  элементі)  топырақ  жел 

эрозиясынан  барынша  (максималды  деңгейде)  қорғалады,  жанар-

жағармай шығыны 4-10 есе азаяды. 

 

Топырақ  өңдеу  жүйесіндегі  жаңа  тұжырым  (концепция)  бойынша 

дәнді-сүрі танапты ауыспалы егістер жүйесінде топырақ тығыздығының, 

қаттылығының,  босқуыстылығының  көрсеткіштері  табиғи  күйдегідей 

болса және механикалық өңдеуді гербицидтермен ауыстырғанда жаздық 

бидайдың өсіп-дамуына оңтайлы жағдайлар сақталғанда топырақты жыл 

сайын өңдеу міндетті емес. 

Ресурсүнемдегіш  технология  жағдайларында  қар  қорын  жинақтау 

мен  тоқтатудың  негізгі  агрошарасына  егінді  жинау  кезеңінде 

салыстырмалы  түрде  биік  паясын  (стерня)  қалдыру  болып  табылады. 

Аңыз  паясы  аласа  болғанда,  қысқы  қар  тоқтатуды  кең  алымды 

гидрофицирлі қартоқтатқыш – атжалжасағыш СВШ – 10, СВШ – 7 және 

тіркемелі  қартоқтатқыш-атжалжасағыш  СВУ-2,6  қолданылады.  Қар 

атжалдарын    жасау  аңыздағы  қар  қабаты  12-15  см-ге  жеткенде  және 

табанында 5 см қалыңдықта қар қалатын жағдайда жүргізіледі.  

Атжалдар  (қар  қырқалары)  желдің  басым  бағытына  көлденең 

болғаны  дұрыс  және  олардың  арасы  төбесінен  есептегенде  4-5  метрден 

аспағаны жөн. 

 

Солтүстік  Қазақстан  аймағында,  жоғарыда  көрсетілгендей  далалық 

ауыспалы  егістерде  жаздық  бидайды  оңтайлы  технологиямен  өсіргенде 

сүрі емес алғы дақыл ретінде  сүріден кейінгі бірінші бидайды, отамалы 

дақылдарды  (сүрлемдік  жүгері  т.б.)  пішенге,  немесе  жалқы  азыққа 

 

194 

біржылдық  шөптерді,  көпжылдық  шөптерді  т.б.  пайдалануға  болады. 

Топырақты  негізгі  өңдеу  алғы  дақылға,  топырақ  құрамы,  тығыздығы, 

ылғалдылығы және рельефіне байланысты ерекше жүргізіледі. 

 

Екінші  бидай  үшін  алғы  дақыл  жиналғаннан  кейін  топырақ  жазық 

тілгіш  құралдармен  (КПШ-9,  КТС-10-1,  КПЭ-3,8  ж.б)  өңделеді. 

Алдындағы  сүрі  танабы  25-27  см  қопсытылған  болса,  онда  карбонатты 

Оңтүстік  қара  топырағы  мен  қара-қоңыр  топырақтарда    екінші  бидайға 

негізгі  өңдеу  10-12  см  тереңдікке  жүргізіледі.  Өңдеу  кезінде  бұл 

топырақтардың ылғалдылығы 22%-дан жоғары болса күзгі өңдеуді 20-22 

см дейін жеткізеді. Құмдақ, жеңіл және орташа саздақ топырақтарда 10-

14  см  жеткілікті.  Сортаңдау  топырақты  рельефіне,  сүрідегі  тереңдігіне 

қарамай сүдігер 20-22 см тереңдікке өңделеді. 

 

Тез  тығыздалатын  ауыр  топырақтарда  сүдігер  27-30  см  терең 

жүргізеді.  Соңғы  жылдарда  Солтүстік  Қазақстан  облыстарының 

шаруашылықтарында  сүрі  танабының  қалай  өңделгеніне  қарамай  күзде 

топырақ 20-22 см қопсытылып жүр. Мұның өзі жаздық жұмсақ бидайды 

интенсивті өсіргенде екі рет қар тоқтатылып, оның қалыңдығы 40-45 см 

жеткізуге  байланысты  және  көктемде  мұндай  танаптарға  ылғал  жақсы 

сіңіріледі. 

