Сулейменова Алия Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы
жүктеу/скачать 76,38 Kb.
|
Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы Сулейменова А.
| Біріккен сөздер. Бұл — сонау әлімсақтан бері үзілмей келе жатқан сөз тудырудың көне бір тәсілі. Бұлардың өзі біріккөн компоненттердің арақатынасы мен ішкі мазмұны жағынан екі түрде кездеседі. Біріккен сөздердің кейде екі компоненті, кейде біреуі әрі мағыналарынан, әрі дыбысгық жағынан екі жақты өз-теріске ұшырап, тұтас тұлға ретінде көрінеді. Осы ерекшеліктеріне карай біріккен сөздердің бүл түрі кейдекіріккен сөздер деп те аталады. Мысалы: қарақат (кара кат), қарлығаш (кара ала құсс), ышқыр (іш кұр), бүгін (бұл күн), биыл (бұл жыл), әпер алыпбер), сөйт (солай ет), әкел (алып кел), әкет (алып кет), сексен (сегіз он), тоқсан (тоғыз он), өйткені (олай еткені), бел-беу_(бел бау), бәйшешек (бай шешек), көкпар (көк бәрі), әжеп-тәуір (ғажап тәуір), білезік (білек жүзік, түрегел (тұра кел), белуар (бел буар); ағайын (ағай, іні) т. б. Бірікқрн сөздердің екі! компоненті дс бастапқы формаларын да, мағыналарын да түп-түгел сяқтайды да, жпнактальт бірігу аркылы біртұтас лек- сикалық-семантикалық тұлға есебінде калыптасады. Бұлар ғана біріккен сөздер деп айтылып жур. Мысалы: ақсакл,аққу, орынбасар, оттегі, отағасы, шекара, догабас, енбеқақы. қосаяк,, алжапқыш, атқосшы, козқарас, күнбағар, қаптесер,сегізкөз, бозбала, алабота, алабұга т. б.
Қос сөздер. Бұл да тіліміздсгі сөз тудырудың көпе әрі өнімді тәсілдсрініц бірі. Сөздер қосарланып қолданганда олардың бұрынгы жске мағыналары абстракцияланып, білдіретін ұғым-мының көлемі кеңейеді. Ягнн сөздер жекс тұрғанда жалқы ұғым-| ды білдірсе, қосарланғанда жалпы ұгымды білдіретін болады.Екі еөздік косарлануы арқылы пайда болган күрделі 95ымда тек сол скі сөздің жалаң мағыналары ғана смес, одап көбірек мән-мағына қосып, сөздің ұғгымы кеңейгсн үстіне кенейе’түседі. Мәселен, ыдыс-аяқ деген сөздіц үғымына бүкіл тамақка қатысты ыдыс біткенің бәрі енеді. Ағайын-туган да бүтін үрім-бұтақты қам-тиды. Қазақ тіліндегі қос сөздер жалпы сырткы тұлғалық ерскшеліктеріне қарай қайталама қос сөзжәне косарлама қос сөз болып екі үлкен топқа бөлінсді. Қайталама қос сөздер жи-нақтау, топшылау, бөлу, саралау, күшейту, толықгыру,даралау, қайталау, ыңғайластыру тәрізді дәнекср қызмет атқарады. Мысалы: қора-қора, үлкен-үлкен, әрең-әрең, үйір-үйір, бөлшек-бөлшек, тілім-тілім, жоса-жога, бара-бара, сүніп-сүніп,атақты-ататы, қолма-қол, құп-қу, әп-әдемі, шала-шарпы, шай-пүй,көже- може, арбаң-арбаң, қорбаң-қорбаң, ксрдең-керден, сылқ-сылқ, сүйрелең-сүйрелең, бірден-бірге, қарадан-қарап, бостан-бос,тау- дай-таудай, т. б. Қазақ лексикасының кірме сөздер арқылы баюы. Әрбір тілдің сөздік құрамының толыгып кемелденуі бір ғана өзінің ішкі мүмкіншіліктері арқылы болып қоймайды. Сонымен қатар өзінде жоқ сөзді өзге тілдсрден де ауысып алу арқылы да өз тілін байытып, жетілдіріп отырады. Қазак, халқының ертедс даму тарихына коз жіберсек, көптеген елдермен үнемі тығыз бай-ланыста болғандығын көреміз. Бұл жайында “Қазак тарих—” былай деп жазган: “Қазақстан жеріндегі халалыктардың Қытаймен, Орта Азиямен, Волга Булгариясымен және Киев Ру-сімен сауда байланысы өрістеген. Қазаксганнын, әсіресе, батыс, солтүстік-батыс аудандарының халқы Руспен өте мөте беркі байланыс жасап тұрған. Русспен, Шыгыс Европаныц басқа халықтарымсн арадагы осы сауда байланыстарында негізгі дел- далдыққа жүргендер булгарлар, хазарлар, онан кейіи печсисттер мен полоисцтср болган. Византияпыц дерсктсрі Орта Азия халықтары мен Шыгыс Европа халыктарынын арасыида біздің заманымыздың VI гасырынан бастап-ак керуен саудасы болғанын айтады. жүктеу/скачать 76,38 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|