Сулейменова Алия Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы
Сөздік құрамның толығу жолдары
жүктеу/скачать 76,38 Kb.
|
Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы Сулейменова А.
| 14. Сөздік құрамның толығу жолдары.
Жауап. Сөздік құрамның толығуының негізгі екі жолы бар: а) төл (тума) сөздер арқылы, ә) кірме сөздер аркылы жүзеге асады. Қазақ лексикасының тума сөздер арқылы баюы. Туынды сөздср ана тілінің сөз тудыру тәсілдерінің негізінде пайда бол-ған. Әдстте сөз тудыру тәсілі деп әрбір тілдің өзіне лайық қа-лыптаеқан сөз жасау амалдарын айтамыз. Қазақ тілінің де өзіндік сөз жасау заңдары мен ережелері бар. Сөздік құрамдағы сөз-дсрдің басым көпшіілігі сөз тудырудағы заңдар мен ережелер арқылы келіп шыққан. Қазақ тілінде сөз тудыратын негізінен екі түрлі тәсіл бар: а) Морфологиялық немесе аффистік тәсіл, синтаксистік тәсіл. а) Морфологиялық (^аффикстік) тәсілдің сөздік қүрамды байтудағы ролі. Негізгі сөздік қорға жатағьш сөздер бір буын-ды, көп мағыналы болып кследі дедік. Сөздің әрі қарай бөлшек-теуге келмейтін ең түпкі мағыналы бөлшегін түбір деп қарасақ, ең алғашқы кезде сөздсрдің бәрі дс бір буынды болғандығы бел-‘ғілі. Ал туынды сөздер тубірге түрлі қосымшалар қосу арқылы кейіннен пайда болған. Мәселен, ат—атақ—атақты—атақсыз— атау—атастыру. ек—егін—егінші—егіншілік тәрізді бір түбірден таралған сөздердің бәрі бірдей бір кезеңде пайда болмаған, әр кезең жасалған. Туынды сөздің семантикалық кұрылымындағы басты нәрсе қашан да негізгі түбір болмақ. Түбір сөз семантикалық жағынан да, морфологиялык жағынан да туынды сөзге тірек, таяныш, негіз болып тұрады. Ал түбірге қосылған жұрнақ түбірге арқа сүйеп, соған көмекші қызмет атқарады. “Ескі сөз- жаңа сөздің казығы”— дейді халык. Мәселен, революциядан бер- гі кезеңде ғана оқы деген сөздсн оқу, оқушы, оқушылық,оқту, оқытушы, оқытушылық, оқулық тәрізді толып жаткан жаңа туынды сөздер жасалды. Мұның барлығына да қазық болған— байырғы оқы деген сөз. Ал соған дәнекер болып, басқаша ұғым| көмекші кызмет атқарып тұрған жүрнактар деп қараймыз. Алайда түбір мен жұрнақ косылғанда жайдан-жай қосылмады, ал екеуі қосылғанда бөлшектенбейтін, бір бүтін нәрсе болып, кі-рігеді. Жұрнактар түбір сөздін мағынасына мағына, формасына форма косып қана қоймайды, оның сырткы түр-тұрпаты мен қызметін де бірдей өзгертуге үлкен ыкпал етіп отырады. Туынды зат есімдердің мынадай түрлері бар: сатушы. бей- бітшілік, балалық, жұтқыншак, келіншек, кітапша, дәрігер,қыз- меткер, сәлемдеме, еңбекқор, шаруақор, аурухана, онерпаз, сыр-мақ, соғыс, өнім, жұтым, үгым, көрме, аялдама, ашытқы, шалғы, емізік, сынық, басқыш, түтқыш, тұрмыс, тасқын, түйін,көрермен, орақ, төсек, сүйеніш, қалдық, қиынды, қуырдақ. Туынды сын есімдердің мынадай түрлері бар: өнімді, тонды, сыйлы, малды, жаздық, жылдық, көйлектік, төргі, жазғы, бассыз, панасыз, жардай, балдай, оймақтай. өзімшіл, ұйымшыл, көршілес, табиғи, сауыққой, шаруақор, тірі, басынқы, асыранды, ұтымды, сусымалы, бүрмелі, білгіш, көңілшек, қайынсақ, сырма, қызба, жасамыс, жинақы, күйгелек, жарамсақ,өткір, тырысқақ, сергек, түпкілікті, жеткілікті, жүрдек, желгір т.б. Сан есімдерден мынадай туынды сөздер тараған: екілік, беттік, төртпақ, үшкіл, төрткіл, жүздеп, бірлік, бірдей, бірегей, бірлес, бірік, бірде, бірден, біріндеп, біртіндеп, бірге, біресе, бірінші, үшеу, екеуле, бестен, бірер, ондаған, мыңдаған, отыздай, жарым, жарты, ширек, жалғыз т. б. Туынды үстеулердің мынадай түрлері бар: ауызша,ойша, жаэдай, заттай. киімшең, ысырапсыз, кезекпен, күніге, жылда, жазын, соңыра, соңынан, әлгіде, кеңінен, жазғытұрым, осынша мұншалык, барынша, менше, түгелдей, кейде, арпай, әдейілеп, қасақана, көріне, ептеп, салғаннан, өлердей, текке, заматта, ша- расыздан’, әлден, қайтадан, ерекше, бүгінше, осылайша, жарты-лай бүтіндей, парлап, бармайынша, сыртқары, бертін, алдымен, т. б. . . Туынды етістіктердің мынадай түрлері бар: үрлеу, тістелеу, аландау, уһлеу, көпіршу, көндігу, бұрау, колхоздастыру, құлазу, көлбеу, қармау, түнеу, ұйықтау, коздау, жетелеу, сөйлеу, төбелеу кұлыптау, қаптау, гүлдеу, папалау, шінкілдеу, ысылдау, тұздау, сабындау, каралау, маялау, мазасыздан, әдемілену, үшеулеу, тырналау, бүктеу, сығалау, кескілеу, ілгерілеу, жоғарылау, тездету, кештету, бажылдау, жалтақтау, елпеңдеу, шалқалау, шүлдірлеу, жылтырау, тіміскілеу, елжіреу, күлімсіреу, көрме-генсу, терлеу, көпіршу, тепшу, илігу, суғару, шыңғыру, иіскеу, шіміркену, сорғалау, құмарту, жаңарту, лепіру, ілбу, тасыраю, күппсу, жарбию, сымпию, дөңкию, т. б. Есімдіктерден мынадай туынды сөздер тараған: әнеки, мұн-ша, соншама, сонда, сондай, әнеугі, түнеугі, мүндағы, андағы, қайдағы, мендік, менмен, сізшіл, меншік, менменшілдік, менмен-су, меншіктену, менсіну, бізше, неліктен, қайтіп, нешеу, қалай-ша, өзімшіл, өздігінен, өзіндік, өзінше, өзіңдей, барлық, барша, бәрі, барлығы, баршасы т. б. жүктеу/скачать 76,38 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|