Материалдары

329 
Осы тақырып бойынша ең басты қозғайтын мҽселем, ҿз ҧлтымның уақыт еншісіндегі, маңызды 
салалардың бірі қазақи тҧрғыдағы мҽдениет пен білімінде қаншалықты ҿзге ҧлттардың алдында беделі бар, 
соған алдыменен жауап іздеп кҿрейік. Себебі, жаһандану ҥрдісінің тҥпкі саясатында, ҽлемді тек ең кҥшті деген 
елдердің уысында ҧстау деген тҥсінік қалыптасқан. Бірақ ҿзге дамыған елдермен иық тірестіре отырып, 
ҿзіміздің ҧлттық мҽдени жҽне білім саласындағы мҽселелерді тҧрақты жолға қою керек. Тҽуелсіздіктің кҿк 
туын кҿтеріп, еркіндіктің кең ҿрісіне шыққан Қазақстан жҧртшылығының қол жеткенді баянды ете отырып, 
ертеңінің еншісі ҥлесті болу ҥшін кҿп болып ақылдасып, ой тҥйіп ортақ мҥдде арнасында тоғыстыруы заңды 
қҧбылыс. Қазіргі таңда «Не істеу керек?» деген сауалдың жиі естілетіні де содан. Ҽр заманда ҽр елдің алдына 
тартылған бҧл ескі сауалдың қойылуы оңай болғанымен, берілген жауабы қиын, кҥрмеуі кҥрделі екені белгілі. 
Сондықтан оған бір сҿзбен жауап беру мҥмкін емес жҽне кҥрделі ҿмірдің сан-саласын тҥгел қамтып, оның 
бҽрінің бірдей игілікті шешімін табар, ой айту, бір адам ақылының аясындағы дҥниеде болмаса керек. Менің 
пайымдауымша, кез-келген елдің негізі сол халқының уақыт сынынан екшелеп, сҧрыпталып ҿткен ҿзіндік салт-
дҽстҥрі болуға тиісті. Ендеше біз бҥгінгі уақыт талабына сай білім саласында, ҽсіресе жоғары жҽне орта 
кҽсіптік білім ошағында студенттерді ҿз ҧлтының патриоты болуына сай тҽрбиелік мҽні бар ҧлттық тҽрбиедегі 
сабақ жҥйесін қалыптастыруымыз керек. Мысалы, бҥгінгі жастарымыздың батыстық ҥлгідегі, тҥрлі ҧлттық 
ҽдепке жат қылықтарды бойларына, ҿз ҧлтының тҽрбиесіндей сіңіріп бара жатқаны ҿзегіңді ҿртеп ҿтетіндей. 
Себебі, біздің қоғамдық орындарында болсын, білім шаңырағында болсын, алдымен осы ҿзіміз кҥнделікті 
ҿмірде сҿз атасы сҽлемдесуден бастап, ҽдептілік, имандылық, салауаттылық, сыпайылық т.с.с. ҧлттық 
менталитетті жеңіл желпі тҥсінетін жағдайға жеткізген сияқтымыз. Ҽрине кҿпке топырақ шашудан аулақпын 
дегенмен де осы бір олқылық ҽрқашанда ҿзімнің ішімдегі толғантып жҥрген ойдың бірі болатын. Енді осы 
қазіргі мҽдениет пен білімге деген философиялық кҿзқарасты мен былай қалыптастырар едім. 
Бҽріміздің жанымызды ауыртатын ана тіліміздің жағдайын алайықшы, ҽлі сол баяғы жартас, бір жартас 
дегендей, бҥгінде сол орыс тілінің жетегінде кетіп бара жатқаны ҿкінішті-ақ. Себебі, ҧлттық тілімздің қасына, 
орыс тілін егіз қозыдай етіп телу, яғни қатар қолдану аясы ҽлі кҥнге дейін жалғасын табуда. Міне басты мҽселе 
ҧлттық мҽдениетіміз яғни осы тілден басталуы керек, егер біз ҿз тілімізді ҿзіміз қадірлеп аяламасақ, онда басқа 
ҧлттың ҿкілдері біздің тілімізді сҿз жҥзінде қолдағанымен іс жҥзінде ҿз мҽдениетімен, ҿз дҽстҥрімен жҥретіні 
анық, яғни басы ауырмағанның қҧдаймен ісі жоқ дегеннің керін келтіруде. Сондықтан, бҥгінгі балабақшадан 
бастап, жоғары оқу орындарына дейін ҧлттық салт-дҽстҥр, ҽдеп-ғҧрыпқа сай білім жҥйесін нақты тҥрде заңға 
негіздеп қҧруымыз қажет. 
Сонда ғана, ҧлттың болашағы жарқын болмақ, сонда ғана ҿзге ҧлт ҿкілдері біздің мҽдениетімізге, 
дҽстҥрімізге қала берді салтымызға байыпты тҥрде қарайтын болады. Сонымен осы мҽдениет пен білімге деген 
философиялық кҿзқарас қалай қалыптасу керек. 
Біріншіден-этнопедагогиканы білім саласында заңды тҥрде енгізу; екіншіден-халықтық философиялық 
кҿзқарасты дамыту; ҥшіншіден-ҿткен замандардан келе жатқан ҧлттық санадағы, тҽрбиелік мҽні бар, ҧлы 
ойшылдарымыздың ғылыми еңбектерін қалыпты тҥрде білім жҥйесіне енгізуіміз қажет; тҿртіншіден-қазақи 
болмыста кҥнделікті ҿмірде тіл-қатынастан, таңба-меншіктен, жазу-таңбадан деген қағидаларды қалыптастыру 
керек. Жалпы ҿз мҽдениетімізді, ҧлттық дҽстҥрімізді ҧлықтау ҥшін алдыменен білім саласында ҧлтжандылық, 
отансҥйгіштік патриотизмді нақты тҥрде қалыптастыру керек. Ҽрбір халықтың мҽдениеті материалдық жҽне 
рухани болып екіге бҿлінетіні рас. Егер ҧлттық салт-дҽстҥрімізді, рухани қҧндылығымызды жастарымызға 
жеткізе алмасақ, бізден кейінгі ҧрпақтың мҽдени немесе рухани жолдары ҿзгеріп кетуі мҥмкін. Біз-бірімізге 
қазақша мҽтінде сҿйлесіп, пікір алысып, сҧхбаттасып отырмасақ, ежелден келе жатқан бабаларымыздың ерлігі 
мен ҧлт ҥшін жасаған ерен еңбектерін кейінгі ҧрпаққа насихаттап отырмасақ, оқу-білім саласында ерте кездегі 
тҽлім-тҽрбие, 
ҽдеп-ғҧрып, 
ҥлгі-ҿнге 
туралы 
данышпан-ойшылдарымыздың, 
би-шешендеріміздің 
батырларымыздың салиқалы сҿздерін тыңдамай, оқымай ҿсетін болса, бҥгінгі ҧлт ҥшін жасап жатқан бҥкіл 
мҽдени іс-шаралар ҿз нҽтижесін бермесі анық.
Сондықтан рухани мҽдениетті дамыту-қазақ ҥшін ҿте ҿзекті мҽселе. Мысалы, қазақ бала дҥниеге 
келгенде оны бесікке бҿлейді, сҥндетке отырғызады. Ер жеткен соң қҧда тҥсіп, қыз ҧзатады, дҥниеден ҿткен 
соң ақ жауып арулап жерлейді. Осының бҽрі-қазақтың рухани мҽдениеті емес пе.
Басты мҽселе-рухани мҽдениетті, қазақтың салт-дҽстҥрін қайта тҥлетіп, оны жастардың бойына сіңіру 
қажет. Ҿйткені жастардың ҧлттық иммунитеті нашар болса, жаһандануға қарсы тҧра алмай жҧтылып кетері 
анық . 
Жалпы менің ҿз ойым, балабақшадан бастап, мектеп бітіргенге дейін баланы дҽстҥрлі мҽдениетке 
баулу мҽселесін заңдастыру керек. Себебі, ҿзінің дҽстҥрлі мҽдениетінде тҽлім-тҽрбие алып ҿскен бала 

330 
болашақта ҿзге елдің мҽдениетіне, салт-дҽстҥріне тҥпкілікті тойтарыс бере отырып, ҿзінің ҧлттық нышандағы 
мінез-қҧлқын, ҽдеп-ғҧрпын сол ҿзге ҧлттың алдында нақты тҥрде насихаттайтын болады. Сонда ғана ҧлтжанды 
отанын, ҧлтын сҥйетін патриот болашақ жастарды кҿре аламыз. 
Ол ҥшін балаға дҽстҥрлі мҽдениетті бойына сіңіріуі ҥшін, мектептен бастап лиро-эпостық жырларды, 
салт-дҽстҥрді дҽріптейтін ҧлттық тҥрде заңдастырылған бағдарламалар керек. 
Сонымен қатар, орта кҽсіптік білім беретін оқу орындарында, жоғары оқу орындарында дҽстҥрлі 
мҽдениетті насихаттайтын арнайы пҽндерді енгізу мен қатар электронды қҧрал-жабдықтармен қамтылған 
кабинеттер болуы керек. 
Қазақ халқы ежелден бері сҿз маржанын тізе отырып, сҿзге мҽн бере отырып, топ алдында даулы 
жиындарда салмақты сҿзге тоқтай алған. Сондықтан білім саласында сҿз шеберлігін арттыру мақсатында 
мынадай ҧсыныстар енгізген дҧрыс болар еді деп ойлаймын. Қазақтың айтыс ҿнері-дҥниежҥзінде жоқ ҿнер. Ол 
арабтарда, қырғыздарда бар, бірақ олар ауызша айтады.
Бізде бҧл ҿнер тҥрінен домбырамен яғни ҧлттық аспаппен сҥйемелдеу арқылы айтыс тҥрі жақсы 
дамыған. Бізде терме-ҿнері де жақсы дамыған, терме-бҧл терең филсофиялық рухани мҽні бар қазақтың ҽн-
жанры.
Біз негізінен осы айтылған мҽселелерді тек балабақша, мектеп деңгейінде жҥргізілетін дҥние деп 
қарамауымыз керек. Себебі, бҧл мҽселе орта жҽне жоғары оқу орындарында, қоғамдық ҧйымдарда кеңінен 
қолдау тапса нҧр ҥстіне нҧр болар еді. Ҧлтымыздың жҽдігерлерімен, тҿл туындыларын насихаттап отыратын 
арнайы телеканал ашылатын болса, ол балаларымыздың танымдық рухани сана-сезіміне тигізер ҽсері кҿп 
болар еді. Себебі, кез-келген қоғамның кҥрделі проблемасы қашанда адамның рухани тҽрбие мҽселесімен 
тонның ішкі бауындай тығыз байланысты болып келген. Қазір де солай. Қоғамның дамығаны, озғаны, тозғаны, 
бҽрі-бҽрі тҥгелдей сол ортада жасап жатқан адам ҧрпақтарының жҥріс-тҧрысы мен істеген іс-ҽрекетінің 
сипатына қарай ҿлшенеді. Рухани тҽлім-тҽрбие жҧмыстары нашарлағанда, қоғамдық ой-сана мен эстетикалық 
мҽдениет бірден қҧлдырап қҧлайды. Ежелгі дҽуірдің ойшылдары қолының бостығынан ерігіп философия 
тудырған жоқ. Олардың басын қатырып, жҥйкесін жҧқартқан жалғыз қиындық адам тҽрбиесі еді. Сондықтан да 
даналар отырған жерінде ҽр нҽрседен ғибрат алып, одан ой қорытып, адамның болмысы мен шыққан тегі 
туралы барынша терең ойлауға тырысқан.