 

Жаздық  бидай  өсіруде  алғы  дақылға  отамалы  дақылдар  ішінде 

сүрлемдік  жүгері  жиі  пайдаланылады.  Әдетте  жүгеріге  топырақ  20-22- 

ден  25-27  см  дейін  жазық  тілгіш  құралдармен  немесе  қайырмалы 

соқамен  терең  өңделеді.  Жеңіл  топырақ  тек  қана  жазық  тілгіш 

құралдармен саяз өңделеді. 

 

Аталған  ерекшеліктер  топырақты  бидай  өсіруге  дайындағанда 

ескеріледі. 

 

Мал азығына өсірілетін шөптерден бидайға қарағанда танаптар ерте 

(1,0-1,5  ай)  босайды.  Сондықтан  шөптерді  жинап  алысымен  ине  тісті 

тырмалармен  (БИГ-3)  немесе  сыдыра  жыртқыштармен  (ЛДГ-10,  ЛДГ-

15)  5-6  см  тереңдікке  өңдейді.  Арамшөп  көгі  шыққаннан  кейін  топырақ 

тығыздығы 

мен 

ылғалдылығына 

байланысты 

жазық 

тілгішті 

құралдармен (КПШ-9, КПГ-2-150, ПГ-3-5 ж.б.) негізгі өңдеуден өтеді. 

 

Солтүстік  Қазақстан  облыстарында  нақты  топырақ  –  климат 

жағдайында  жаздық  бидайға  көпжылдық  шөптен  (еркекшөп)  босаған 

танапты негізгі өңдеу мына технология бойынша жүргізіледі. 

 

- құрғақ далада шөп жинап алынғаннан кейін оның қыртысы КПШ-

5  немесе  КПШ-9  жазық  тілгішімен  тілінеді,  соңынан  шымды  бірнеше 

рет өңдеп терең қопсытылады (ПГ-3-5, КПГ-2-150 ж.б.); 

 

-  қуаңшылықты  далада  шөп  қыртысын  әуелі  ауыр  тырмалармен 

(БДТ-7)  үгітеді,  содан  соң  соқамен  (  ПН-8-3,5,  ПН-3-35)  жыртылады 

және  соңынан  қажеттігіне  қарай  танап  сыдыра  жыртқыштармен 

өңделеді.  Сондықтан  қыста  ылғал  жинақтау  шараларының  маңызы  өте 

зор. Солтүстік Қазақстанда қар түрінде түсетін ылғал мөлшері 60-80мм, 

алайда  қысқы  қатты    желдің  әсерінен  қар  танаптардан  жыраларға, 

 

195 

сайларға  т.б.  үйіледі.  Осыған  байланысты  –  қар  тоқтату  сүрі  жер  алғы 

дақылдарда жаздық бидайды оңтайлы өсіру жүйесіндегі қажетті шара. 

 

Қар тоқтату - СВУ-2,6 немесе СВШ-10 қар тоқтатқыш құралдармен 

іске асырылады. Ол қар қабаты 12-15 см  (қараша – желтоқсан) жеткенде 

басталады  да  желдің  басым  бағытына  көлденең  жүргізіледі.  Егер 

танаптар еңкіш болса, қар жалдары негізгі қыратқа көлденең жасалады. 

Жалдардың  ара  қашықтығы  төбесінен  есептегенде  4-5  м  аспағаны  жөн. 

Қар  тоқтатуда  еңбек  өнімділігін  арттыру  үшін  агрегаттар  2-3  СВУ-2,6 

қар  тоқтатқыштан  құрастырылады.  Гидрокөтергішті  СВШ-10  қар 

тоқтатқыштар  бірден  ара  қашықтығы  4м  екі  қар  жалдарын 

қалыптастырады. 

 

Күзде  топырақтың  1м  қабатындағы  тиімді  ылғал  қоры  70-80мм 

болғанда,  қыста  38-40  см,  ал  ылғал  30-40  мм  болғанда  –  қыста  қар 

қабатын 50-55 см дейін жеткізеді. 

 

Қар  аз  жылдары  ол  екі  рет  тоқтатылады,  екінші  рет  қар  жалдары 

алғашқыларының арасынан жасалады. 

 

жүктеу/скачать 12,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: