Сулейменова Алия Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы
Синонимия және полисемия құбылыстары, ерекшеліктері. Синонимдер, олардың жасалу жолдары. Синонимия және синонимдік қатар.Сөз варианттары
жүктеу/скачать 76,38 Kb.
|
Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы Сулейменова А.
| 11. Синонимия және полисемия құбылыстары, ерекшеліктері. Синонимдер, олардың жасалу жолдары. Синонимия және синонимдік қатар.Сөз варианттары.
Жауап. Синонимия және полисемия «Синонимия» дегеніміз - тіл бірліктерінің мағыналары толық немесе жартылай сәйкес келетін семантикалық қатынастардың түрі. Синонимия тілдің лексикалық фразеологиялық, грамматикалық, сөзжасамдық жүйесіне тән. Синонимия шындық өмірдегі қасиеттерді бейнелейтін, эр түрлі типтегі тілдердің қай-қайсысында болсын болатын құбылыс. Синонимияның табиғаты тіл бірліктерінің семантикалық жақындық дәрежесімен анықталады, ол жайында зерттеушілердің бір тобы Синонимиялық бірліктерінің арасында толық сәйкестік болатынын, енді бір-қатары олардың бірліктерінің арасында сәлде болса айырмашылықтар (мағыналық, стилистикалық) болатынын айтады. Алғашқылары — ой-пікірді парапар денгейде өзгертіп басқаша айту да, кейінгілері — белгіленетін нысанның әр жақты сипатын, мән-мазмүнын ашуда аса құнды болып табылады. Синонимияның қызметіндегі неғұрлым көрнектісі лексикалық синонимдер болып табылады. «Полисемия» дегеніміз - сөздің екі немесе бірнеше мағынаға ие болуы. Полисемия екі түрлі: грамматикалық полисемия және лексикалық. Полисемия сөздің қандай мағынада айтылуы сол сөздің басқа әр түрлі сөздермен тіркесіп келуі арқылы, белгілі бір контексте, нақтылы жағдайда, әңгіменің жалпы тақырыбына байланысты жүзеге асады. Мысалы, орыс тілінде: поле - ржаное поле, футболисты на поле, поля шляпы. Сөздің негізгі (басты, тура) мағынасы мен оның туынды (қосалқы, ауыспалы) мағыналарын өзара ажырату барысында оның негізгі мағынасы контекстке тікелей бағынышты болмайды, өйткені ол ешқандай контекстке байланысты болмай-ақ, сол сөз айтылған кезде сөйлеушінің ойына бірден келетін мағына болып табылады. Сөз мағыналарының арасындағы семантикалық өзара байланыс олардың арасында ортақ мән беретін элементтердің, яғни семаның рөлі арқылы көрінеді Синонимия феноменінің неприводимый сипаты әр түрлі қабылдау үшін синонимдерді қамтамасыз ету мүмкіндігі арқылы дәлелденді (бұл полисемии өзіндік коммутативті сынағы): сөзді қайта қарау кейде «парад» синонимі болып табылады, кейде журналы. Әр жағдайда мағынасы бар қауымдастық синонимияның түбінде. Өйтпесе, бұл синонимия бірден екі роль атқара алады: тамаша айырмашылықтар үшін стилистикалық ресурс ( саммиттің орнына шыңы , минутқа минус және т.б.) және, шынымен де, нығайтуға, қаптауға арналған [француз ақыны Чарльз] Пегудің стилінде; полисемия үшін коммутативті тестілеуді қамтамасыз ету. Өзіндік және айырмашылықты өз кезегінде ішінара семантикалық сәйкестік ұғымында атап өтуге болады. «Осылайша полисемия бастапқыда синонимияның кері нұсқасы ретінде анықталды, себебі француз филологы Мишель Брэал бірінші болып байқаған: енді бір мағынада (синонимге) бірнеше атау емес, бір атау үшін бірнеше сезім (полисемия)». Синоним (гр. 'synonymos' — мағыналас, мәндес) — тұлғалары әртүрлі, мағынасы жақын сөздер Синонимдік қатарға енген сөздердің мағыналық тұрғыдан айырмасы болады. Мысалы, құлшыну — белсену, соғыс — ұрыс, жабу — кілттеу сөздерінің мағыналық салмағы әртүрлі. Синоним сөздерді үш түрлі белгілері арқылы тануға болады: мағыналық реңк (бала — перзент, ұстаз — мұғалім); стильдік реңк (еліру — желпілдеу, ақсақал — қария); сөз қолданысындағы реңктер (өмір — ғұмыр, биік тау — бойшаң адам). Синонимдер мынадай жағдайларда қолданылады: мәтінде бір рет пайдаланылған сөзді қайталамау үшін; бір ұғымды түрлі белгілермен жан-жақты сипаттау мақсатында; мағыналас екі сөз қатар келсе, алдыңғысы соңғысын анықтап, мағынасын күшейтеді. Мұндай сөз қолданысын плеоназм дейді. Мысалы, заңғар биік тау, құр бекер жүру; Синонимдердің мағыналарын ажыратқанда мынадай мәселерге- көңіл аударылады: 1. Синонимдік - қатарға енгея сөздер мағына жагынан бір-бірінен сәл жоғары не сәл төмен дәрежеде болуы мүмкін, Синонимдер градация жолымен өзгеріп отырады. Мәселен, аяз сөзіне карағанда оның синонимдік сыңары үскірік сөзінің магыналық салмағы күштірек екендігін сезуге болады.Сол сиякты атқыш — мерген, апат — кырғын, белсену — құлшыну дегендердің соңы сыңарлары алдыдғыларынан пәрменді екен-дігін аңғарамыз. 2. Синонимнің біреуінің мағынасы екіншісінен кеңірек болады. Мәселен, соғыс деген сөздің мағынасы урыс деген сөзден кең, устаз дегеннін мағынасы мұғалімнен кец. Жа-бу мен кілттеу де сол тәрізді. 3. Синонимдер бір-бірінен мағыларының аз-көбіне қарай да ажыратылуы мүмкін. Мәселен, ат деген сөз көп магыналы да, ат оның сыңары ныспы деген сөз бір мағыналы. 4. Синонимдер мағыналарында деректі және дерсксіз болып келуіне карай ажыратылады. Мәселен, маңдай — пешене, іш — кұрсак, бала — перзент, тыгылу — бұқпантайлау дегсндср алдыңғылары деректі де соңғылары дерексіз. 5. Синонимдер бір-бірінен ауыспалы мағынада қолдану -қолданбауына карай да ерекшеленеді. Мәселен, көмей мен көмекей дегендердің алғашкысы пештің көмепі, тоғанның көмейі деп ауыстырылып айтуға келгенімен. соңғысы (көмекей) тек адамға ғана арнайы жұмсалады да, өзге заттарға бұрып айтуға келмейді. 6. Синонимдср өзді-өзінен туындатып сөз турғызуға қабілетті, я кабілетсіз болып келуіне қарай өзгешеленеді. Мәселен, сапар мен жол тәрізді синонимнің алғашкысынан бір сапар, ұзак, сапар; сапар шегу дегсн бірлі-жарым тіркесті сөздер ғана кездеседі. Ал оның жол деген сыңары тіліміздегі сөз тудырудың барлык амалдары арқылы жана сөз жасауға соншалықты кабілетті екендігін байқатады Мысалы. жолай, жолаушы, жолдама,жолдас, жолшыоай, жолак, жолдау, жолбасшы, жолбике, жолжоба, жол-жөнекей, жол соқты, сар жолды, теміржол, азық, жол ашар, жол аяк, жол жүру т. б. Синонимдердің стильдік мәні неше алуан функционалдық стильде колданылумен тығыз байланысты. Тіліміздегі синоним дердің мынадай стильдік реңктері байқалады: 1. Қадір тұтып сыйлағандықты білдіретін ренктер. Мәселен, есім деген сөз ат сөзінен қадірлірек, отағасы қария сөзінен, дэм ас сөзінен перзент бала сөзінен, қаза өлім сөзінен құрметтілеу. 2. Салтанат кұру мәніндегі көтеріңкі ренктер. Жүлде бәйге сөзінен асқақ мереке-леу тойлау сөзінен көтерінкі, азамат жігіт сөзінен жоғары ай- тылады. 3. Поэтикалық ренктер. Асқар деген сөз биік , сөзге карағанда поэтикалық стильде көбірек ұшырасады.Қол эскер сөзінен, мэртебе атақ сөзінен, қаһарман кейіпкер сөзінен шапақ арай сөзінен поэзияда жиі колданылады. 4.Дөрекілік мәндегі реңктер бір қатардағы синонимдердің біреуі бейтарап екіншісі сыпайы, үшіншілері тұрпайы мәнді білдіріп, ал- құла реңкі тудырып отырады. Меселен, сықпыт деген сөздің стильдік мәні бет деген доминант сөзбен салыстырғанда дөрекілеу шолжың ерке деген сөзден, шойнак, ақсақ деген сөзден, азынау жылау дегеннен белгілі контексте дөрекілеу болып жұмсалады 5. Қекесін-мысқыл мәндегі реңктер. Қожаңдау орынсыз қимыл көрсеткенде, тұштаңдау орынсыз жеңілтектеніп, оғаш қимыл көрсеткенде кекесін мәнді білдіреді. 6. Менсінбеушілік,кеміту мәніндегі реңктер. Бұт артар көлік орнына, еркек кіндік ер азамат дегеннің орнына, шүйке бас эйел дегеннің орнына, өкпе бала орнына кемітіп айтыла береді. Казақ тілі — синонимге өте бай тіл. Қазақ тіліндегі синонимдердің келіп шығуының мынадай жолдары: 1. Синонимдер көп магыналы сөздердің есебінен жасалған: Мысалы: көз — жанар, көз — әгінек, көз — бұлак — бастау — қайнар, арту — асу — озу, арту — көбею — молаю т. б. 2. Синонимдер сөз тудыру тәсілдері арқылы пайда болған: аффикстер арқылы: ауыздық — сулық, басшы — жетекші жемқор — паракор, өнім — түсім, сүтті — құнарлы, қанағатсыз — тойымсыз, ажарлау — өндеу т. б. ә) біріктіру арқылы: ақ- сақал — отағасы, еңбакақы — жалақы, доғабас — айылбас ‘т. б. б)қосарлау арқылы: жоқ-жігіік—кедей-кепшік, жарлы-жақы-бай, олқын-толқын — аумалы-төкпелі, өліп-өшу — сүйіп-құшу, айналып толғану, .зым-зия — ушті күйлі т. б. в) тіркесу арқылы; су — иіс маи, іш мерез — жылым құрт, көк ет — бауыр ет, б. г) Омонимдер арқылы: тартпа — суырма; тартпа — төс айыл — алдыңғы айыл; табандау — ұлтандау; табандау — сіре-су- касарысу — кырсығу — кыңыраю, г. б. 3. Синонимдер кірме сөздер арқылы пайда болған: а) араб сөздері арқылы: азамат (ғәзәмәт) — жігіт; тағдыр (тәғдир) — жазмыш; отан (уәтан) — ел, туған жер; эскер (ғәскәр) — жасақ кол. шеру, косын, т, б. ә) парсы сөздері арқылы: батыр - бәһалор) — ер; дихан (деһан) — егінші; шэкірт (шагерд) — оқушы; мейман (меһшн) — қонақ; сабақ (собәк) — оқу, т. б. б) монғол сөздері арқылы: аймақ (аймат) — өнір — атырап төңірек — маңай, баянды (баян) — түпкілікті — түрақты жасақ (жасаг) — әскер, қол, талқы (талқин) — сарап, шешен соцен, сэцень) — ділмар — сөзшсн т. б. в) орыс сөздері арк бөтелке (бутылка) — шыпы, шөлмек, шен (чин) — атақ, дәреже, лауазым, кір (гнря) — таразы, сома (сумма) — сан„есеп рет (ряд) — мәртебе т. б. жүктеу/скачать 76,38 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|