Қазіргі кезде діни сананы қалыптастыру деген тҥсінік бар. Дін-халық рухының, оның мҽдениетінің 
ажырамас бҿлігі, ҽр ҧлттың этникалық сана-сезімін қалыптастырудың маңызды факторларының бірі. Діни 
қҧндылықтарды білмей немесе бағаламай тҧрып мҽдениетті, ҧлтжанды, ҿнегелі азамат тҽрбиелеу ісі толымды 
болмайды. Елімізде мҧсылмандық парызын ҿтеуге ҧмтылушылар санының кҥрт ҿсуі, ислам дінінің имандылық-
ҽдептілік, тҽлім-тҽрбиелік оң ҽсерінің кҥшеюі, ҽрине жағымды ҽсер береді. «Ҧлтқа діннің қаншалықты қажеті 
бар»? Осындай сауал қоятындар дінді қоғамның бір саласы деп, ҧлттық қҧндылықтарды одан жоғары дегісі 
келеді. Бҧған діндарлар тамаша жауаптар берері сҿзсіз. Ең азы шағын мақаламен, ең кҿбі ҥлкен кітаппен. 
Соның бҽрі де: «Дінсіз ҧлт болуы мҥмкін емес» деген қорытынды айтады.
Қоғамның-адамдар қауымдастығы екеніне келісеміз. Олай болса, қоғамның қоғам болып тҧруы ҥшін 
дін қандай қажет болса, адамның адам болып жҥруі ҥшін діннің ҿзегі-иман да сондай қажет. 
Ҧлт дегеніміз қоғамның ҿмір сҥру тҥрі десек, жеке тҧлғаларсыз ҧлт қалыптаспайды, ҧлт қалыптаспаса 
жеке тҧлға да тҽрбиеленбесі анық. Олай десек, «дін жҽне ҧлт» деген бірінсіз бірі болмайтын бҥтін жҥйе екенін 
ҧққандаймыз. Ендеше біз, білім саласында «бҥгінгі студент, ертеңгі маман» деген қағиданы ҧстанатын болсақ, 
онда тҿмендегідей мҽселелерге де назар аударуымыз керек. 
Болашақ маман елдің, тарихтың, жердің, ежелгі атауын, ел ортасындағы туған жерінің орнын, қасиетін, 
шежіресін білуі-географиялық сана ҧғымының негізі болмақ.
Болашақ маман иесіне кҿркемдік сананы қалыптастырудың қҧралы ретінде театр, кино, мҧражайлар 
т.б. қызмет етеді.
Болашақ маман иесіне кҿркемдік сананың ҽсерінен, ҿзіне кҿркем шығармашылық ізденіс кезінде ҥнемі 
қолданыс табады. Кҥй шерту, ҽн шырқау, ҿлең шығару, кескіндеу, оюлау, мҥсіндеу, ҥстінде адам ҿз халқының 
мҽдениетіне қатысы бар екенін сезінеді.
Ҧлттық негізде болашақ жастарды тҽрбиелеу мен білім беру ҿз халқымыздың менталитетін сақтап қана 
қоймай, ҧлт болашағының ҿміршеңдігін қалыптастырады. Бҥгінгі кҥндегі жалаң тҥрдегі батыстық ҥлгідегі 
тҽрбие мен мҽдениетке бой алдырмауымыз керек.
Ол ҥшін мемлекеттік тҧрғыдан білім мен ғылым саласынан тҥпкілікті тҥрде қолдау қажет. 

331 
Сҿзімді қортындылай келе бҧл мҽселе ҧлттық идеяға айналу ҥшін, ең ҽуелі елбасшымыз тарапынан 
қазақ тілінің тағдырына байланысты, кезінде ел астанасын Алматыдан Ақмолаға кҿшіргендегідей ҧлттық 
санамызды селт еткізерлік саяси батылдық керек. Сонда ғана тілге қатысты жоспар-шаралар қҧр айғай-шумен, 
бос байбаламмен емес, тек ҧлттық мҥдделерді мҧрат тҧтқан мемлекетіміздің байыпты билігімен (нақтылы 
ҽрекетімен, қаржысымен, бағдарламасымен) іске асып, қазақ тілінің проблемасы ҧлттық жҽне мемлекеттік тіл 
ретінде оңды шешілуі мҥмкін. Жалпы ҧлт болып жаһандану заманында қалыптасып, ҿркениетті елдер қатарына 
қосылу ҥшін, алдымен ҧлттық рухты оятып, дамытуымыз керек.

жүктеу/скачать 3,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: