«Психология» пәнінің дәрістік кешені Дәріс №1 Тақырып: Психологияның пәні, міндеттері және әдістері Сағат: 1

• 
  студенттерді тақырып бойынша ғылыми психологиялық теориялармен таныстыру.
  
• 
  өзекті мәселелерді мысалға келтіре отырып, студенттердің белсендігін арттыру.
  
• 
  тақырып бойынша незізгі ғылыми психологиялық ұғымдарды бекіту.
  

1. 
   Психология пәні, міндеттері, әдіснамалық принциптері.
   
2. 
   Психика тіршілік иелерінің объективті болмысты бейнелеу формаларының бірі екендігі жайлы жалпы түсінік.
   
3. 
   Тірі және өлі дүниені бейнелеу формалары.
   
4. 
   Психиканың негізгі функциялары..
   
5. 
   Психология пәні жайлы түсініктердің дамуының негізгі сатылары.
   
6. 
   Психологияның зерттеу әдістері
   

1. 
   Ананьев Б.Д. Избранные психологические труды: в 2-х томах. –М., Педагогика. 1980 г.
   
2. 
   Асмолов А.Г. Психология личности. – М., Изд-во МГУ, 1990 г.
   
3. 
   Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте. – М., 2003 г.
   
4. 
   В.С. Мухина. Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы. Алматы, 1986.
   
5. 
   В.С. Мухина.Возрастная психология: феноменология развития. – 14 е изд.- М., «Академия» 2012 г.
   
6. 
   Выготский Л.С. Собрание сочинений.: в 6ти томах.- М., Педагогика, 1983 г.
   
7. 
   Грэйс Крайг. Психология развития. Санкт-Петербург. 2002.
   
8. 
   Жарықбаев Қ.Б. Жалпы психология. Алматы. 2004.
   
9. 
   Казанская К.О. Возрастная психология. Конспект лекций. – М.: «А-Приор», 2007. – 160 с
   
10. 
    Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики. – М.: Изд-во МГУ, 1981 г.
    
11. 
    Намазбаева Х.Т. Психология. Алматы. 2005.
    
12. 
    Обухова Л.Ф. Возрастная психология. – М., 1999 г.
    
13. 
    Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. – СПб , Питер. 2005 г.
    
14. 
    Столяренко. Л.Д. Основы психологии. – Ростов –на –Дону, Феникс, 2004 г.
    
15. 
    Эльконин Д.Б. Детская психология. – М., 2004 г.
    

- психикалық құбылыстарды сапалық тұрғыдан зерттеу;

- психикалық құбылыстардың қалыптасуы мен даму барысын талдау;

- психикалық құбылыстардың физиологиялық тетіктерін зерттеу;

- психологиялық білімдерді адам өмірі мен іс-әрекетіне жоспарлы ендіруге жәрдем ету.

Психология зерттеулерінің міндеттері мен әдістері қоғамдық және жаратылыстану ғылымдарының тоғысынан туындайды.

Психологияның негізгі әдіснамалық принциптері: 1) заттасқан болмыстағы психикалық құбылыстардың себеп-салдарлылығын мойын­дау; 2) психикалық құбылыстарды танудың генетикалық бағытын ұстану және оларды даму үдерісінде зерттеу; 3) психика мен іс-әрекеттің ажы­ралмас бірлікте болатынын қолдау; 4) адам психикасын биологиялық және әлеуметтік жағдаяттардың бірлігін ескерумен зерттеп бару.

XX-ғасырдың соңына қарай психология адами ғылымдар жүйесінде өзекті пәнге айналды, ал оның қолданбалы салалары адамзат тір­шілік әрекеттерінің барша тарауларындағы тиімділіктің кепілі ретінде қолданылуда.

Ғылыми таным және әрбір ғылым әдіснаманың бірқатар қағидаларына негізделеді. Әдіснама (грек. methodos – зерттеу жолы, теория, ілім) – 1) ғылыми таным әдісі; 2) теориялық және практикалық іс-әрекетті ұйымдастыру принциптерінің жүйесі, тану ережелері мен нормативтері жүйесі, теорияларды құру тәсілдері; 2) ғылымда қолданылатын негізгі принциптер; 3) дүниенің, қоғамның объективтік заңдылықтары мен құбылыстарын практика және теория жүзінде игертуге және өзгертуге бағытталған таным принциптерінің жиынтығы. Әдіснама - әдістер туралы ілім, әдістер теориясы. Зерттеліп отырған объекті жөнінде мәліметтерді және ғылыми жаңалықтарды бір ізге келтіру тәсілдерінің жүйесі. Әдіснамада дүниені танудың барлық адамзаттық тәжірибесі нақтылы түрде көрсетілген. Білімдер, теориялар, ұсыныстар әдіснама қағидаларына негізделген жағдайда ғана ғылыми, жан-жақты дәлелденген, дұрыс тексерілген деп есептелінеді. Әдіснамаға сүйену жаңаны тану стратегиясын және дұрыс бағалау мен шешімдерді анықтайды, ақыл-ойдың тұйыққа тірелген шиеленістері мен өмірдегі қиындықтардан шығуға мүмкіндік береді.

Детерминизм принципі психикалық құбылыстар табиғаты, олардың маңызы жайлы мәселелермен байланысты.

Детерминизм принципі психикалық құбылыстардың себептерін меңзейді, психикалық құбылыстар сыртқы шындық факторларымен анықталады (психика объективті шындықты бейнелеу формасы болып табылады). Бірақ кез келген сыртқы әсер ішкі дүние жағдайларымен өзгере, өңделе отырып, жаңа психологиялық эффект тудырады (мәселен, көңіл-күй, оның бағдары, қажеттіліктер, тәжірибе).

Детерминизм принципінің біртіндеп іске асуына мына жағдайлар мүмкіндік жасады: біріншіден, Л.С.Выготскийдің мәдени-тарихи концепциясын жасауы; Аталған мәдени-тарихи концепцияда психикалық процестердің табиғи механизмдері адамның өзге адамдармен қарым-қатынасы барысында, адамзат мәдениетінің жемісін игеруі нәтижесінде, қоғамдық-тарихи факторлардың әсерімен адамның онтогенездік дамуы процесінде өзгеретіндігін нақтылы тұжырымдайды.

Екіншіден, детерминизм принципінің жүзеге асуына кеңестік психологиядағы мына бір идея себепші болды: адам қоршаған ортамен өзара қарым-қатынаста ғана болмайды және қоршаған ортаны саналы адам ғана қабылдамайды, адам объективті шындықты белсенді қабылдайтын және өзгерте алатын әрекетшіл. Әлеуметтік әсерлерді қабылдау, мәдениетті игеру адамның сыртқы ортамен өзара әрекеті процесінде, оның іс-әрекеті барысында жүзеге асады. Психикалық құбылыстардың қалыптасуындағы іс-әрекет рөлінің маңызына С.Л.Рубинштейн, А.Н. Леонтьев және т.б. ерекше көңіл аударды.

50-ші жылдарға дейін детерминистік көзқарас кеңестік психологияда арнайы принцип ретінде қаралмады. 50-ші жылдары С.Л.Рубинштейн детерминизм принципі рөліне айрықша назар аударып, оның методологиялық мәні бар екендігі жайлы қағиданы тұжырымдады. Детерминизм принципін С.Л. Рубинштейн психикалық құбылыстардың табиғаты мен маңызын талдау үшін қолданды, ғалым оларды материалистік дүние құбылыстарымен жалпылай өзара байланыста қарастырды.

Белсенділік принципінің практикалық маңызы зор. Себебі, психологиялық экспериментті өткізетін зерттеуші белгілі бір берілген жағдаятта адамның мінез-құлқы тек сыртқы жағдайлармен ғана емес, сондай-ақ сол жүріп жатқан үрдіске адамның қатынасымен де анықталатындығын ескеруі керек. Осыған орай, орыстың көрнекті психологы В.Н. Мясищев «адамның кез келген мүмкіншіліктері оның жасалып жатқан іс-әрекетке жағымды қатынасымен анықталып, зерттелінуі мүмкін» деп тұжырымдаған.

С.Л. Рубинштейн сана және іс-әрекет бірлігі туралы қағиданы алғаш жасаған ғалым. Бұл қағидада іс-әрекеттің санасыз, сананың іс-әрекетсіз болмайтындығы тұжырымдалған. Сонымен қатар, іс-әрекет арқылы сананың зерттелетіндігі және психика мен сананы объективті зерттеуге жол ашылғандығы жайлы қағидалар айтылған. Сондықтан да, сана және іс-әрекет бірлігі принципі психологиядағы барлық объективті әдістердің негізіне айналған.

Сана және іс-әрекет бірлігі принципі индивидтің санасы мен барлық психикалық қасиеттері іс-әрекетте көрініп қана қоймай, қалыптасатындығын алға тартады: тұлғаның психикалық қасиеттері оның мінез-құлқының алғышарты мен нәтижесі.

С. Л. Рубинштейннің анықтауынша, іс-әрекеттің өзі сыртқы және ішкі дүниенің бірлігі болып табылады. Сана және психика іс-әрекеттің ішкі сипаты болады, ал іс-әрекет қасиеті – сырттан байқалған мінез-құлық түрінде өтіп, психиканың сипаты ретінде қарастырылады. Осы орайда, психика өз алдына жеке құбылыс емес, ол іс-әрекеттің ажырамас бөлігі болып табылады. Сана және іс-әрекет бірлігі принципі ғалымдарға мінез-құлық, іс-әрекетті зерттей отырып, іс-әрекет мақсатына жету табыстылығын, яғни психиканың объективті заңдылықтарының ашылуын қамтамасыз ететін ішкі психологиялық механизмдерді анықтауға мүмкіндік береді.

Сана және іс-әрекет бірлігі принципін психикалық процестерді, психикалық қасиеттер мен жай-күйлерді зерттеуге қолдану көптеген құбылыстарды, соның ішінде адамның психикалық дамуының кейбір маңызды заңдылықтарын айқындауға мүмкіндік берді. Аталмыш принцип негізінде психологияның ұғымдық аппараты және нақты-ғылыми зерттеу әдістері жасалды.

Жүйелілік принципі. Жүйе деп бір-бірімен байланысып, тұтастықты, бірлікті түзетін элементтер жиынтығын айтады.

Адам шындықпен қатынастың әр түрлі байланыстарына түседі (тану, шындықты зерттеу, жағдайларға бейімделу, қарым-қатынас т.б.). Адам осындай көптеген байланыстарға сәйкес көптеген психикалық қасиеттерді бойында қалыптастырады. Сөйтіп, бірлікте, тұтастықта өмір сүреді.

Психологияның әр түрлі мамандандырылған бағыттары белгілі бір психикалық құбылыстарды немесе психикалық қасиеттер тобын зерттейді. (мәселен, когнитивті психология танымдық процестерді, адамның ақпаратты қайта өңдеуін зерттейді, мінез-құлық психологиясы мінез-құлықтың сыртқы ортаға т.б. байланысты екендігіне баса назар аударады). Бұл қасиеттерді қажеттілігіне қарай басқа қасиеттерден бөліп, абстракциялайды. Дегенмен, шын объектінің бір-бірімен өзара байланысу, бір-біріне өзара ықпал ету қасиеттері болғандықтан, олар бір ғана негіздемемен бөлініп, көрсетілмейді (мысалы, тек биологиялық немесе тек әлеуметтік). Жүйелі тәсіл адамның психикалық дамуының қайнар көздері мен қозғаушы күштерінің байланысын, олардың бір-біріне ықпалын есепке алады.

Даму принципі. Даму категориясы психологиялық ұғымдар жүйесінде басты ұғым болып табылады. Даму принципі адамзат тарихынан, әрбір адамның өмірі мен әрбір психологиялық актыдан көрінетін дүниеге және психикаға органикалық тән динамизмді, өзгермелілікті бейнелейді.

“Даму” ұғымы жайында С.Л.Рубинштейн былайша тұжырымдайды: “Біз үшін психиканың дамуы зерттеудің тек ерекше саласы ғана емес, сондай-ақ психологияның барлық проблемаларын зерттеудің жалпы принципі мен әдісі. Барлық құбылыстардың, соның ішінде психикалық құбылыстардың заңдылықтары тек даму үстінде, олардың қозғалысы мен өзгерісі, пайда болуы мен жойылуы процесінде танылады”.

Психология үшін даму принципі айрықша маңызға ие. Б. Ф. Ломовтың айтуынша, “даму аса жоғары динамизмімен ерекшеленеді. Психикалық құбылыстар пайда болады, жасайды және даму процесінде өзгереді” (Ломов Б.Ф. Методологические и теоретические проблемы психологии. М., 1984. С. 101.).

Даму принципі – ғылыми және практикалық жарқын жолдың негізі, әсіресе жас ұрпақтың болашаққа сенімі, өзін дамыту мүмкіншілігі.

Жас ерекшеліктері психологиясында салыстырмалы-генетикалық әдіс қолданылуда. Бұл әдістің мәні – психикалық заңдылықтарды жеке адамның психикалық дамуының әр кезеңдерін салыстыру арқылы зерт­теу.

Жеке тұлғаның бағыт-бағдарына әлеумет ықпалын зерттеу үшін жасақталған топ әдісі қолданылады.

Тұлғаның мәнді әлеуметтік сапа-қасиеттерін диагностикалау мақсатында эксперттік бағалау және тұлғаны топпен бағалау әдістері пайдаланылуда.

Тұлғаны топпен бағалау әдісі – адам мінездемесін топ мүшелерінің өзара бағалауы арқылы алу. Бұл әдіс топтағы адамдардың өзара таныстығы мен бірлікті іс-әрекеті және қатынасы нәтижесінде топтың әрбір мүшесі жөнінде қалыптасқан топтық санаға негізделген.

Қандай да психологиялық проблеманы зерттеуде сол мәселеге сәйкес зерттеу тәсілдері мен ережелері, яғни нақты зерттеу әдістері қолданылады. Олар: болжам ұсыну, эксперименталдық тәсіл мен соған сай материал, сыналушылардың бастапқы бақылау және экс­перименттік топтарын айыру, эксперимент серияларын анықтау, эксперименталды материалдарды статистикалық және теориялық өңдеуден өткізу және т.б.

• 
  -студенттерді тақырып бойынша ғылыми психологиялық теориялармен таныстыру.
  
• 
  өзекті мәселелерді мысалға келтіре отырып, студенттердің белсендігін арттыру.
  
• 
  тақырып бойынша незізгі ғылыми психологиялық ұғымдарды бекіту.
  

1. 
   Психиканың объективті ақиқатты бейнелеу ретінде жалпы түсінік.
   
2. 
   Психология тарихындағы психиканың критерийлерің іздеу.
   
3. 
   Психиканың объективті және субъективті критерийлері.
   
4. 
   Психиканың даму кезендері.
   
5. 
   Туа біткен және жеке дара өзгермелі мінез –құлық. Жануарлардағы инстинкт, үйрену және иителлект ұғымдары.
   
6. 
   Жануарлардың іс-әрекеті, оның құрылымы мен заттық мазмұны.
   
7. 
   Жануарлардың бейнелеу формалары, мінез –құлықтың топтық формалары мен коммуникация үрдісі.
   
8. 
   Сананың пайда болуы мен дамуы. Сана психика дамуының жоғары сатысы ретінде.
   
9. 
   Сананың әлеуметтік мәні. Сананың түрлері, типтері мен формалары.
   
10. 
    Сананың туындау шарты: ұжымдық еңбек іс-әрекеті және тіл.
    

1. 
   Ананьев Б.Д. Избранные психологические труды: в 2-х томах. –М., Педагогика. 1980 г.
   
2. 
   Асмолов А.Г. Психология личности. – М., Изд-во МГУ, 1990 г.
   
3. 
   Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте. – М., 2003 г.
   
4. 
   В.С. Мухина. Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы. Алматы, 1986.
   
5. 
   В.С. Мухина.Возрастная психология: феноменология развития. – 14 е изд.- М., «Академия» 2012 г.
   
6. 
   Выготский Л.С. Собрание сочинений.: в 6ти томах.- М., Педагогика, 1983 г.
   
7. 
   Грэйс Крайг. Психология развития. Санкт-Петербург. 2002.
   
8. 
   Жарықбаев Қ.Б. Жалпы психология. Алматы. 2004.
   
9. 
   Казанская К.О. Возрастная психология. Конспект лекций. – М.: «А-Приор», 2007. – 160 с
   
10. 
    Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики. – М.: Изд-во МГУ, 1981 г.
    
11. 
    Намазбаева Х.Т. Психология. Алматы. 2005.
    
12. 
    Обухова Л.Ф. Возрастная психология. – М., 1999 г.
    
13. 
    Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. – СПб , Питер. 2005 г.
    
14. 
    Столяренко. Л.Д. Основы психологии. – Ростов –на –Дону, Феникс, 2004 г.
    
15. 
    Эльконин Д.Б. Детская психология. – М., 2004 г.