Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының хабаршысы ғылыми-педагогикалық журнал вестник таразского государственного педагогического института научно-педагогический журнал

- топырақ шащпа;

- күлді баспа;

- көң-қоқысты шашпа;

- шаңдатпа;

-өртеме;

-түтіндетпе;

-былғама.
-бұлаққа түкірме;

-бұлақты бөгеме;

-бұлақты ластама;

-бұлаққа қоқыс төкпе;

-бұлақтың көзін бітеме;

-бұлаққа тас тастама;

-бұлаққа дәрет сындырма.
-үйді айналма;

-үйді шаңдатпа;

-үйге түкірме;

-үйде жүгірме;

-үйде ысқырма;

-үйді шашпа;

-үйге сіңбірме.
-ошақты бұзба;

-ошаққа жақындама;

-ошақты теппе;

-ошақты қиратпа;

-ошақты айналма;

-ошаққа түкірме;

-ошақтағы отты баспа.
-жабулы қазанға тиме;

-қазанды теппе;

-қазанды лақтырма;

-қазанды ашық тастама;

-қазанға түкірме;

-қазанды айналма;

-қазанға үңілме.

-құдыққа үңілме;

-құдыққа түнде барма;

-құдыққа тас тастама;

-құдықты ашық тастама;

-құдықты айналма;

-құдыққа жалғыз барма;

-құдыққа түкірме.

-бесікті далада қалдырма;

-бесікті жүк қасына қойма;

-бесікті басағаға қойма;

-бесікті құр тербетпе;

-бесікті теппе;

-бесіктен аттама;

-бесікті төрге қойма.
-есікті бұзба;

-есікке сызба;

-есіктен жүгіріп кірме;

-есікке түкірме;

-есікке қара бояу жақпа;

-есікке киім ілме.

-есікті теппе.
-шаңырақты қиратпа;

-шаңырақты балтамен шаппа;

-шаңырақты теппе;

-шаңыраққа бос жіп байлама;

-шаңырақты күл үстіне тастама;

-шаңырақты сүйретпе;

-шаңыраққа отырма.
-бас киімді жерге тастама;

-бас киімді теппе;

-бас киімді лақтырма;

-бас киімді босағаға ілме;

-бас киімге түкірме;

-бас киімді теппе;

-бас киіммен ойнама.

-қамшыны жерге тастама;

-қамшыны өрімінен сүйретпе;

-қамшыны сындырма;

-қамшыны отқа тастама;

-қамшыны босағаға ілме;

-қамшыны біреуге берме;

-қамшыны қоқысқа тастама.

-тұзды шашпа;

-тұзды баспа;

-тұзды босағаға қойма;

-тұзды көршіге берме;

-тұзды түкірме;

-тұзды ластама;

-тұзға су төкпе.
-күбіні бос қойма;

-күбіге үңілме;

-күбіге қол сұқпа;

-күбіні құлатпа;

-күбіге түкірме;

-күбіні теппе;

-күбіні далаға тастама.
-келіні ұстама;

-келінің ішіне үңілме;

-келіні құлатпа;

-келіге су құйма;

-келіге қол сұқпа;

-келіге түкірме;

-келіге отырма.
-келісапты тік қойма;

-келісапқа тиме;

-келісапты теппе;

-келісапты сүйретпе;

-келісапты былғама;

-келісапты көтерме;

-келісапты домалатпа.

-қол диірменге тиме;

-қол диірменді құр айналдырма;

-қол диірменді теппе;

-қол диірменге отырма;

-қол диірменге түкірме;

-қол диірменді баспа;

-қол диірменді көтерме.

-пышақты лақтырма;

-пышақпен ойнама;

-пышақты кеземе;

-пышақты жерге қадама;

-пышақты қырымен қойма;

-пышақты баспа;

-пышақты ұшымен ұсынба.
-оқтауды ұстама;

-оқтауды тік қойма;

-оқтауды жерге тастама;

-оқтауды төрге қойма;

-оқтауды сындырма;

-оқтауды былғама;

-оқтауды босағаға қойма.
-шелекке түкірме;

-шелекті сүйретпе;

-шелекті теппе;

-шелекті лақтырма;

-шелекті төңкерме;

-шелектегі суды ашық тастама;

-шелекті төрге қойма.
-шәйнекті лақтырма;

-шәйнекті теппе;

-шәйнекті сындырма;

-шәйнекке үңілме;

-шәйнектің шүмегіне қарама;

-ыстық шәйнекті көтерме;

-шүмегі сынған шәйнекті ұстама.

-күлге отырма;

-күлге аунама;

-күлге ойнама;

-күлді ұстама;

-күлге түкірме;

-күлге дәрет сындырма;

-күлге су төкпе.

-босағаға отырма;

-босағада тұрма;

-босағаға таяқ сүйеме;

-босағаны керме;

-босағаға киімді ілме;

-босағаға таяқты тік қойма;

-босағаға пышақ қадама.
-табалдырыққа отырма;

-табалдырықты теппе;

-табалдырықта тұрма;

-табалдырыққа пышақ қойма;

-табалдырыққа түкірме;

-табалдырыққа шеге қойма;

-табалдырыққа сіңбірме.
-нанды лақтырма;

-нанды жерге тастама;

-нанды уатпа;

-нанды отқа тастама;

-нанды сулама;

-нанды былғама;

-нанды теппе.
-дастарқанды баспа;

-дастарқанды тартпа;

-дастарқанға отырма;

-дастарқанды теппе;

-дастарқанды былғама;

-дастарқанда ысқырма;

-дастарқанды кима.

-малдың басын ұстама;

-малдың басына теппе;

-малдың басынан ұрма;

-малдың басына түкірме;

-малдың басын лақтырма;

-малдың басын сүйретпе;

-мал басын күлге тастама.

-отқа жақындама;

-отқа қолыңды қақтама;

-оттың күлін шашпа;

-отты үрлеме;

-отты айналма;

-отпен ойнама;

-отқа түкірме.
-жастықты лақтырма;

-жастықты жыртпа;

-жастыққа тиме;

-жастыққа ине шаншыма;

-жастықты теппе;

-жастыққа отырма;

-жастықты былғама.
-төсекте ойнама;

-төсекті былғама;

-төсекке түкірме;

-төсекті жыртпа;

-төсекке сіңбірме;

-төсекке секірме;

-төсекті сүйретпе.
-суға түкірме;

-суды ластама;

-түнде суға барма;

-түнде суға шомылма;

-суды кешпе;

-суды ошаққа төкпе;

-шелектегі суды ішпе.

-қасықты тістеме;

-қасықты мүжіме;

-қасықты лақтырма;

-қасықпен ойнама;

-қасықты сындырма;

-қасыққа түкірме;

-қасықты былғама.

-кесені лақтырма;

-кесені сындырма;

-сынған кеседен ішпе;

-кесеге түкірме;

-кесені жерге тастама;

-кесені теппе;

-кесемен ойнама.
-садақтың жебесін тартпа;

-садақты жерге тастама;

-садақпен ойнама;

-садақты кеземе;

-садақ жебесін сындырма;

-садақты отқа тастама;

-садақты босағаға ілме.
-найзаны тік қойма;

-найзаны лақтырма;

-найзамен ойнама;

-найзаны жерге шаншыма;

-найзаны сындырма;

-найзаны кезенбе;

-найзаны босағаға қойма.
-қалқанды сыртқа қойма;

-қалқанмен ойнама;

-қалқанды сүйретпе;

-қалқанға отырма;

-қалқанды жастанба;

-қалқанды босағаға қойма;

-қалқанды балғамен ұрма.

-аттың ерін сыртқа қойма;

-аттың ерін теппе;

-аттың ерімен ойнама;

-аттың ерін былғама;

-аттың еріне су төкпе;

-аттың еріне түкірме;

-аттың ерін отқа тастама.

-итті ұрма;

-итке тиме;

-итке жақындама;

-итті теппе;

-итке мінбе;

-итке тас лақтырма;

-иттің құйрығынан тартпа.
-мысыққа тиме;

-мысықты ұрма;

-мысықты лақтырма;

-мысықты теппе;

-мысықты қуалама;

-мысықпен ойнама;

-мысықты байлама.
-қойға мінбе;

-қойды ұрма;

-қойды қуалама;

-қойдың жүнінен тартпа;

-қойдың кенесін ұстама;

-қойдың құйрығына жармаспа;

-қойды ұстама.
-сиырдың алдынан өтпе;

-сиырдың мүйізінен ұстама;

-сиырды қуалама;

-сиырдың құйрығын тартпа;

-сиырды шідерлеме;

-сиырды таяқпен ұрма;

-сиырды құлағынан тартпа.

-жылқының артынан өтпе;

-жылқының құйрығынан тартпа;

-жылқының астынан өтпе;

-жылқыны бастан ұрма;

-асау жылқыға жолама;

-жүгенсіз атқа мінбе;

-аттың шылбырын қолыңа орама.

-түйенің астынан өтпе;

-шөккен түйеге мінбе;

-топ түйеге жақындама;

-атан түйеге айбат қылма;

-түйені таяқпен ұрма;

-түйенің аяғына жармаспа;

-түйені шідерлеме.

Тіліміздегі ырым сөздер мен тыйым сөздер көне заманда көп дамып, ұрпақтар есінде мәңгі қалғанын осы мысалдардан-ақ байқауға болады. Қазақ ырым-тыйым сөздерін жалпы орта білім беретін мектептің І-IV сыныптары мен V-ХІ (ХІІ) сыныптарға арналған бағдарламаларында арнайы тақырыптық жүйеде оқыту мәселесі әлі күнге дейін қаралмаған. Әдебиет пәні бойынша мақал-мәтелдерді оқыту жаңа бағдарламалар да қарастырылғанмен ырым-тыйым сөздер ескерілмеген. Ұлттық дәстүрімізді, әдет-ғұрып, салтымызға байланысты айтылатын ырымдар мен тыйым сөздерді бастауыш сыныптардан бастап түсінік берілмеуі – соңғы жылдары ұстаздарды да ойландыруда. Осыған байланысты бағдарлама бойынша берілген тақырып мазмұнын түсіндіру кезінде, қазақ халқының ұлттық қазынасының бірі – ырым-тыйым сөздерді сабақ барысында түсіндіру – оқушылардың сөздік қорын молайта түседі.

А.Құралұлының құрастыруымен шығарылған “Қазақы тыйымдар мен ырымдар” (-Алматы: “Өнер”,1998,-64бет ) тақырыбындағы шағын кітапшада қазақ халқының тыйымдары мен ырымдары адамның іс-әрекетіне, үй тұрмысына, тағамға, киімге, төрт түлік малға, аңшылыққа қатысты сараланып, ғылыми негізде бір жүйемен берілгенмен, оны мектепте қалай оқыту, түсіндіру мәселесі айтылмағандықтан, кітапшада берілген ырым-тыйым сөздердің мағынасы туралы түсінік беру – ұстаздарға қиындық келтіруде.Кітаптың кіріспесінде, құрастырушы автор А.Құралұлы ырым-тыйым сөздерге байланысты қысқаша түсінік береді: “Бүгінде жас ұрпақтың санасында туған халқына деген құрмет мен мақтаныш сезімін ұялатып, ұлттық рухты сіңіру, сондай-ақ ана тілі мен әдебиетін, тарихы мен өнерін қастерлеп, халықтың салт-дәстүрлерін аялай, ардақтай білуге тәрбиелеу – басты міндеттердің бірі ” – дей келіп, ырым-тыйым сөздердің тәрбиелік мәніне тоқталады.Ол: “Жас ұрпақтың ұлттық дүниетанымын қалыптастыруда, қазақ халқының тыйымдары мен ырымдары, наным- сенімдерінің алатын орны ерекше. Өйткені оларда халықтың ғасырлар бойы жинақтаған бай тәжірибесі сақталған, ұлттық рухани байлықтың қайнар көзі мен мүмкіндігі көрініс тапқан. Алайда халқымыздың осы асыл мұрасын тәрбие көзі ретінде пайдалану талапқа сай емес. Ізгі тәрбие – тағылым құралы болып табылатын қазақы тыйымдар мен ырым сөздер жіктеліп, бір жүйеге түсірілмеген”- дейді. Шағын кітапшамыздағы адамның іс-әрекетіне қатысты, әйелге, балаға, бесікке, жол жүруге, пышаққа, қару-жараққа, киімге, ыдыстарға, сүт тағамдарына қатысты тыйымдар мен ырымдар жинақталып берілген. Айтылу мазмұнына орай, қысқаша түсініктемелер беру де ескерілген. Шағын кітапшада келтірілген ырымдар мен тыйымдарды түрлі тақырыптар бойынша оқушыларға түсінік беру оңтайлы-ақ.

Қазақ халқының сөздік қорын көне заманғы ырым-тыйым сөздер ғана байытып, түрлі мақал-мәтелге, идиомалық сөз тіркестері мен фразеологиялық сөз тіркестерін де молайта түсуге септігі зор. Сөздік қорды жинақтап көрсетуде, қазіргі баспасөз құралдарының да маңызы зор. “Ана тілі” газетінің (№38,2014) “Сөз танымында” әлем тілдерінің сөздік қорлар туралы мәліметтері берілген. “Асыл ойдың бұлағы” тақырыптағы атау сөздер ауызекі сөйлеу тілі, жалпыхалықтық тіл, ұлтаралық тіл, халықаралық тілдер, жасанды тілдер, эксперанто тілі, өлі тілдер, ым тілі, априор тілдер, аралас тілдер, ескі қазақ тілі, стандартты тіл,бағдарламалық тіл, көне заманғы ескі тілдер негізінде сөздік қорлар мол жинақталғанын аңғарамыз. Газеттің осы бетінде Айгүл Әмірбекованың дайындаған “Тіл мен сөздің сүбесі”, “Жүйелі сөз-киелі” тақырыптағы мақалада тіл туралы тұрақты тіркестерге де тоқталған. Онда 25-ке жуық сөз атаулары берілген: алғыс сөз, қарапайым сөз, бата сөз, бөтен сөз, буулы сөз, қара сөз, қарапайым сөз, құрғақ сөз, жақсы сөз, қызыл сөз, жел сөз, көркем сөз, жүйелі сөз, жылы сөз, шұрайлы сөз, маржан сөз, қанатты сөз, нақыл сөз (афоризмдер), аталы сөз, тәтті сөз, ащы тіл, қызыл тіл, зәрлі тіл, буынсыз тіл, жалпақ тіл, қотыр тіл, өткір тілдерге қысқаша анықтама беріп, оқырмен түсінігін арттыра түседі. Бұл сөздердің тарихы сонау көне заманнан бері дамып келе жатқан қазақ халқының сөздік қорының мол екендігін байқатады.

Дегенмен, бұл сөздердің қатарында айтылмай кеткен сөздердің түрлері де баршылық. Тіліміздегі сөздердің ең күрделісі де, сүбесі де ескерілмей қалған. Атап айтқанда: ырым сөз, тыйым сөз, алғы сөз, азалы сөз, шерлі сөз, өсек сөз, жүйесіз сөз, әдепті сөз, әдепсіз сөз, боғауыз сөз, боқтық сөз, өрнекті сөз, қарғыс сөз, балағат сөз, өсиетті сөз, баталы сөз, әдеби сөз, бейтарап сөз, қарғыс сөз, азалы сөз, әзіл сөз тағы басқа айтылмай жүрген сөз түрлері қаншама! Бұл сөздердің кейбірі әлі жинақталмаған, әрі сөздік қорға кейбірінің енбегенін аңғарамыз. Осыған қарағанда тіліміздегі сөздік қорды дамытуда ырым сөздер мен тыйым сөздердің де маңызы зор екендігін аңғартады.

Қорыта келгенде, ата-бабамыздан қалған көне сөздер көңілден өшпейді. Түркі тілдес халықтарға ортақ ырым сөздер мен тыйым сөздердің әдеби-этнопедагогикалық негіздері мен шығу тегі (генезисі) және әдеби жанрлық ерекшеліктерінің зерттелуін өмірдің өзі айқындап беруде.

Сөздік қорымыз жылдан-жылға молайып келеді. Соның ішінде ырым сөздер мен тыйым сөздерге байланысты баспадан шыққан кітаптарды көптеп шығару қажет. Түркі тілдес халықтарға ортақ ырымдар мен тыйым сөздердің ұлттық ділімізді, дінімізді, тілімізді дамытуға зор үлесі бар. Қазіргі таңдағы ырымдар мен тыйымдарды ата-бабамыз көне заманнан бері дамытып келеді. Ол сөздердің бала өмірін сақтауға, санасы мен тіл шеберлігін дамытуға, сөздік қорын молайтуға септігі тиюде. Әсіресе ырым сөздер – адам өмірін сақтаса, тыйым сөздер – адамдарды түрлі бәле-жаладан, ауру-сырқаудан, кездейсоқ ажалдан сақтайды. Ол үшін ырымдар мен тыйымдардың мағынасын, мақсатын, міндеттерін, ескертпелерін дұрыс түсініп, орындаған абзал.
Әдебиеттер:

1. 
   Ж.Шакенов .Қазақ тіліндегі күрделі сөздер мен күрделі тұлғалар.
   

–Алматы,1991.

2. 
   Х.Досмұхамедов. Аламан. –Алматы,1991.
   
3. 
   Ә.Диваев. Тарту. –Алматы,1992.
   
4. 
   С.Кенжеахметұлы. Жеті қазына. –Алматы,1997.
   
5. 
   Б.Қанарбаева. Қазақтың наным-сенімдері. –Алматы,1999.
   
6. 
   Н.Өсеров, Ж.Естаев. Ислам және қазақтардың әдет-ғұрпы.
   

–Алматы,1992.

7. 
   С.Қалиев. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы. (оқу құралы) –Алматы,1998.
   
8. 
   А.Құралұлы. Қазақы тыйымдар мен ырымдар. –Алматы,1998.
   
9. 
   Асыл ойдың бұлағы. // Ана тілі,№38,2014.
   
10. 
    Н.Сарыбеков, М.Сарыбеков, Қ-Д.Сарыбеков. Қазақ халқының табиғат қорғау дәстүрлері. –Алматы,1996.
    
11. 
    М.Керімбеков. Ата тәрбиесі. (І-ІІ кітап) –Түркістан,1998.
    

Аннотация. В данной статье рассматривается эпоха развивающейся истории словарного запаса в казахском языке
Annotation. In this article the epoch of developing history of vocabulary is examined in Kazakh


УДК. 371:39

К 36
ЫРЫМ-ТЫЙЫМ СӨЗДЕРДІҢ ЭТНОПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Керімбеков М.

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты,Тараз қ.
Ақыл-ойдың даналығы – тілімізде,

Тегіміздің, тазалығы – ділімізде

Тәрбие – көне заманнан келе жатқан халық дәстүрінен бастау алады. Бұл дәстүр барлық халықтарда бар. Адамзат дамуындағы алғашқы тәрбиенің қайнар көзі- ата-ана мінезін, санасын, тілін, мәдениетін, ұлттық рухын ерте дамутыға зор ықпалы бар екендігі айқын.

Тәрбиенің шығу тегі (генезисі) қазақ халық ауыз әдебиетіндегі даналық сөздерден бастау алады. Көне заманның киіз үйлеріндегі тәрбие жұмысы даланың сән-салтанатты сарайындағы ұлағатты тәрбиемен ұштаса отырып, далалық тәрбиенің негізін қалады. Тәрбиенің қайнар көзі – тіл. Ұлттық тіл – баланың ақыл – ойын дамытуға зор ықпалы бар. Ұлттық тіл – тілдік қорды жасайды. Қазақ ырымдары мен тыйымдары – ұлттық тілдің алғашқы негіздері болып табылады.

Ата тәрбиесі – адамгершілік тәрбие мен азаматтық тәрбиенің алғашқы сатысы екенін ата-бабамыз көне заманнан көңілге құйып, сөз арқылы ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырып, үйретіп, дамытып келеді.Ата тәрбиесінің алғашқы сатысы – ырым-тыйым сөздер көне заманнан бері дамып келеді. Ырым – тыйым сөздердің ұлттық сыйпатын жою мақсатында кеңес өкіметі – айтуға, жазуға, зерттеуге рұқсат бермей жетпіс жыл (1917-1991) бойы назарымызды тәрбиенің кеңестік бағытына аударып келген еді. Барлық тәрбие құралдары кеңес саясаты негізінде іске асырылды. Ежелгі заманғы ата-бабамыздың көне тәрбие құралдарының ең тиімдісі ырым-тыйым сөздерді назардан тыс қалдырды.

Ғасырдан ғасырларға өз жалғасын тауып келе жатқан ата тәрбиесі – жас ұрпақтың ой-өрісін дамытатын тәрбие құралы болып табылады. Сонау көне заманнан киіз үйдің ішінде дамыған ата тәрбиесі – қазіргі заманның технологиялық оқу жүйесімен ұштасуы, заман ықпалының әсері екендігіне назарымызды көбірек аударуда.

Ежелгі үнді әдебиетінің асыл мұрасы “Махабхарата” немесе “Ұлы Бхараттар” (“Ұрпақтар туралы”) –біздің заманымыздың бірінші мыңжылдығындағы зор көлемді шыығарма. Ол шамамен жүз мың екі тармақты құраған, 18 кітапқа бөлініп жазылған өз заманының зор туындысына жатады. Сол сияқты “Қалила мен Димна ” шығармасындағы өнегелі өсиетті сөздер аңдар тілімен айтылса да, ата тәрбиесінің асыл қасиеттерін аңғартады.

Түркі халықтары әдебиетінің тарихынан ерекше орын алатын IV-ІХ ғасырлардағы көне түркі әдебиетінің асыл мұрасы “Орхон жазбаларындағы”, “Күлтегін”, “Білге қаған”, “Тоныкөк” жырлары мен “Қорқыт ата кітабы”, “Оғыз-наме ”, Әбу Насыр Әл-Фарабидің әдеби мұраларында – ата тәрбиесінің тұнып тұрған табиғаты, халықтың ой-санасын дамытумен келеді. Тасқа жазылған ойма жазу халқымыздың көне мәдениеті мен әдебиетінің ерекше дамығанын аңғартады.

Түркі халықтарының Х-ХІ ғасырлардағы әдебиеті Махмұд Қашқаридың “Диуани лұғат-ат-түркі” (“Түбі бір, түркі тілі”) Жүсіп Баласағұнның “Құтадғу білігі” (“Құтты білігі”), Ахмет Иүгінекидің “Хисатул-хақайықы” (“Ақиқат сыйы”), Ахмет Яссауидің “Диуани хикметі” (“Даналық кітабы”),Сүлеймен Бақырғанидың “Бақырғани кітабы” – өз заманының асыл туындысы, шығыс халықтарының асыл мұрасына жатады. Түрік тілдес халықтарға ортақ әдеби мұралардың жас ұрпақтарға берері көп.

Түркі халықтары әдебиетінің озық үлгілері ХІІ-ХV ғасырлардағы Алтын Орда дәуірінде де ерекше орын алды. Әсіресе Насреддин “ Рабғұзи қиссалары”, Хорезмидің “Мұхаббат намесі”, Құтбтың “Хусрау-шырыны”, Саиф Сарайдың “Гулистан бит-туркиі”, Дүрбектің “Жүсіп-Зылихасы”, Әбілғазының “Шежіре и түркі”, Қадырғали Жалайрдің “Жамиғ-ат Тауарихы”, Хайдар Дулатидың “Тарих-и Рашиди”, Бабырдың “Бабыр-намесі” – заман туындыларының көшін ұрпақтан – ұрпаққа жалғастыра түсті. Заман талабынан туындаған “Қабуснама” шығармасы да, ата тәрбиесінің асыл мұрасына жатады.

ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан бастап қазақ әдеби тілінің негіздері арқылы халықтық этнопедагогика ғылым ретінде туып, қалыптасып, дами бастады. Әсіресе, қазақтың демократ ағартушылары Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, орыс ғалымдары – П.С.Паллас, З.С.Вульфсон, А.Вамбери, А.Левшин, А.Янукевич, Н.Г.Потанин, Н.Я.Зеланд, В.В.Радлов тағы басқалардың еңбектерінде қазақ халқының ұлттық әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері жайлы көптеген деректер берілген.Әсіресе Ә.Диваевтың “Тарту” еңбегінің маңызы зор.

1920-1930 жылдар арасында қазақ этнопедагогикасының қалыптасу кезеңін М.Әуезов, С.Торайғыров, Ж.Аймауытов, С.Сейфуллин, Х.Досмухамедов, Н.Құлжанова, Ә.Диваев сияқты ақын-жазушылар, зерттеушілер жалғастыра түсті.

Қазақ этнопедагогикасының даму кезеңі-кеңес саясатының кезінде үнемі кедергіге ұшырап отырса да, ұлттық деңгейімізді жан-жақты дамытуға зор үлес қосып батыл ойларымен танымал бола бастаған ғалымдар саны 1980-2000 жылдары ерекше көзге түсіп, халқымыздың ұлттық санасын оятуға өз үлестерін қосып келді. Олардың саны санаулы болса да, аз уакытта көп жұмыс тындырып, ғылыми еңбектерімен елге танылды. Әсіресе М.Ғабдуллин, Б.Момышұлы, Б.Адамбаев, Ш.Ахметов, М.Әлімбаев, К.Жарықбаев, С.Қалиев, М.Жолдасбеков, Ә.Табылдиев, С.Ұзақбаева, М.Балтабаев, Қ.Бөлеев, З.Ахметова, М.Құрсабаев, М.Смайлова, М.Оразаев, Қ.Қожахметова тағы басқа ақын-жазушылар мен ғалымдар өз еңбектерімен қазақ этнопедагогикасының зерттелу барысына жан-жақты үлестерін қоса түсті. Атап айтқанда М.Ауезов “Әр жылдардағы ойлар” (1957, 1991), М.Әлімбаев “Халық- ғажап тәлімгер” (1994), А.Байтұрсынов “Ақ жол” (1991), Х.Досмұхамедов “Аламан” (1991), Н.Елікбаев “Ұлттық психология” (1992), М.Жолдасбеков “Асыл арналар” (1986), Қ.Жарықбаев, Ж.Наурызбаев “Қазақтың ұлттық тәлім-тәрбие атауларының түсіндірмелі сөздігі” (1993), Қ.Жарықбаев, С.Қалиев “Қазақ тәлім-тәрбиесі” (1995), С.Қалиев “Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі” (1987), “ХV-ХІХ ғасырлардағы ақын-жыраулар поэзиясындағы педагогикалық ойлар” (1990), “Қазақ этнопедагогикасының ғылыми методологиялық негіздері” (1995, “Ұлағат”№1,3).С.Қалиев, Ж.Базилов “Қазақ халқының салт-дәстүрлері мен демократ-ағартушылары” (1993), Қ.Қожахметова “Халықтық педагогиканы зерттеудің кейбір ғылыми және теориялық мәселелері” (1993), Ә.Табылдиев “Қазақтың халық педагогикасы және тәрбие” (1991), С.Ұзақбаева “Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халық дәстүрлері” (1990), Қ.Бөлеев “Болашақ мұғалімдерді, оқушыларды ұлттық тәрбие беруге дайындаудың теориясы мен практикасы” (2000) , С.Қалиев “Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы” (1998) сияқты еңбектердің жарыққа шығуы қазақ этнопедагогикасының даму кезеңдерін ілгері дамыта түсті. Бұл әдеби тілдің дамуына да зор ықпалын тигізеді.

Дегенмен қазақ халық ауыз әдебиетіндегі этнопедагогикалық мәселелері бойынша әсіресе ырым-тыйым сөздердің шығу тегі мен жанрлық және тәрбиелік сипаты назардан тыс қалып отырды. Ырым-тыйым сөздердің мектепте, жоғары оқу орындарындағы әдебиет пен қазақ тіл сабақтарында практикалық қолданыс табуы аз зерттелінді. Ауыз әдебиетінің жанрлық құрылымында ырым-тыйым сөздердің орны, шығу тегі, жанрлық ерекшелігі мен тәрбиелік мәні жан-жақты айқындалмай келді.

Түркі халықтарына ортақ халық ауыз әдебиетінің ата тәрбиесін дамытуда алатын орны да ерекше, әсіресе, түркі тілдес халықтардың әдет-ғұрпына, тұрмыс-салтына байланысты туындаған ырымдар мен тыйымдардың тәрбиелік маңызы зор.

Халық ауыз әдебиетінің жинақталмай келе жатқан жанрының бірі- ырым сөздер мен тыйым сөздер. Ата-бабаларымыздың ой-арманы, мақсаты – ырым-тыйым сөздер арқылы бізге жетіп, жас ұрпақтарды өнегелі іске үйретіп келді. Кездейсоқ ажалдан, ауру-сырқаудан, апаттан өз ұрпақтарын сақтаудағы ата тәрбиесіндегі ырым-тыйым сөздердің алатын орны ерекше.

Ата тәлімі – көне заманнан бері айтылып, халық ауыз әдебиетінің түрлі жанрлары арқылы (ырым-тыйым сөздер, қанатты сөздер, мақал-мәтелдер, жұмбақ, жаңылтпаш, тұрмыс-салт өлеңдері, аңыз, ертегі, батырлар жыры т.б.),біздің заманымызға дейін ауызша айтылып жетсе де, ырым-тыйым сөздердің шығу тегі(генезисі), жанры, тәрбиелік маңызы ғылыми тұрғыда жан-жақты зерттелмей келді. Кеңес заманында (1917-1991жылдары) түркі тілдес халықтардың (қазақ, өзбек, қырғыз, тәжік, қарақалпақ т.б.) ғасырлар бойы дамып келе жатқан ой- санасын тоқырауға ұшыратып, әдет-ғұрып, салт-дәстүріндегі көне заманнан қалыптасқан ата тәлімін жою мақсатында ырым-тыйым сөздерді айтуға, жазуға тиым салып, ата дәстүрін бұзуға көп кедергілер жасалынғаны тарихтан белгілі. Халық ауыз әдебиетінің жанрлық құрылымы туралы М.Әуезовтің “Қазақ халқының эпосы мен фольклоры” және Х.Досмұхамбетовтың “Аламан” шығармаларындағы ырым-тыйым сөздер жайлы түсініктердің толық берілмеуі кеңестік саясаттың ықпалынан екендігі даусыз.

Егеменді ел болғалы бері (1991) мектептерде, жоғары оқу орындарында ата тәлімі қайта қолға аланып түрлі бағыттағы бағдарламалар, этнопедагогикалық оқулықтар, әдістемелік көмекші құралдар шыға бастады. Дегенмен, халық санасында сақталған ырым-тыйым сөздердің ғылыми мәні – әліде болса жан-жақты ашылмай келеді.

Қазақ халық ауыз әдебиетіндегі ата тәрбиесінің әдеби негіздері – көне заманнан қалыптасқан ырым-тыйым сөздерден бастау алса да, мектеп оқушыларына жан-жақты түсіндіру жолдары жүйелі түрде іске асырылмай, ата дәстүріндегі тәрбиелік мәні айқындалмай келді.

Ырым-тыйым сөздер мен қанатты сөздер афоризмдер, мақал-мәтелдер, шешендік сөз өнеріне жатады. Шешендік сөз өнері – түркі тілдес халықтардың ортақ қазынасы – асыл мұрасы. Сөз өнерінің жетілуі – ырым-тыйым сөздерден бастау алып, мақал-мәтелдер арқылы көркемдіктің биік шыңынан орын алуда. Ұлттық тәрбиенің асыл қазынасына жататын ырым-тыйым сөздердің қазақ халық ауыз әдебиетінде алатын орны ерекше.

Халық ауыз әдебиетіндегі ата тәрбиесі – ұрпақтан-ұрпаққа ұласып келе жатқан өнегелі тәлім мен өсиетнамадан құралған халық қазынасы. Ырым-тыйым сөздер- халық ауыз әдебиетінің асыл қорына жатады. Халықтың санасында қалыптасып, бізге жеткен ырым-тыйым сөздерді көне көз қарттардың аузынан жинақтап, зерттеу арқылы жас ұрпақтарға жеткізу игілікті жұмыс болып табылады.

Қазақ халық ауыз әдебиетіндегі ата тәрбиесінің көне заманнан бері қалыптасқан әдеби негіздері (шығу тегі мен жанрлық және тәрбиелік негізі) толық зерттелмей келді. Осы мақсатты іске асыруда аудан, қала, облыс мектептерінің іс-тәжірибелеріне сүйене отырып, мектептер мен жоғары оқу орындарында, ауыз әдебиетіндегі ата тәрбиесінің қайнар бұлағы – ырым-тыйым сөздер мен шешендік сөз өнерінің түрлі тәсілдері мен амалдарына ерекше мән берілсе, халық ауыз әдебиетіндегі өнегелі сөз – ырым-тыйым сөздердің мектепте, жоғары оқу орындарындағы қазақ тілі мен әдебиеті пәні сабақтарында қолданыс тапса – игілікті іске айналар еді.

Жоғары оқу орындарындағы студенттерге ырым-тыйым сөздердің этимологиялық және этнопедагогикалық негіздерін арнаулы семинарлар өткізу арқылы жүйелі түсіндірген қолайлы.

Мектеп практикасындағы сабақтарда ырым-тыйым сөздерден түсінік беру –алдын-ала дайындықты қажет етеді. Ол үшін республикалық газет-журналдарға шыққан ырым-тыйым сөздермен танысу арқылы жинақтап, сабақта пайдалану нәтижелі болмақ.

Дегенмен, ырым-тыйым сөздерді жинақтау арқылы студенттерге арнаулы көмекші құралдарды дайындап шығарған тиімді. Ырым-тыйым сөздерге байланысты “Ата-ана тәрбиесі”, (1992) “Ата тәрбиесі” (1998) тақырыптарында жинақталып шыққан ырым-тыйым сөздер негізінде жазылған көмекші құралдарды толықтырып, жаңартып қайта шығару-ұлттық дәстүрімізді, әдет-ғұрпымызды, салт-санамызды, ділімізді дамытуға әсері мол.

Қазақ ырым-тыйым сөздерінің әдеби негіздері – қазақ халқының көне заманғы ақыл-ойының биік шыңы болып табылады. Қазақ ырым сөздері адам өмірін сақтандыру мақсатында айтылса да, орындалуы тыйым сөздер арқылы іске асырып, ата-бабаларымыз ұрпақтарын ажалдан, аурудан, түрлі бәле-жаладан, кездейсоқ апаттан аман алып қалудың жолдарын үнемі қарастырып, алдын-ала тыйым сөздермен ескертіп, үнемі сақтандырып отырған. Осындай ырым-тыйым сөздер халық арасында молынан айтылса да ол сөздерді қазіргі жастар көп біле бермейді. Ырым-тыйым сөздерді жас ұрпақтарға үйрету ата-аналармен ұстаздардың басты мақсаты болуға тиіс.Өмірде тыйым сөздерге қарағанда ырым сөздердің жауабын табу қиын екендігін төмендегі ырымдардан байқауға болады:

Ойлан, ізден тап! Неге?

-Үйді айналма;

-Молаға қарай жүгірме;

-Үйге жүгіріп кірме;

-Есікке түкірме;

-Табалдырыққа отырма;

-Босағада тұрма;

-Есікті теппе;

-Құдыққа түкірме;

-Сыпырғыны тік қойма;

-Бесікті теппе;

-Бас киімді лақтырма;

-Пышақты кеземе;

-Көгенді аттама;

-Қораға жалғыз барма;

-Қамшыны

өрімінен сүйретпе;

-Мойныңа жіп орама;

-Аяғыңды тұсама;

-Бүйіріңді таянба;

-Босағаны керме ;

-Таяққа сүйенбе;

- Асқа түкірме;

- Оқтауға сүйенбе;

Бұл сөздердің ырым сөздерге, не тыйым сөздерге жататынын анықтау – ұстаздың басты мақсаты болуға тиіс. Ол үшін ауылдағы не қаладағы қарт ата-аналармен сөйлесіп, пікірлесуге де болады.Әр ғасырда үш ұрпақ ауысқан сайын түркі тілдес халықтардың ырым сөздері мен тыйым сөздерін еске сақтау арқылы ауызша, не жазбаша дамытып бізге жеткізді. Ол сөздердің бізге жеткені бар, жетпей ұмытылғаны бар, тілімізде әдеби тұлғасын сақтап, ырымдық, тыйымдық қасеттерімен ұрпақ, санасын дамытып келе жатқан сөздерге мән берілмей оның шығу тегі (генезисі) мен жанрлық ерекшеліктері әлі күнге дейін айқындалмай келді. Ғалымдар мен этнограф зерттеушілер түркі тілдес халықтардың ырымдары мен тыйымдарын назардан тыс қалдырмай, ұрпақтарға жеткізу мақсатында жаңа оқулықтар мен әдістемелік көмекші құралдар дайындауды ескерсе, ұрпақтарымыздың ұлттық санасы тереңдеп, кеңейе түсер еді.
Әдебиеттер:

1. 
   Ю.В.Бромлей. Этнос және этнография –Москва,- 1973.
   
2. 
   С.Қалиев. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы-Алматы, “Рауан”,1998.
   
3. 
   Н.Өсеров, Ж.Естаев. Ислам және қазақтардың әдет-ғұрпы.-Алматы, “Қазақстан”,1992.
   
4. 
   Б.Қанарбаева. Қазақтың наным сенімдері-Алматы, “Қанағат”,1999.
   
5. 
   Ә.Табылдиев. Халық тағылымы-Алматы, “Қазақ университеті”,1992.
   
6. 
   Е.Балтабай. Этнопедагогика және отансүйгіштік тәрбие.
   

// “Қазақстан мектебі”№1,2003.

7. 
   Ә.Садуақасұлы. Халықтық педагогиканың этнологиялық мазмұны.
   

// “Ұлт тағылымы”№6,1999.

8. 
   М.Керімбеков .Ата-ана тәрбиесі-Тараз қ,1992.
   
9. 
   М.Керімбеков. Ата тәрбиесі.-Түркістан қ, (І-ІІ кітап)1998.
   

Аннотация. В данной статье рассматривается этонопедагогические основы запретных и приментных слов.
Annotation. In this article examined pedagogical bases of the forbidden words.


ӘОК 37.81:15
БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ СӨЙЛЕУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Метеркулова Ү. О.

Т.Рыскулов ауданы
Қазіргі кезде қоғамда түрлі экономикалық-әлеуметтік реформалар жүріп жатыр.Мұндай өзгерістерден орта мектептер де сырт қалмады,себебі бүгінгі күнде білім беру салаларынан тәрбиелі,ұлттық мәдениетті меңгерген,шығармашыл ойлай алатын жастарды даярлау талап етілуде. Осыған орай,мемлекет тарапынан білім беру салаларына реформалауға ерекше көңіл бөлінуде.

Елбасы Н.Назарбаев: «Білім беру реформасы - Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдардың бірі,»-екендігін атап айтты. Сондықтан «...экономикалық және қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне сай келетін» жас өскелең ұрпақты тәрбиелеп шығару оқушылардың ана тілінде шешен сөйлеуі мен өз пікірін жүйелі жеткізуіне байланысты.Ал мұның іргетасы бастауыш сыныптарда қаланады.

Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейiнгi бiлiм берудi дамыту Тұжырымдамасында бастауыш мектепте бiлiм берудiң маңыздылығын атай келiп, орыс - қазақ тiлiн оқытудың басты ұстанымдарын: «Бастауыш мектептiң негiзгi мiндетi – баланың жеке басын бастапқы қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның қабiлеттерiн анықтау және дамыту. Осы сатыдағы оқу мен тәрбие оң уәждi қалыптастыруға, оқу қызметiн бiлуге, оқу, жазу, санаудың берiк дағдыларын үйренуге, тiлдiң қарым-қатынастық қарапайым тәжiрибесiне, өзiн-өзi шығармашылық тұрғыдан таныта бiлуге бағдарланады», - деп белгiленген.

Сөйлеу – адамзаттың даму эволюциясында қол жеткiзген жетiстiктерiнiң бiрi. Адамдарды басқа дүниеден ерекшелеп тұратын да осы- сөйлеу. Сөйлеу процесiнде адамдар бiр-бiрiнiң ойын түсiнедi, бiр-бiрiмен қарым-қатынас жасайды. Сондықтан сөйлеу ерекшелiктерiн меңгеру адамның мәдени көрсеткiшi болып табылады. Сөйлеу тiлдiк заңдылықтардың негiзiнде тiлдiк тұлғалардың ерекше күйге түскен қатысымдық тұлғалар арқылы жүзеге асады. Тiлдiк тұлғалар тiл ғылымының зерттеу обúектiсi болып табылса, қатысымдық тұлғалар-тiл бiлiмiмен қатар психологияның да зерттеу обúектiсi. Тiлдi құрылымы жағынан анықтамақ болсақ, тiл-қатынас құралы ретiнде бiр-бiрiмен қарым-қатынасқа түсуге қажеттiлiгiнен туындайды. Сөйлеу, жарыққа шыққан ой адамдардың қарым-қатынас арқылы өзара түсiнiсуiнен туындайды. Тiл мен сөйлеудi алғаш рет тiл мен сөйлеу тұрғысынан қарастырған Ф.де Сюссер: «Разделяя язык и речь мы тем самым отделяем: социальное от индивидуального; 2) существительное от побочного и более или менее случайного», деп нақты көрсеткен. Ғалымның тiл мен сөйлеудi жiктеген концепциясы өзiнен кейiнгi ғалымдарға бағыт-бағдар көрсеттi. Бұл жөнiнде В.А.Звягинцев: «Такое разграничение истолковывается учеными по разному, но несмотря на это, она должна носить абсолютный характер», - деп, Ф.де Соссюрдiң көзқарасының дұрыстығын сөз етедi.

Ғалымдардың бiрқатары тiлдi кең көлемде қарастырып, сөйлеу тiлдiң тек бiр-ақ қыры деп түсiнедi:

а) с точки зрения функции языка: язык есть средство общения людей и, как таковое, есть средство формирования, выражения и сообщения мысли;

б) с точки зрения устройства (механизма) языка: язык есть набор некоторых единиц и правил использования этих единиц, т.е. комбинирования единиц:

в) с точки зрения существования языка: язык есть результат социального, коллективного навыка «деления» единиц их смыслом:

г) с семиотической точки зрения: язык есть система знаков, т.е. система материальных предметов (звуков), наделенных свойством обозначать что-то, существующее вне их самих:

д) с точки зрения теории информации: язык есть код, с помощью которого кодируется семантическая информация, и др.

Қазақ совет энциклопедиясында тiлдiң анықтамасы жоғарыдағы пiкiрге ұқсас, бiрақ мұнда тiлдiң негiзгi қызметi қарым-қатынас (коммуникативтiк) қызметi деп таниды: «Тiл-адам қоғамының ең негiзгi қатынас құралы. Дыбысты тiл-адам қоғамымен бiрге туып, қатар жасап келе жатқан қоғамдық құбылыс. Тiл - өте күрделi, сан-саналы құбылыс.

Егер тiлдi функционалдық жағынан анықтағымыз келсе, оны қатынас құралы, адамдардың бiр-бiрiмен пiкiр алысып, өзара түсiнiсуiнiң құралы деймiз.

Тiлдi ой мен санаға қатынасын жасауға қажеттi материалдардың жиынтығы деп қараймыз.

Тiлдi таңбалық сипатына қарай таңбалар жүйесi, семиотикалық жүйе деп анықтау да тiлдiң қоғамда атқаратын қызметiнiң мәнiне орай.

Бұлардың iшiндегi ең негiзгiсi – тiлдiң функциясына қарай берiлген анықтама. Тiлдiң дамуы оның қатынас құралы болу қызметiне байланысты. Тiлдiң бұл қызметi коммуникативтiк функция деп аталады. Тiлдi адам өзiн қоршаған қауымнан, өмiрден үйренедi».

Ал сөйлеуге мынадай анықтама бередi: «Сөйлесу – адамның тiл амалдарын пайдалану арқылы пiкiр, ой бiлдiру әрекетi. Сөйлеу – анатомиялық мүшелердiң қатысуымен iске асқанымен, негiзiнен, кiсiнiң психикалық қабiлетiне, қоғамдық тәжiрибесiне сүйенедi.

Тiлдiк амалдар – сөз тудыру, сөз тiркестерiн, сөйлем құрау ережелерi көпшiлiкке ортақ, объективтi категориялар. Осы сипаты арқылы тiл жұрттың бәрiне бiрдей түсiнiктi қатынас құралы ретiнде қызмет етедi. Сөйлеудiң әр коммуникативтiк жағдайға сай ыңғайланған стилi болады. Мұнымен бiрге сөйлеу үстiнде әр кiсiнiң өзiне ғана тән (индивидуалды сөз жұмсауы, сөз тiркесiн, сөйлем құрау) ерекшелiктерi болады». Демек, тiл мен сөйлеудiң арасында мынадай байланыс бар:

1. Тiлдiк құралдар адамның сөйлеу процесiнде өзгеше күйге енiп, қатысымдық тұлғаларға айналады.

2. Тiлдiк тұлғалар мен қатысымдық тұлғалардағы заңдылық, екеуiне ортақ тұлғалар: сөз, сөйлем, мәтiн, тұрақты сөз тiркесi.

3. Тiлдiк тұлғалар мен қатысымдық тұлғалар тiл бiлiмiнiң заңдылықтары арқылы айқындалады.

Сөйлеу әрекетi қатысымдық тұлғалар арқылы жүзеге асады. Тiлдiк тұлғалар: фонема, сөз, морфема, сөз тiркесi, сөйлем, мәтiн жүйесi бойынша анықталса, қатысымдық тұлғалар:

Тұтас мағынаны, бүтiн ойды беретiн;

Iшкi мағынаны, бүтiн ойды бiлдiретiн;

Қарым-қатынас процесi кезiнде ғана жұмсалатын;

Қатысымдық заңдылықтарға бағынылатын қасиеттерге ие.

Тiлдiк қатынаста өзiндiк орны мен маңызы бар қатысымдық тұлғалары: сөз, фразеологиялық тiркестер, сөйлем және мәтiн. Қатысымдық тұлғалар тiлдiк қатынаста бiр-бiрiмен байланысып, бүкiл бiр ойды жеткiзедi. Қазақ тiл бiлiмiнде алғаш қатысымдық тұлғалардың теориялық негiзiн айқындаған ғалым-профессор Ф.Оразбаева. Ол сөйлеу процесiнде қатысымдық тұлғаларды қолдану үшiн оқушылардың сөйлеу дағдылары мен икемдiлiктерi болуы керек деп сөйлеу дағдысын сөйлеу процесiнде қатысымдық тұлғаларды шығармашылықпен қолдану қабiлеттiлiгiне жатқызады. Бастауыш мектеп оқушыларының тiлдiк қатынасым кезiнде жатық сөйлеу дағдылары мен iскерлiктердiң қалыптасуы үшiн қатысымдық тұлғалардың қолданылу заңдылықтары мен ережелерiн шәкiрттердiң меңгеруi қажет. Себебi бастауыш мектеп оқушыларының жатық сөйлеу дағдыларын қалыптастыруда олар қарым-қатынас жасау барысында өз ойларын болжайды, жоспарлайды, даярлайды, орындайды, бақылайды және бағалайды. Демек, оқушы өз ойын қатысымдық тұлғалар арқылы өрнектегенде бiрiншi кезекте мақсатты белгiлейдi, жеткiзбек пiкiрiн ойша болжайды. Ол пiкiрдi қалай жеткiзудiң тәсiлдерiн ойластырады, тiлдiң сөз, сөйлем т.б. бөлшектерiн таңдайды да жинақтап тұтас мазмұнға бiрiктiру арқылы жарыққа шығарады. Сондықтан оқушылардың сөйлеу дағдыларын жетiлдiруде сөз, сөз тiркесi, сөйлем, мәтiн туралы тiл бiлiмiнiң қол жеткiзген, дәлелденген тұжырымдары басты рөл атқарады.

Тiл бiлiмінiң әр саласы өзiндiк дербестiкке ие. Бұл салаларды бiрiктiретiн, байланыстыратын – сөз. Фонетика ғылымы – сөздiң сыртқы қабыршағы дыбысты қарастырса, грамматика ғылымы – сөз бен сөздiң байланыстарын зерттейдi. Сөз – дыбыс пен мағынаның бiрлiгiнен тұратын күрделi тiлдiк, әрi қатысымдық тұлға, Демек, сөз - дыбыс пен мағынаның бiрлiгiнен тұратын әрi тiлдiк, әрi қатысымдық тұлға.

Ф.М.Оразбаева сөздiң мынадай қатысымдық қасиеттерiн атайды:

1. Сөз адам санасында бейнеленген ұғымның жарыққа шығуын қамтамасыз етедi.

2. Сөз басқа қатысымдық тұлғалардың жасалуына ұйытқы болады.

3. Сөз өмiр шындығын нақтылы мағына арқылы түсiндiре келiп, адам ойын екiншi бiреуге жеткiзуге әсерiн тигiзедi.

4. Сөз адамдар арасындағы тiлдiк қатынасты жүзеге асыруға негiз болады.

Демек, сөз мағынаны, ұғымды, сезiмдi, ойды бiлдiре келiп, тiлдiк қарым-қатынасты жүзеге асырушылардың барлығына аса қажет қатысымдық тұлға болып табылады [30.29].

Сөздiң осындай ерекшелiктерiн ескеру барысында бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын қалыптастыруда сөз ұғымын, оның мағыналық реңктерiн, мағыналық түрлерiн меңгеруге аса көңiл бөлу керек. Сөз мағынасын түсiндiру, ұғындыру сөздiң мағыналық реңктерi туралы, яғни оның тура және ауыспалы мағыналары туралы түсiнiк берудi талап етедi. Оқушыларға берiлген әрбiр тапсырма сөздiң жеке тұрған сөйлемде айтылған контекстiк пiкiрге негiзделiп өзгерген формасын ауыспалы мағынасы деп ұғындырылады. Оны лексика саласын оқытуда тапсырмалар арқылы оқушыларда бiлiмдiк дағды қалыптастырған орынды. Мысалы, сөздердiң бiр ғана дыбысын өзгертiп беру арқылы оқушыларда сөздiң мағынасын толық түсiну дағдылары жетiледi:

Терек-зерек, кент-жент, көл-шөл-төл т.б.

Сөздердiң мағыналарын оқушылар iздену арқылы табады. Бұл сөздердiң мағыналары бiр ғана дыбыстың өзгеруi арқылы жасалғанын аңғаруға өздерi де осындай үлгiде сөздер ойлап табуға дағдыландырды.

Сондай-ақ оқушыларға лексиканың омоним, синоним, антоним секiлдi құбылыстарын таныту арқылы олардың сөздердiң мағыналарын дұрыс түсiну iскерлiктерiн дамытады.

Мысалы, таза-...

жылы-...

мейiрiмдi-...

арзан-...

терең-... сөздерiне бiрiншi қарама-қарсы сөздер тапқызып, кейiнiрек тапқан сөздерге мағыналы сөздер тапқызу олардың сөз мағыналарын дұрыс түсiнуiне септiгiн тигiзедi.

Сонымен, сөз мағынасын меңгерту барысында оқушылардың лексикалық дағдылары қалыптасады. Бұл әлi сөйлеу дағдысы емес. Сөйлеу үшiн тек сөздердiң жиынтығы жеткiлiксiз. Сөйлеу үшiн сөздер өзара мағыналық жағынан байланысып, сөз тiркестерiн, ал сөз тiркестерi өзара байланысып сөйлем құрауы қажет.

Бастауыш мектеп оқулығында сөз тiркесi – екi толық мағыналы сөздердiң байланысы деген анықтама берiлген. Оқулықта сөз тiркестерi туралы мағлұмат аз. Бiрақ оқушылардың сөйлеу дағдысын қалыптастыру үшiн балалар сөздердi мағыналарына қарай тiркестiре алу бiлiктерiн игеруi қажет. Бұл үшiн сөздердiң бiр-бiрiмен тығыз байланыста болатынын әлiппе кезеңiнен бастап-ақ қарапайым түрде таныстыра берген жөн. Мысалы, кiтаптағы суреттер бойынша сұрақ - жауап әдiстерiн пайдалана отырып, сөйлемдегi сөздерге сұрақ қойғызып, оған толық жауап беруге үйретудiң үлкен мәнi бар. Мұғалiмнiң сұрағы оқушыларға тiрек болу керек. Сонда сұраққа толық жауап беру арқылы оқушылар ойын жүйелi айтып, саналы сөйлеу дағдысына үйренедi. Әлiппеде бұл жұмыстарға материал өте көп. Әлiппеден кейiн қазақ тiлi мен ана тiлi сабақтарында да сөйлемдегi сөздердiң байланысына, қатысатын сұраққа, сонымен – бiрге заттың атын бiлдiретiн сөздер мен қимылын бiлдiретiн сөздердiң байланысын ажыратуға көңiл бөлу жалғастырыла бермек. Сөйлемдегi сөздердiң байланысын айыра бiлу дағдысы түрлi жұмыстар жүргiзу нәтижесiнде қалыптасады, әрi балалар құрастырылған сөздердi тез байқай алатын болады.

Сөйлемдегi сөздердiң байланысын үйрету грамматиканың барлық тарауларын оқыту үстiнде жүзеге асып отырады. Өзара заңды жолмен байланысқан сөздер сөз тiркесiн құрайтынын, олардың әр сыңары белгiлi бiр сөз табынан болатынын өтiлiп отырған тақырыпқа сәйкес түсiндiрiп кетудiң артықтығы жоқ. Сөз таптарын өтуде сөздердiң өзгеруi сөйлемдегi сөз тiркесiн табумен, оған талдау жүргiзумен тексерiледi. Мысалы, зат есiмдi өту барысында балаларға мынадай тапсырмалар беру арқылы оқушыларда сөздердi байланыстыра алу дағдылары қалыптасады. Алма, үстел, тақта, есiк деп өздерiне таныс сөздердi көрсете отырып, қызыл алма, үлкен үстел, қара тақта, кең есiк секiлдi сөз тiркестерiн құрату қажет.

Сөз тiркестерiндегi сөздердiң байланысын түсiндiру барысында грамматикалық ойындарды ұйымдастыру оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын арттырады. Оқушыларға бiр сөз берiп, оған мағыналық жағынан бiрнеше сөз ойлатып, тiркес жасатып (мысалы, үшiншi үй, үшiншi қабат, тәттi қауын, қызыл көйлек, таза үй, ащы алма) немесе кесте қағаздармен түрлi жұмыстар жүргiзуге болады.

Сөйлем - тиянақты ойды бiлдiретiн қатысымдық тұлға. Балаларда орынды сөйлеу дағдылары сөйлемнiң жасалу жолдарын үйрету арқылы қалыптасады. Сөйлемдi дұрыс түзу дағдыларына ие болған оқушы тiлдiк қатынаста өз ойын нақты әрi түсiнiктi жеткiзе алады.

Бастауыш мектептерде сөйлемдердiң (хабарлы, сұраулы және лептi) түрлерi оқытылады. Бұл қарым-қатынас кезiнде сөйлемдердiң белгiлi бiр интонация арқылы сөйлеушiнiң қандай сезiмде тұрғанын тану жолдарын үйретуi қажет. Бұл туралы К. Аханов: «Интонация әр алуан субъективтi-модальдық мағыналарды бiлдiредi. Интонация тәсiлi сұраулық демеулiктермен ұштаса келiп, риторикалық сұрақпен айтылатын сөйлемдер жасалады да, олар әр түрлi эмоцияны бiлдiредi», - дейдi.

Демек, интонация арқылы оқушыларға хабарлы, сұраулы, лептi сөйлемдердiң өзiндiк ерекшелiктерi танытылады. Бұған қоса оқушылардың сөйлемдi дұрыс құрау даңдыларын қалыптастыру үшiн мынадай тапсырмалар орындату тиiмдi:

Бiрiншi сынып оқушыларынан алғашқы сөйлемнен соң кiдiрiс жасап отыру талап етiледi. Мәтiнде неше сөйлем барын, әр сөйлемде неше сөз барын таптыру арқылы сөйлемнiң екi немесе одан да көп сөздерден тұратынын, бiр нәрсе жайында хабарланатынын түсiндiру керек. Мұндағы басты мақсат - мәтiннiң бiрнеше сөйлемдерден тұратынын, әрбiр сөйлемнен соң нүкте қойылатынын, нүктеден соң бас әрiптен басталып жазылатынын үйрету, яғни сөйлемдердiң ара жiгiн ажырата бiлуге машықтандыру.

Көп нүктенiң орнына керектi сөздердi таптырып, сөйлем көшiрту.

Мысалы: . . . шықты, . . . жылынды, . . . ерiдi, . . . су аға бастады. Керектi сөздер: күн, көктем, арықтардан, қар.

Оқушы мұндай жаттығуларды орындау арқылы сөйлемдегi сөздердiң қалай болса солай тiркесе бермей, логикалық байланыста болатынын игередi.

3.Мәтiндегi ара жiгi ажыратылмаған сөйлемдердiң тиiстi жерiне нүкте қойып, жаңа сөйлемдi бас әрiппен бастап жазуға дағдыландыру.

4. Сөйлемдердi көшiрту. Мұндағы басты мақсат - әр уақытта сөйлемнiң бiрiншi сөзiн бас әрiппен бастап жазу керектiгiн меңгерту.

Қатысымдық тұлғалардың iшiндегi ең күрделiсi-мәтiн. Мәтiн бiр адамның екiншi адамға айтатын ойын түгел жеткiзiлуiн қамтамасыз етедi.

Бастауыш мектепте мәтiндер құрылымы жеңiл болады, бұл оқушылардың жас ерекшелiктерiне, өзiндiк психологиялық қабiлеттерiне байланысты жасалған: «Мәтiн тiл үйренушiнiң жас ерекшелiгiне, түсiнiгiне, бiлiм деңгейi мен дүние танымына сай болуы қажет. Қазақ халқының мәдениетiмен, әдет-ғұрыптарымен, жетiстiктерiмен таныстыру қызметiн атқаруда мәтiндердiң оқушыны қызықтыратындай, тәрбиелiк мәнi күштi болуға тиiс.

Оқушы сабақ барысында көптеген әрекеттер жасайды, ал оқу әрекеттерiн сапаның қатысы арқылы жүзеге асырады. Бiрақ кейбiр қимыл-қозғалыстар сапасыз да атқарылады. Егер оқушы әрбiр iс-әрекеттiң қимыл, қозғалысын ой елегiнен өткiзiп отырса, алдына қойған мiндеттердi шешуде үлгере алмаған болар едi. Дағдыларға оқушы жаттығу барысында төселедi, оның нәтижесiнде бұрын қиын деп саналатын жұмыстар үйреншiктi амал-әрекеттерге айналады. Алға қойылған мiндеттердi жеңiл орындауға мүмкiншiлiк туады. Оқушы жеке әрекеттердi орындау дағдысын меңгерсе, iс-әрекеттер мiнсiз атқарылатын болды. Дағды - әрекеттi орындаудың қалыптасқан тәсiлi

Бастауыш мектеп оқушыларының жатық сөйлеу дағдысын қалыптастыруда пайданылған негiзгi әдiстер төмендегiдей: