Сабақтың эмоционалдық ауаны, балалардың осы са-

294 
Өзімен
-
өзі
 
күресу
, 
өзін
-
өзі
 
тану
 
және
 
өзін
-
өзі
 
айқындау
 
барысында
 
тұлға
 
пайда
 
болады
, 
тәрбие
 
де
, 
оқыту
 
да
 
баланың
 
өзін
-
өзі
 
қалыптастыруына
 
апаратын
 
жолға
 
бағыт
 
беріп
, 
осы
 
қиын
 
күресте
 
жеңіске
 
жетуіне
 
көмектесуді
 
мақсат
 
етуі
 
керек
.
Алты
жасарларға
қатысты
айтқанда
, 
бұл
жерде
асқан
сақтық
керек
, 
өйткені
өзімен
-
өзі
күресу
тек
қана
асқақтатып
қана
қоймайды
, 
тұлғаны
күйретуі
де
мүмкін
. 
Жағымсыз
жағдайларда
өзін
-
өзі
тану
, 
өзін
-
өзі
анықтау
балада
адамдық
ар
-
ұжданды
талақ
ететін
көзқарастар
мен
қарым
-
қатынастар
туындатуы
мүмкін
.
Егер
 
мен
 
тәрбие
 
әдістемемді
 
ізгілікті
 
бастаулармен
 
жетіл
-
діріп
 
отырғым
 
келсе
, 
өзімнің
 
де
 
бір
 
кездері
 
бала
 
болғанымды
 
есімнен
 
шығармауым
 
керек
 
және
 
менің
 
бүгінгі
 
тәрбиеленуші
-
лерімді
 
бір
 
кездері
 
мені
 
мазалаған
 
сезімдер
 
мазаламауын
 
барынша
 
қадағалауым
 
керек
.
Балаларға
 
күндердің
 
бір
 
күні
 
емес
, 
нақ
 
қазір
 
алып
 
кететін
 
қызықты
 
жұмыстар
 
беру
 
керек
; 
олардың
 
бұл
 
жұмысты
 
атқарудағы
 
алғашқы
 
қадамдары
 
оларды
 
алғашқы
 
сәтсіздік
-
терге
 
емес
, 
алғашқы
 
жетістіктеріне
 
әкелуі
 
керек
.
Баланың
 
дамып
 
келе
 
жатқан
 
күш
-
жігеріне
 
қарай
 
ер
 
жетуіне
 
ықпал
 
ету
 
оның
 
балалығын
 
көңілді
, 
қызықты
, 
эмоционалды
 
ету
 
дегенді
 
білдіреді
. 
Сонымен
 
қатар
 
керісінше
: 
баланың
 
балалық
 
шағын
 
тартып
 
алуға
 
болмайды
 
деген
 
жалған
 
оймен
 
оның
 
ер
 
жетуі
 
үшін
 
толық
 
еркіндік
 
беру
 – 
балалықтың
 
шын
 
қуанышын
 
басынан
 
өткеру
 
сезімінен
 
айыру
 
дегенді
 
білдіреді
.
Балаларды
 
жүрегіңмен
 
беріліп
 
жақсы
 
көру
 
керек
, 
ал
 
оларды
 
осылайша
 
жақсы
 
көру
 
үшін
 
осы
 
махаббатты
 
қалай
 
көрсетуді
 
олардан
 
үйрену
 
керек
. 
Мектептегі
 
әр
 
күнді
, 
әр
 
сабақты
 
педагог
 
балаларға
 
жасап
 
жатқан
 
сыйым
 
деп
 
түсінуі
 
керек
. 
Баланың
 
педагогпен
 
әрбір
 
тілдескені
 
баланың
 
бойына
 
қуаныш
 
сыйлап
, 
ертеңгі
 
күнге
 
деген
 
сенім
 
нұрын
 
ұялатуы
 
керек
. 
 
(
Амонашвили
 
Ш
.
А
. 
Здравствуйте
, 
дети
! / 
ауд
.
Ж
.
М
. 
Бектұрғанова
: 
пособие
 
для
 
учителя
 / 
предисл
.
А
.
В
. 
Петровского
. – 
М
.: 
Просвещение
, 1983. – 208 
с
.)
 

295 
В.Ф. Шаталов – украин педагогы. 
В.Ф. Шаталов тәжірибесінің бірінші 
ерекшелігі – оқу үдерісін оқушылардың 
іс-әрекетін, танымдық жұмыстарын 
кезеңдерге, бөліп, мұғалімнің қатаң түр-
де басқаруы. Шаталов 1-кезеңде тақы-
рыпты жан-жақты түсіндіріп, 2-кезең-
де тірек плакаттарын қолданып, қыс-
қаша түсіндіріп, 3-кезеңде оқушыларға 
тірек сигналдары (тірек плакаттары-
ның кішірейтілген түрі) беріліп, оларды 
балалар өз альбомдарына желімдеп, 
4-кезеңде оқушылар оқулықпен және 
тірек сигналдарымен үйде жұмыс 
істейді. 5-кезеңде сабақ үстінде тірек 
сигналдарын естеріне түсіріп, дәптеріне жазып, 6-кезеңде 
оқушылар мұғалімге тақырып бойынша ауызша жауаптар 
береді. Сонымен, теориялық материалмен жұмыс 6 кезеңнен 
тұрды. Шаталов тәжірибесінің екінші ерекшелігі – бағдарлама 
нық, бір-бірімен байланысты немесе қарама-қарсы тақырып-
тарын біріктіріп оқыту. 
 
Таңғы уақыт. Ата-аналары балаларын мектептеріне жібереді, 
балалары 6 сабақ бойы сонда отыруы керек. 6 сабақтың барлы-
ғында дерлік уақыттың көбі оқушылардың ауызша жауаптарына 
арналады. Бұл уақыттар сабақ үшін айрықша педагогикалық 
мәнге ие: күрделі ойлануды басынан кешіріп, балалар белсенді 
сөйлеу біліктерін шыңдайды. Бұл минуттарда тақта алдында 
сөйлеп тұрған балалардың ғана емес, орындарында отырған 
балалардың да сөйлеу белсенділіктері артады: олар жолдас-
тарының жауаптарына түзетулер енгізуге дайындалады, берілген 
жауаптың кейбір жерлерін ойша нақтылап жалпылайды, бұл 
үдеріс іштей сөйлеумен тығыз байланысты. Пассивті болса да, 
сөйлеу болып есептеледі. Тыңдай білу пікір таластыруға (поле-
мика) қажетті біліктерді дамытуда шешуі фактор болып сана-
лады.
Міне, сұрақ-жауап та аяқталды, мұғалім жаңа материалды 
баяндауға кірісті. Шебер педагог бұл сағаттарды сөзін дәрістік 
Виктор Федорович 
Шаталов 
 
(1927
ж.) 
 
 
 
 

296 
әңгімеден эвристикалық әңгімеге алмастыру үшін пайдаланады 
және ол мүмкіндікті жібермейді. Ондай кезде лектордың сөзінің 
қисындылығы (лаконичность) және тез жауап беру эвристикалық 
әңгіменің басты айырмашылығына айналады. Ал ол ауызекі сөй-
леудің өзгеге ұқсамайтын айрықша қасиеті болып табылады.
Сабақтың соңғы минуттерінде жаңа материалды бекіту 
жүзеге асады. Ол кезде балалар тағы да сөйлеуге мүмкіндік 
алады. Балалардың сөйлеу тілін дамыту сабақтың әр кезеңінде 
түрлі формада жүзеге асады. Егер ол кезеңдерді нақтылап көр-
сететін болсақ:
1.
Тақта алдында оқушылардың жауаптарын тыңдау және 
оны бүкіл сынып болып тыңдау.
2.
Берілген жауаптарды жолдастарының талдауы.
3.
Мұғалімнің жаңа материалды баяндаудағы эвристикалық 
әңгімесі.
4.
Жаңа материалды бекіту.
Енді әрбір мұғалім біраз ойланып, бір парақ қағаз алып, оның 
ойынша әрбір оқушыға мектепте күні бойы ауызекі тілде 
белсенді сөйлесуге қанша минут берілетінін жазу керек. 
Мектепте, яғни сабақта өткізген уақытының орташа көрсеткішін 
есептеу керектігін қайталаймыз... Ойланып жазыңыз: бала күні 
бойы сабақта өткізген уақытының қанша минутында сөйлейді?
Жаздыңыз ба? Тамаша.
100 000-нан астам адам дәріс залында отырып, осы сұраққа 
жауап беруге тырысты және олардың көбі техникумдарда, ЖОО-
да сабақ беретін мұғалімдер, халықтық білім беру қызметкерлері 
болды. Олардың 60 %-ы 5 минуттан 15 минут аралығы деп 
көрсетті. 30 %-ы 30 синудқа дейін деді. Ал қалғандары 1 сағат 
көлемінде деп көрсетті. Әрбір 500 адамның бір-екеуі әрбір оқушы 
6 сабақ бойында 3 минуттан сөйлейді деген пессимистік 
қорытынды жасады (Писхологиялық парадокс: 100 000 адамның 
ешқайсысы 4 минут деп айтпады).
Уақытты көрсетудегі пікірлердің әр түрлі болғанын айтып 
өткен жөн: 1 минуттан 1 сағатқа дейінгі уақытты көрсетті! Бұдан 
шығатын қорытынды да адам қуантарлықтай емес, бірақ ақиқат: 
айрықша маңызды педагогикалық категориялардың бірі – 
сабақтағы әрбір оқушының ауызекі тілде сөйлейтін уақытының 
орташа есебі – педагогика ғылымының назарынан тыс қалып 

297 
қойған. Оны айрықша дәлдікпен есептеу керектігін ескерген жөн. 
Енді осындай есептеуді жүргізіп көрейік.
6 сабақтың біреуі, әдетте, «тыныш» сабақтардың қатарында 
(дене шынықтыру, диктант, өз бетімен жұмыс, практикалық, 
бақылау, зертханалық жұмыстар, киносабақтар, т.б.). Қалатыны 
5 сабақ. Нұсқаулықтарға сәйкес, 75 минут – бұл ауызекі сөйлеуге 
арналатын уақыт. Бақылау зерттеулері көрсеткендей, оқушылар-
дың ауызша жауабы кезінде уақыттың жартысынан көбінде 
мұғалім сөйлейді екен. Осылайша, оқушылардың үлесіне тек
50-ақ минут қалады (жауап беруге, оны түсіндіруге). Эвристика-
лық әңгіме кезінде әр сабақта әр бала 5 минуттан артық 
сөйлемейді екен. Жаңа материалды бекіту кезіндегі оқушылар-
дың ауызша айтатын жауаптары күні бойына 80 минутты құрай-
ды екен. Күн сайын әр балаға 2 минуттан!
Сонымен, балаларын күн сайын мектепке жібере отырып, 
ата-аналар 6 сабақ бойына олардың әрқайсысына меңгерген-
дерін, үйде ұзақ еңбектену арқылы жазу үстелінің үстінде, 
қоймадағы ескі кітаптарды ақтарып отырып тапқан білімдерін 
айту үшін бар-жоғы екі-ақ минут берілетіндігі жөнінде мүлдем 
бейхабар. Үңіліп қарайықшы: әр сабаққа бөлгенде бар-жоғы
25 секунд...
Осыдан кейін сөйлеу тілінде аздап мүкістігі бар, туғаннан 
ұялшақ немесе қандай да бір себептермен өз жолдастарынан 
қалып қойған балалар сабақта апталап ауыз ашпай қойса, оған 
таңғалуға бола ма? Бірте-бірте ол айналасында болып жатқан 
нәрселерге деген қалыпты қатынас нормасына және әдетке 
айналады. Бір нәрсеге таңғалу керек: күні бүгінге дейін педагог-
тардың назары осынау өзекті мәселеге аударылмағаны қалай 
болғаны?
Педагогика – ғылым ретінде айрықша күрделі ғылым саласы. 
Табиғатында педагогикадан күрделі ғылым жоқ болуы да мүмкін. 
Оның күрделілігі оны құраушы мыңдаған компоненттердің өзара 
шытырманды байланысында. Ал оның жауапкершілігінің шегі – 
адам!
Соңғы кездері оқушылардың шығармашылық ойлауын 
дамытуға оңтайлы жағдай жасау керектігі туралы көп айтылып, 
жазылып жүр. Бірақ 
мұғалімдердің
шығармашылық ойлауын 
практикада кеңінен нығайтып, дамытатын жағдайлардың ғылы- 

298 
ми негізін кім және қашан, қайда негіздеп еді? Диссертациялар-
дың тақырыптарында мұғалімдердің шығармашылық іс-әрекетін 
дамыту мәселелері тақырыбы мүлде жоқ, оның басты себебі 
педагогиканың жалпы міндеттерінен миллиондаған мұғалімдер-
ден тұратын әскердің күшімен шешілуі мүмкін және шешілетін 
міндеттерді айқындап алу өте қиын. Біздің көзқарасымыз бойын-
ша, практик-мұғалімдерді шығармашылық зерттеу жұмысына 
белсенді түрде тарту үшін негізгі міндеттерді негіздеп, айқындау 
керек және оларды шешуге мүмкін болатын жағдайларды 
анықтау қажет.
Мұғалімдердің біліктіліктерін арттыру облыстық институт-
тарында, қалалық әдістемелік кабинеттерде, университеттер мен 
институттардың педагогика кафедраларында, мұғалімдер бөлме-
сінде және мұғалімдер үйінде мынадай плакаттарды іліп қойса 
қалай болатынын елестетіп көріңіздерші:
Әр оқушының бір сабақ күні барысындағы ауызша белсенді 
сөйлеу уақытына ең болмаса 1 минут қоса алған педагог қандай 
ғылыми бағаға лайықты болар еді?! Мектепте оқыған бүкіл 
уақытына шаққанда, ол ауызша сөйлеу өнеріне, пікір таластыру 
өнеріне, шешендік өнерге арналған 30 сағатты ғана құрайды. Ең 
бастысы, осы 30 сағат барысында оқушы ойлануға, өз ойын 
нақты және дәйекті жеткізуге үйренеді. Бұл әр оқушыға өмірлік 
мәселе үшін керек!
Ал енді жетінші сыныптардың біріне кіріп көрейік. Тарих 
сабағы. Сабақтың алғашқы минуттары. Сыныпта шыбынның 
ұшқаны білінбейді. Барлық сынып дәптеріне үңіліп, өткен сабақ-
тың тірек кестелерін таза дәптер парақтарына естеріндегілерді 
еске түсіріп, жазып жатыр. Осылайша, ол 11-12 минутқа жал-
ғасты. Ал мұғалім ше? Міне ол қолымен көрсетіп, 2 баланы 
тақтаға шақырды. Біреуі сыныптың алдыңғы бұрышындағы 
кішкентай үстелге отырып, «жазу» түймесін басып, өткен сабақ 
Мұғалім жолдастар!
Әр оқушының 6 сабақ бойындағы ауызша белсенді сөйлеуге 
арналған орташа уақыты – 
2 минут.
Оны көбейтудің дәлелденген 
жолын табу педагогика ғылымының ең маңызды мәселелерінің бірін 
шешу болып саналады.

299 
материалының бір бөлігін айтып, магнитафонға жаза бастады. Ол 
ешкімге кедергі келтірмеді, ешбір оқушы оның әңгімесіне назар 
да аудармады. Әрқайсысы өзінің ісімен айналысып отыр. Жауап 
нақты, сондықтан оқушы не туралы айту керектігін біледі. Оны 
түсіну үшін 7-сынып тарихы бойынша тірек сигналдар парағы-
ның біреуін қарастырайық (1-сурет).

жүктеу/скачать 2,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: