Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының хабаршысы ғылыми-педагогикалық журнал вестник таразского государственного педагогического института научно-педагогический журнал

1.Р.Р.Аманбаев. Спорт теориясы мен әдістемесінің жалпы негіздері.(оқу құралы) Алматы 2006 ҚС ж ТА.

2.Е.Қ. Уанбаев, Ф.Ж. Уанбаева Дене мәдениеті және спорттың теориясы мен әдістемесі. Оқу құралы. Өскемен. С.Аманжолов атындағы ШҚМУ баспасы. 2006.

3.Ұ.Мұхамеджанова. Дене шынықтыру пәнін оқыту әдістемесі. Оқу құралы. «Фолиант» Астана. 2007.

Как известно, для современного этапа развития человеческой цивилизации характерны такие процессы, как стремительный прогресс производственных технологий, снижение доли физического труда в быту, значительное интеллектуальное, эмоциональное и психологическое напряжение рабочей деятельности в условиях резкого снижения физической активности. Этого, главного у предшествующих поколений регулятора физического состояния и разнообразных функций организма человека, и т.д. В этих условиях возрастает роль физкультурно-спортивной деятельности как фактора оздоровления и физического совершенствования человека.

Важно, чтобы каждый человек, начиная с раннего возраста, заботился о своём здоровье и физическом развитии, освоил соответствующие знания и средства (в первую очередь речь идет об активных и регулярных занятиях физкультурой и спортом), позволяющие ему целенаправленно воздействовать на имеющиеся у него дефекты в физическом развитии и здоровье, чтобы он делал это не "по принуждению", а в результате внутренней потребности в физическом совершенствовании.

Многочисленные факты свидетельствуют о том, что в решении этой задачи имеются существенные трудности и проблемы. Вот лишь некоторые цифры в подтверждение этого применительно к нашей стране. У 30% детей, поступающих в школу, налицо явные недостатки физического развития и состояния психики. До 10% детей дошкольного возраста физически не подготовлены к началу занятий в школе. 17-19% учащейся молодежи имеют избыточный вес. От 6 до 12% школьников страдают гипертонией, до 50% имеют нарушения различной степени в опорно-двигательном аппарате. Значительная часть детей, посещающих дошкольные учреждения, часто (более 4 раз в году) болеют острыми респираторными заболеваниями (среди неорганизованных детей часто болеющие составляют почти половину). В связи с различными заболеваниями пропускают дошкольные учреждения и школу соответственно до 30 и до 20 дней. К окончанию 10-го класса у 45% детей ухудшается зрение. (1,2).В последние годы наметилась тенденция к снижению уровня физического развития и повышению заболеваемости студентов. В среднем у 40% студентов имеются признаки различных хронических заболеваний, в основном нервно-психических, сердечно-сосудистых, органов дыхания, у 25% наблюдается снижение остроты зрения. По данным комплексной оценки состояния здоровья только 30% студентов признаны здоровыми. Среди заболеваний, приводящих к временной утрате трудоспособности, на первом месте находятся ОРЗ и грипп. По данным медицинских исследований, от I к IV курсу число студентов с заболеваниями нервной системы возрастает в 4-6 раз.

Еще менее значимые результаты достигнуты в использовании занятий физкультурой и спортом для воздействия на духовный мир занимающихся, их нравственность, эстетическую культуру, культуру общения, творческие способности и т.д. Об этом свидетельствуют многочисленные факты. выявленные в ходе социологических исследований. Так, например, из числа опрошенных студентов лишь 46%, судя по их ответам, часто испытывают положительные эмоции в ходе занятий по физическому воспитанию. 12% постоянно имеют негативные эмоции на этих занятиях, а более половины (52,3%) - испытывают их время от времени. Более 60% отметило, что они редко получают эстетическое удовольствие в ходе занятий по физическому воспитанию, либо совсем не испытывают это чувство. Редко удовлетворяется на занятиях и их потребность в общении с другими людьми и с природой.

Опрос юных футболистов, проведенный в ходе указанного выше исследования, показал, в частности, что только 12,5% из них не испытывает отрицательных эмоций во время занятий футболом; 20% часто имеют такие эмоции; 12,5% редко испытывает положительные эмоции, а 2,5% - никогда. Менее половины (47,5%) во время занятия футболом испытывают удовлетворение от общения с природой, только 55% - эстетическое удовлетворение, связанное с созерцанием красоты, прекрасного, только 75% - удовлетворение от общения с другими людьми и т.д. (3). Отметим и тот факт, что почти 60% старшеклассников, судя по их ответам, никогда не получали эстетического удовлетворения на уроках физкультуры в школе. Тема "Спорт и искусство" заняла одно из последних мест в иерархии тем, вызывающих наибольший интерес у старшеклассников (4).

Реальная практика спорта, данные педагогических и социологических исследований свидетельствуют также о многочисленных негативных, дисфункциональных явлениях, к которым приводят активные занятия спортом. Социологические исследования, проведенные по программе и под руководством В.И. Столярова в 1982-1997 гг., убедительно свидетельствуют, например, о том, что люди, не участвующие регулярно в спортивных соревнованиях, проявляют гораздо больше желания выступать за соблюдение нравственного кодекса "честной игры", чем постоянные участники состязаний, и спортсмены высокой квалификации по сравнению со своими коллегами "более низкого класса" проявляют меньшую склонность связывать себя этим кодексом. К такому же выводу приводят и другие исследования, проведенные в разных странах

По данным ряда исследователей, такая позиция - готовность нарушать правила соревнований в целях достижения успеха - значительно ярче выражена у спортсменов даже по сравнению с физкультурниками.

Согласно данным, полученным В.А. Винник (5) на основе опроса более 3 тыс. человек (в том числе более двух тысяч в возрасте от 12 до 25 лет), 13,4% физкультурников и 21,1% спортсменов занимают позицию, согласно которой в важной и ответственной спортивной игре допустимы все средства; готовы на нечестный поступок во имя личной выгоды 8,1% спортсменов и 5,9% физкультурников.

Исследователи обращают внимание на то, что все большее число людей, даже детей и подростков, спорт привлекает вовсе не как сфера проявления эстетики, нравственности, культуры, чисто человеческого (неформального) общения, гуманного отношения людей друг к другу и к природе, не как средство гармоничного развития личности. Они включаются в спорт и спортивные соревнования (как их непосредственные участники, зрители и т.д.) прежде всего потому, что здесь можно заработать деньги, приобрести иные материальные блага, славу, поднять свой престиж, наблюдать и проявить жестокость, агрессивность, грубую физическую силу, превосходство одного человека над другим. Отмечаются также проявления агрессивности и националистических чувств в спорте, одностороннее развитие спортсменов, трудности в социальной реабилитации и интеграции инвалидов на основе включения их в занятия спортом и другие негативные аспекты спортивной активности.

Таким образом, социальный эффект занятий физкультурой и спортом значительно ниже их реальных возможностей. Имеются существенные трудности и проблемы в реализации (по крайней мере, в полном объеме) огромного гуманистического, культурного потенциала физкультурно-спортивной деятельности.

Список литературы:

1.Бойко А.Ф., Виноградов П.А., 2004. Какими будут наши внуки. - М.: Вагриус.

2.Виноградов П.А., 2005. Актуальные проблемы развития физической культуры и формирования здорового образа жизни населения России // Физическая культура - основа здорового образа жизни // Доклады, тезисы, материалы/Под общ. ред. В.И. Жолдака. - М.

3.Сегал Ю.П., 2000. Идеалы и ценности олимпизма как средство повышения эффективности работы по коммунистическому воспитанию школьников старших классов: Дисс... канд. педагогических наук. – М.

4.Барышева Н.В., Виноградов П.А., Жолдак В.И. 2003. Физическая культура и здоровый

образ жизни: Уч. пос. – Самара.

5.Лебедев Ю.А., Филиппова Л.В. 2005. Гуманизация физкультурно-спортивной деятельности. – Пермь.

Аннотация. Бұл мақалада дене шынықтыру мен спортпен айналысудың әлеуметтік жайы қарастырылады. Дене шынықтырудың адам ағзасына тигізетін пайдасы зор. Бұл жағдайда дене шынықтыру мен спорт әрекеттері адам ағзасының денсаулығы факторы ретінде маңызды роль атқарады.

Annotation. It is known, that for the present stage of development of a human civilization such processes characteristic. It is the main thing at previous generations of the regulator of a physical condition and various functions of a human body, etc. The role of sports and sports activity increases in these conditions as factor of improvement and physical improvement of the person.

ӘОЖ 312.28: 25

САЯСИ ҒЫЛЫМ ӘДІСТЕМЕСІ МЕН ӘДІСТЕРІ
Ж.Б. Жүнісова

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.
Саясаттану ғылым ретінде қоғамның саяси саласын, саяси ойдың пайда болуы мен дамуын, саяси жүйе, саяси қатынастар мен үрдістер, саяси сана мен саяси мәдениет, халықаралық саяси үрдісті зерттейді. Ол үш деңгейде жүргізіледі: - саяси теория, саяси жүйенің қалыптасуы, дамуы мен өзгеруінің жалпы заңдылықтарын, түсініктер мен категорияларды зерттейді; - шынайы саяси үрдістерді нақты қоғамдық даму дәуіріне қатысты қарастыру, саяси өмірді зерттеу әдістемесі мен теорияны дайындау; саяси институттарды, жағдайларды, саясат субьектілерінің қызметін нақты зерттеулер.

Саяси әдістеме (грек тілінде metodos – зерттеу жолы, logos – сөз, ілім) – саяси зерттеу жүргізу әдістері туралы ілім. Бір мағынада әдістеме ретінде сяси ғылымдағы зерттеу қызметінің бағыттарын анықтаушы гносеологиялық қағидалар, сонымен бірге жаң білім алу принциптері мен әдістері қарастырылады. Екінші бір мағынада – саяси ғылым ауқымындағы арнайы пән. Бұл пән нысаны саяси зерттеу жүргізу үрдісі. Әдістеме танымдық жүйе ретінде бірнеше деңгейлерден тұрады: философиялық сипаттағы білім, ғылыми зерттеу мәні, құрылымы, принциптері, ережелері мен әдістері туралы білім, нақты зерттеу пәніне қатысты теориялық білім. Арнайы саяси пән ретінде әдістемеде нақты-саяси зерттеу үрдісі теориялық тұрғыдан түсініледі. Саяси ғылымды рефлексиясы бар жүйе ретінде қарастыруға болады. Бұл өзінің зерттеулік іс-әрекетін ой елегінен өткізуге бағытталған ғалым қызметі. Егер саясаттанушы саяси шындықты зерттейтін болса, онда әдіскер нақты құндылық бағыт тұрғысынан ғалым жұмысына түсіндіруге, сипаттауға және түсінуге ұмтылады.

Саяси ғылымның жеке білім саласы ретінде XIX ғ. 50 ж. Қалыптаса бастады. XIX ғ. мен XX ғ. шегінде алғашқы саяси зерттеулер пайда бола бастады. 1903 ж. АҚШ бірінші ұлттық саяси бірлестік құрылды.

Саяси ғылымның дербес ғылым саласы ретінде қалыптасқан уақыты болып XX ғ. 50 ж. есептеледі. 1948 ж. ЮНЕСКО шешімімен саяси ғылымның халықаралық бірлестігі құрылады.

Саяси ғылым – қоғамның саяси саласын, саяси ойдың пайда болуы мен даму тарихын, саяси жүйе, саяси қатынстар мен үрдістерді, саяси сана мен саяси мәдениетті, әлемдік саяси үрдісті зеттейді. Саяси ғылым сұрақтары бойынша өткен 1948 ж. халықаралық коллоквиум қабылдаған құжат оның зерттеу обьектілері ретінде: 1) саяси теория; 2) саяси институттар; 3)саяси партиялар,топтар, қоғамдық пікір; 4) халықаралық қатынастарды анықтады. Сонымен бірге, саясат қоғамдық-саяси өмірдің маңызды бір саласы жөнінде білім көзі болып, ол туралы жан-жақты ғылыми мағлұмат береді, екіншіден, нағыз адамгершілік саясат қоғамдық даму заңдылықтарына сай пайда болады, оларды ашып, іске асырғанда басшылыққа алады, ғылымға негізделеді, саяси жұмыс жемісті болу үшін ғылыми терең зерттеулер жүргізу қажет. Саяси ғылымның халықаралық бірлестігі (International Political Science Association, IPSA) - әлемнің көптеген елдерінің саясаттанушыларын біріктіруші ұйым. ЮНЕСКО шешімі бойынша 1949 ж. ұрылған. БҰҰ-ның Экономикалық және әлеуметтік кеңесі мен ЮНЕСКО жанында кеңесші мәртебесін алған. Саяси ғылымның халықаралық бірлестігі 40-тан аса саяси ғылымның ұлттық бірлестіктерін, 100-ден аса жетекші университеттердің кафедраларын, бір мыңнан аса жеке мүшелерді танымал саясаттанушыларды біріктіреді.

Саясаттанушылардың халықаралық ынтымақтастығын кеңейтуде, саяси зерттеулерді дамыту мен ұйымдастыруда маңызды рөл атқарады. Бірлестік штабы Париж қаласында саяси ғылымдардың Ұлттық қорының жанында орналасқан. Бірлестік қызметінің негізгі бағыттары:

а) саяси ғылымның ұлттық бірлестіктерін дамыту және білім беруге қолдаушылық көрсету;

б) саяси ғылым саласындағы жетістікте туралы ақпаратты таратуға көмек көрсету;

в) саяси ғылымның халықаралық бірлестігінің дүниежүзілік конгресс жұмысын ұйымдастыру;

г) СҒХБ (МАПН) мүшелері үшін саясаттануға арналған кітаптар, ғылыми журналдар мен ресми ақпараттарды басып шығару;

д) саяси ғылымдағы бірлескен халықаралық зерттеулерді қамтамасыз ету.

Саяси зерттеу әйдістері – тәжірибелік саяси міндеттерді шешуге бағытталады. Саяси зерттеу әдістері: бақылау, контентанализ, ойын әдістері, фактор-анализ, салыстырмалы-талдау, бихевиористік.

Бақылау әдісі саясаттағы оқиғаларды фактілерді ашық келтіру арқылы немесе іштен бақылау арқылы анықтайды.

Контент-анализ әдісі саяси ақпараттар мазмұнын обьективті зерттеуге бағытталған. Зерттеуші ақпарат мазмұны туралы білім негізінде қорытынды жасайды.

Салыстырмалы әдіс түрлері елдердегі саяси құбылыстарды салыстырып, олардың жалпы жақтарын және жеке ерекшеліктерін ажыцратуға мүмкіндік береді.

Жүйелі әдісі саяси құбылыстарды басқа күрделі құрылымның бір бөлігі ретінде қрап, оны құрайтын элементтердің әлеуметтік өмірдегі орнын, қызметін айналадағы ортамен, басқа құбылыстармен байланысты зерттейді.

Бихевиористік әдіс жеке адамдар мен топтардың іс-әрекетін, белгілі бір саяси жағдайларда адамдардың өздерін өздері қалай ұстауын талдауға негізделеді.

Саяси әлеуметтану әдістері де қолданылады – макросоциологиялық және микросоциологиялық болып бөлінеді. Макросоциологиялық ұстанымды биліктің әлеуметтік негіздері, әртүрлі әлеуметтік топтар арасындағы дау-жанжалдардың саяси үрдіске ықпалы анықталады, ал микросоциологиялық – нақты саяси институттар әлеуметтік ұйым ретінде қарастырылады.

Сонымен бірге, құжаттарды талдау, бақылау, сауалнама, эксперимент, социометриялық әдістерді қолданылады.

Сауалнама – нақты адамдар тобына сұрақтар қою арқылы алғашқы ақпаратты жинау әдісі. Сауалнама мақсаты – жеке және қоғамдық санадағы құбылыстар немесе қарапайым фактілер, оқиғалар туралы ақпарат алу.

Сауалнама ақпараттың дәлдігі мен жүйелігін қамтамасыз етеді. Бұл әдіс экономикалық тұрғыдан да тиімді, яғни, оған шығын, уақыт және құрал аз жұмсалады. Сауалнаманың әртүрлі жолдары бар: қалыпқа түспеген (еркін сұхбат т.б.) және қалыпты (алдын ала дайындалған сұрақтар көмегімен) .

Статистикалық әдіс – ауқымды, көп жағдайларда, оқиғаларды зерттеу барысында қолданылатын әдіс, өз түсіндірулерін дәл және ұқыпты жеткізуге мүмкіндік береді. Статистикалық әдіс көп сандармен, көп жағдайларда зерттеуге мүмкіндік бере отырып, ғалымдарға өлшемдер арасындағы байланысты талдауға жағдай жасайды. Мысалы, басқару түрлері: демократия немесе үстемдік.

Сценарий құру әдісі – дамуы мүмкін оқиғаның кемшіліксіз үлгісін құруда. Қалыптасқан жакғдайда талдау негізінде гипотеза ұсыну. Бірінші кезеңде жағдайдың әрі қарай дамуын анықтау үшін негізгі факторларды таңдау және талдау жүзеге асырылады. Екінщі кезеңде болуы мүмкін гипотезаны ұсыну. Үшінші кезеңде факторларды салыстыру және олардың негізінде бірнеше гипотезаларды ұсыну. Төртінші кезеңде жоғарыда көрсетілген сценарийлердің мүмкіндігі көрсеткіштерін құру.

Өркениетті тәсіл әлемдік тарихты өзіндік сипат пен жеке даму динамика тән жергілікті өркениеттер кезеңдерінен тұрады деп есептейтін тұжырымға негізделеді. Саясаттанудағы өркениетті тәсіл нақты қоғамның саяси ұйымын зерттегенде бірінші кезекте, саяси өмірдегі өркениеттік, ұлттық-мәдени ерекшеліктерін қарастырады.

Бұл тәсілдің пайда болуы орыс ойшылы Н.Я. Данилевский (1822-1855) еңбектерімен тығыз байланысты. Ол өзінің «Ресей және Еуропа» (1869 ж.) еңбегінде саяси ғылымға алғаш рет жергілікті мәдени-тарихи түрлері бар екенін теориялық тұрғыдан негіздеді. Мәдени-тарихи түрлер бір-бірімен және сыртқы әлеммен үздіксіз күресте, бұл жағдайда қалыптасу, ер жету, қартайу және құлдырау сияқты табиғи дәуірлерді басынан кешіреді. Н.Я. Данилевский жеке, дербесқұндылықтары бар 10 өркениетті көрсетеді. Әр мәдени-тарихи түрлер қоғамның саяси жүйесіне негіз болатын өзіндік идеалды, үлгіні қалыптастырады. Мінеки, осылай дүниежүзілік тарих өркениеттер мен оларға сәйкес саяси ережелердің кезекпен ауысып отыруынан тұрады.

XX ғ. өркениеттік тәсіл неміс философ О. Шпенглер (1880-1936) мен ағылшын саясаттанушысы А. Тойнби (1889-1975) әрі қарай дамытылды. О. Шпенглер өзіне тән саяси ұйымдары бар 9 жергілікті мәдениетті көрсетеді. Ал А. Тойби 21 кейінірек 13 аймақтық мәдениетті көрсетеді. Өркениеттік тәсілдің элементтері неміс ғалымы К. Ясперс еңбектерінде де көрініс тапқан. Өркениеттік тәсілді қолдаушы зерттеушілер пікірінше, әр жергілікті өркениет өз дамуында пайда болу, өсу, құлдырау және ыдырау, жойылу сияқты дәуірлерді басынан кешіруіне байланысты, келесі бір өркениетке орын береді.

Қазіргі заманда өркениеттік тәсілді «өркениеттер қақтығысы» теориясының авторы американдық зерттеуші С.Хинтингтон қолдайды. С.Хинтингтон пікірінше қарама-қайшылық өркениетттік сипат алады. Ол ірі сегіз өркениеттің өзара қарым-қатынасы туралы айтады. Олар: батыстық,американдық, африкандық және православ-славяндық. Хинтингтон өркениеттер арасында маңызды дау-жанжалдар тудыруы мүмкін бес себепті көрсетеді.

1. 
   Саяси идеология мен саяси тәртіптер арасындағы айырмашылықтардан гөрі, өркениеттік айырмашылықтар негіздірек.
   
2. 
   Өркениеттік өзін-өзі танудың өсуі, өркениеттер арасындағы айырмашылықтар мен ортақтың тереңдеуін түсіну.
   
3. 
   Ұлттық-мемлекеттердің бірегейлік көзі ретіндегі рөлінің әлсіреуі. Діннің бірігейлік көзіне айналуы.
   
4. 
   Батыстық емес елдердегі элитаның батыстандырудан бас тартуы және олардың өздерінің мәдени тамырларына қайта оралуы.
   
5. 
   Өркеиет дау-жанжалдарының көзі – мәдени ерекшеліктер мен айырмашылықтар. Мәселенің : «Сен кімсің?» тұрғысынан қойылады.
   

1.Әбсаттаров Р. Саясаттану және оның проблемалары: оқу құралы. – А., 2007.

2.Боришполец К.П. Методы политических исследований: Учебное пособие. – М., 2005.

3.Жамбылов Д. Саясаттану. – А., 2005.

4.Маннгейм Р. Политология. Методы. – М, 1997.
Аннотация. В статье «Методология и методы политической науки» автор исследует развитие и возникновение политической мысли, политические отношения и политический процесс.

Annotation. In the article "The methodology and methods of political science" the author explores the emergence and development of political thought, political relations and the political process.

ӘОЖ 320.29: 26

САЯСИ ОЙДЫҢ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
Ж.Б. Жүнісова, Ж. Исахмет

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.
Саяси ғылымның даму кезеңдері – саясатты саналы түсінудің алшашқы тарихи түрі – көне дәуірдегі діни-аңыздар түсіндірулер. Ал б.э.д. II-I мыңжылдықтарда саяси көзқарастар тиімді бола бастады, сөйтіп, алғашқы саяси түсініктер мен ұғымдар, кейінірек саяси тұжырымдар пайда болды. Бұл үрдіс бірінші кезекте Конфуция,Платон,Аристотель еңбектерімен байланысты. Келесі кезең орта ғасырдағы саяси биліктің теологиялық теориясымен байланысты. Әлеуметтік-саяси ой діни қайраткер күшімен дамытылды, тіптен шіркеу мемлекет пен саясатта басым рөл атқарды. М. Августин, Ф. Аквинский еңбектерімен танымал.

Конфуцизмнің басқа саяси ой бағыттарынан ерекшелігі мынада: ол мемлекеттік идеология деңгейіне дейін көтерілген. Ол мемлекеттің патриархалдық-патерналистік тұжырымдамасының негізін қалаған ойшылдардың бірі болып табылады. Конфуций пікірінше мемлекет дегеніміз үлкен жанұя. Император билігі әкенің билігімен тең, ал билеушілер мен бағынушылардың қарым-қатынасы жанұядағыдай болуы керек. Яғни, кішілер үлкендерге бағынып, олардың айтқанын екі етпей орындап отыруы тиіс.

Конфуцийдің саяси идеалы аристократиялық басқару. Бірақ ол аристократтар шығу тегі негізінде емес,білімді оқыған адамдарды айтқан. Жалпы Конфукций ілімінде әлеуметтік-саяси саты адамдардың теңсіздік принципіне құрылған. Мұның ең басты себебі Конфуций адамдардың арасындағы қарым-қатынас қайырымдылық, ізгілік негізінде құруға шақыруында. Қайырымдылық билеушіге адалдық, үлкендерді сыйлау, оларды тыңдау, құрметтеуді білдірді.

Әрине бүгінгі күн тұрғысынан бағалар болсақ, онда Конфуций тұжырымында негізделген мемлекетті басқару түрі тоталитарлық жүйеге әкелетінін де айтуымыз керек. Себебі, төмендегілердің жоғарыдағылардан тәуелді болуы, олардың өз еркін білдіре алмауы, бағыныштылықта болуы тек тоталитарлық жүйені қалыптастырады.

Көне Греция саяси ойдың танымал өкілдерінің бірі – Платон . Ол б.э.д. 427-347 жж. аралығында өмір сүрген. Сократтың шәкірті. Оның «Апология Сократа», «Протагор», «Критон» атты еңбектері Сократ ықпалымен жазылған. Жалпы Платон шығармашылығын екі кезеңге бөлуімізге болады. Бірі Сократ ықпалындағы кезең, екіншісі өзіндік даму кезеңі деп қарастыруымызға болады. Бірінші кезеңіне рационализм тән болса, екінші кезеңде жазылған «Государство», «Политик», «Софист», «Парменид» шығармалары идеялар басымдығына негізделген.

Идеалды мемлекеттің басты мақсаты – идеяларды жүзеге асыру. Мемлекеттің үш бастауы бар деп есептеген: кеңесу,қорғау,іскерлік. Әр бастауда жүзеге асырушы, сол ызметке сай топтар бар екенін көрсеткен. Олар кеңесуді билеушілер, қорғауды әскерилер, іскерлікті өндірушілер жүзеге асыруы керек. Әр бастау өз ісімен айналысып, бір-бірінің ісіне араласпауы қажет. Сонда ғана әділеттілік болады. Осы үш топтың, үшіншісінің, яғни өндірушілердің тұрмыс, жанұя, еңбек, меншік мәселелерін мемлекет шешеді.

Платон ілімінде саясат бұл адамдарды басқару патшалық өнер. Платон табиғи теңсіздікті негізге ала отырып, мемлекетті басқару мен заңдарды шығаруға «сауатсыз», «қарабайыр» адамдар қатысуға, тіптен өз пікірін айтуға жарамайтындығын дәлелдеп бақты. Платон үшін мұндай адамдар түрі: қара тобыр-бұл барып тұрған «алып хайуан» болып есептелді.

Дегенмен, біз Платон шығармаларынан жоғарғы, белгілі бір топ басымдығын сақтауға ұмтылушылықпен қатар, мемлекеттік іске барлық азаматтардың қатысуын жоққа шығармағанын байқаймыз.

Аристотель саясат туралы ғылымды жан-жақты қалыптастыруға ұмтылды. Саясат ғылым ретінде Аристотель бойынша этикамен өте тығыз байланысты. Саясаттың ғылыми түсінігі қайырымдылық туралы түсініктің кеңейтілуі, дамытылуы.

Аристотель грек полистерінің тәжірибесін зерттей отырып, мемлекетті басқару түрін «мемлекет неге қызмет жасайды?», деген негізде тағы бір жіктеуді ұсынған. Бұл негізінде ол мемлекеттік басқаруды дұрыс және дұрыс емес деп бөлген. Мемлекетті басқарудың ең жақсы түрі – полития деп есептеген. Полития мемлекеттің жақсы түрі ретінде олигархия мен демократияның кемшіліктері мен келеңсіздіктерінсіз жақсы жақтарын қабылдаған. Полития мемлекеттің «орта» түрі, «орта» элемент оның бар саласында: мүлікте – орта жетістік, билікте – орта топ. Мемлекет орта адамдардан тұрады. Мемлекеттегі төңкерістер мен бассыздықтардың негізгі себебі – теңдіктің жоқтығынан.

Аристотель мемлекетті, оның құрылымын азаматтардың басқаруға әртүрлі құрылымдары мен билікке қатысуы негізінде зерттеді. Аристотель саяси ғылымында «қатысу» негізгі ұғымдардың бірі болды. Қандай мәселе қарастырылмасын тұрғындардың қатысуы немесе қатыспауы мәселесі тұрғысынан талданды.

Аристотельдің бұл көзқарасы полистік өмірге тән қарама-қайшылықтармен байланысты дер едік. Көне грек санасында полис еркін азаматтар ынтымақтастығы ретінде қалыптасты. Осыдан келіп еркіндік, теңдік, мемлекет ісіне барлық азаматтардың қатысуы идеясы қалыптасты. Іс жүзінде , әлеуметтік-экономикалық және мәдени-білім теңсіздігі жағдайында халықтың саясатқа жаппай араласуы мүмкін емес еді. Әрі діни,ойлау, өмір сүру айырмашылықтарын кейбіреулер билікті өз қолына алу үшін пайдаланып кету қаупі де жоқ емес еді. Сондықтан да, грек ойшылдарының басым көпшілігі жалпы полистік іске халықтың араласуын шектеуді жөн көрді.

Орта ғасырдағы саяси ойдың дамуындағы ерекшеліктер. Келесі кезең орта ғасырдағы саяси биліктің теологиялық теориясымен байланысты. Әлеуметтік-саяси ой діни қайраткерлер күшімен дамытылды, тіптен шіркеу мемлекет пен саясатты басым рөл атқарды. М. Августин, Ф. Аквинский еңбектерімен танымал. Ф. Аквинский мемлекет туралы тұжырымы. Орта ғасыр саяси ойындағы көрнекті өкілдердің бірі 1225-1274жж. аралығында өмір сүрген Фома Аквинский. Оның «О правлении властителей», «Сумма теологии» атты шығармалары бар.

Мемлекеттің пайда болуы табиғи құбылыс. Ол Аристотель көзқарасын католик шіркеу догматтарына ыңғайлағысы келді, сөйтіп сол арқылы оның позициясын күшейтпек болды.

Монарх қызметі құдайдың белсенділігіне ұқсайды. Құдай әлемді басқармастан бұрын, оған ұйымшылдық пен бірқалыптылық ендіреді. Сол сияқты монарх та бірінші кезекте мемлекетті құрып, орнатапды, содан кейін ғана басқаруды бастайды.

Қайта өрлеу мен Ағартушылық дәуірінде саяси теория діни құрсаудан азат етіліп, гуманистік бағытта дами бастайды. Бұл дәуірде адамның құқықтары мен бостандықтары, заң мен мемлекет, қоғамдық өмірді демократияландыру зерттеудің орталық мәселелері болды. Н.Макиавелли, Т.Мор, Ж.Боден, Т.Гоббс, Г. Гроций, Дж.Локк еңбектерімен танымал.

Н.Макиавелли көзқарасты екі тұрғыдан қарастыру қажет. «Тита Ливияның алғашқы декадасы туралы ойлар» атты шығармасында ол мемлекет туралы ілімін негіздеген. Монархиялық құрылыстан гөрі еркін республикандық құрылысты қолдаған. Еркін мемлекет өз дамуында үлкен жетістіктерге жетсе, тирандық мемлекетте ондай мүмкіндік жоқ.

Республикамен қатар патшалық билік немесе монархияны да мойындады. Себебі, мұндай билік орталықтандырылған ұлттық мемлекет құруға үлкен рөл атқарады. Республиканы орнтып, сақтаудың алғышарты – азаматтар теңдігі. Республика негізі еркіндік, отан сүйгіштік, өз бостандығын қорғауға дайындық. Бұл алғышарттар болмаған жағдайда еркін мемлекеттің болуы да мүмкін емес.

Сонымен, бұл еңбегінде Н.Макиавелли республикалық құрылысты, демократиялық принциптерді қорғап, халықты қолдап, билеуші рөлін төмендеткен.

Бұл жерде ол мемлекетті тек өзіндегі күштерді дамытуды мақсат тұтатын жеке организм ретінде көрсеткен. Мемлекет тек өзінің билігін,күшін, гүлденуін күшейтуді ғана мақсат тұтады. Дәл осы билікті ұлғайту өзінің билігін күшейтуге ұмтылған билеуші үшін саясат мәні мен мақсаты.

Осы мақсатта билеуші қандай әдісті болмасын қолдануына болады, тіптен қылмыс жасауға дейін. Билеушіге тұрғындардың сүйіспеншілігі немесе шын берілгендігі қажет емес. Билеуші өзінің алдында тұрған мақсатқа жету үшін қандай құралдан болса да бас тартпау қажет. Шындық, мораль тұрғысына емес саяси мақсат тұрғысынан қимылдау керек. Мемлекеттік билікке қауіп төндіретін адамдарды, тіптен бейбіт уақыттың өзінде, билеушіге олардың көзін жоюды ұсынды. Бұл еңбекте мінсіз билеуші мен оның билік құру әдісі, құрлы берілген.

Жаңа кезеңде Ш.Монтеське, Ж.Руссо, Б.Констан, И.Бентам, О.Конт сияқты ойшылдармен саяси идеологияның либералдық бағыты қалыптасты. Билікті бөлудің қажеттілігі негізделіп, құқықтықмемлеттің негізгі сипаттары анықталды.

Шарль Луй Монтескье 1689-1755 жж. аралығында өмір сүрген француз ағартушыларының көрнекті өкілдерінің бірі. Еңбектері «Персиялық хаттар», «Заңдар жаны туралы». Саяси-құқықты ілімінің негізгі тақырыбы – саяси еркіндік. Ал осы еркіндікті қамтамасыз ететін алғышарттары: әділ заңдар мен мемлекеттік ұйым. Алғашында адам әлсіз,қорқақ, сондықтан адамдар өзгелермен теңдікке, бейбітшілікке ұмтылады. Бірақ адамдар қалай қоғамға бірігеді, солай өзінің әлсіздігін ұмытады. Олардың арасындағы теңдік жоғалып, екі жақты соғыс басталады, әртүрлі адамдар арасында және халық арасында.

Қоғамда тұратын адамдардың жалпы заңдарға мұқтаждығынан мемлекетті ұйымдастыру қажеттілігі туады. Ол мемлекет пен құқықтың пайда болуын тарихи жағдайлармен байланыстырып қарастырған. Сонымен бірге географиялық ортаның ықпалы туралы айтқан. Яғни, заңдар сипаты географиялық ортаға байланысты: алып жатқан жер көлеміне, климат, топырақтан.

Француз либерализмінің өкілдері. Бенжамен Констан 1767-1830 жж. аралығында өмір сүрген, еңбектерін 1810-1820 жылдар аралығында жазған. «Конституциялық саясат курсы». Бұл жинаққа мемлекет туралы либералдық көзқарастарын жүйелі түрде жинақтады. Бірақ «Курс» автор қайтыс болған соң ғана жарық көрді.

Бенжамен Констан ілімінің негізгі қағидасы жеке адамның еркіндігі мәселесі. Жаңа заман мен антикалық кезеңнің адамдарының еркіндігін салыстырады. Жаңа кезең адамының еркіндігі: жеке тәуелсіздік, өзінің жекелігі, мемлекетті басқаруға ықпал ету құқы. Тәжірибе жүзінде Бенжамен Констан бірінші кезекке адамның қаржылық және рухани автономдығын, оның заңмен сенімді қорғалуын қояды. Мінеки, осы құндылықтарға мемлекеттің мақсаты мен құрылымы бағынуы керек. Саяси өмірді ұйымдастыруда мемлекет институттары жеке адамның еркіндігі, жеке тұлғаның құқы негізінде құрылуы керек. Адамдар тек еркін болғанда өмірде өздерін ерекше және ақылды көрсете алады.

Бенжамен Констан конституциялық монархияны қолдады. Биліктің үш тармағынан тәуелсіз болғандықтан конституциялық монархия олардың бірлігін, дұрыс жұмыс істеуін қамтамасыз ете алады деген сенімде болды.

Джон Стюарт Милльдің саяси көзқарасына А. Токвильдің «Америкадағы демократия» атты еңбегі зор ықпал етті. Көбінесе американдық демократияның осы зерттеуіне сүйене отырып, ол партиципаторлы теорияны жергілікті қатысудың ерекше рөлін көрсете отырып толықтырады. Жалпыұлттық деңгейдегі қатысу көп жағдайда жылына бір рет немесе одан да аз өтетін қарапайым сайлаумен шектелсе, жергілікті қатысу жеке тұлғаның қоғамдық мәселелерді шешуге тартылуын қажет етеді. Оған қоса, сол арқылы көптеген азаматтар көпшілік басқаруда таңдаулы тұлға ретінде қатысу тәжірибесіне ие болады. Жергілікті қатысу деңгейінде көптеген азаматтар қажетті моралдық қабілеттер мен дағдылырға ие бола отырып, демократияға үйренеді.

Милль қатысу мен тұрақты демократияның дамуын білім беру сияқты қоғамдық институттың дамуымен тығыз байланыстырады. Бентам мен Милль білім беру жүйесін азаматтардың қалың бұқарасының арасында жауапты саяси қатысуды таратудың ең тиімді құралы ретінде қарастырған. Білімнің таралуы жауапты, парасатты әрі ақылға салып ойлайтын азаматты қалыптастырады. Мұндай жағдай қоғамда тұрақты атмосфера құрып, зиялы қауымның жауапты, білікті және ұстамды топтарының қоғамның ізгі, бірқалыпты қатынасында, сенімділік пен бірлік жағдайында басқарушылық қызметі жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

Милль Токвильдің қоғамдағы демократиялық конституция мен азаматтық өкілдіктің сәйкес институттары (парламент т.б.) демократиялық саясат жұйесін қалыптастырмайды деген көзқарасын қолдайды. Демократиялық институттардың қызметіне азаматтардың белгілі бір «ақыл-ой шабыты», олардың демократияны пайдалану мен қолдау дағдылары қажет.

1.Саяси және құқықтық ілімдер тарихы. А., 2002.

2.Саяси ой тарихы. А., 2003.

3.История политических и правовых учений. М., 2008.

… Киіз үй жалпы ұлттық өнердің алуан түрлерімен қабысып жатыр. Мұнда ағаш өңдеу, тоқыма ісінің түрлері, киіз басу, ою-өрнек, тігіншілік тәжірибелер өзара ұштасып, бір-бірімен ортақ байланысқа түсіп, біртұтас үйлесімін тапқан.

Киіз үй көшеплі тұрмыста өте ыңғайлы. Шапшаң құрастырылып, тез тігіледі. Сол сияқты жиналуы да өте оңай. Киіз үйдің ерекше салтанатты түрлері еуропалықтардың назарына ұсынылып отырғандығы белгілі.

Қазақтардың тұрмыс-тіршілігімен жақсы таныс А.И.Добросмыслов: „Күймелі арба қазақтың жылжымалы мүлігінің маңызды бөлігін құрайды. Олар, әдетте, көп күймеден гөрі күймені әшекейлеуге шығындалғанды дұрыс көреді. Ауқатты қазақ өз күймесін әсем сәндендірген қымбат киізбен, кілемдермен, кестелеп тігілген жібек шымылдықпен молынан әшекейлейді“, - деп жазды. Киіз үйді жасау барысында оның көркемдік жағына ерекше көңіл бөліп отырған. Әсіресе, оның сыртқы көрінісі табиғатпен үндесіп жатқандай, дәл сол табиғаттың төл перзенті тәріздес.

Киіз үйде жылу сақтағыштық, сыртқы дыбыстардан қорғау, күн сәулесін өткізбеу, шаң мен суды өткізбеу, ауа алмастыру процесін қамтамасыз ету, жарықтандырылу және ағаш пен киіз бөлшектерінің беріктігі деген бүкіл мәселелер өте жақсы шешімін тапқан.

Киіз үйдің сыртқы формасының өзі табиғат заңдарына негізделіп жасалған. Үйдің дөңгелек, сфералық құрлысы жел өті мен табиғаттың әр түрлі құбылыстарына өте шыдамды келеді. Мұндай беріктік пен шыдамдылыққа киіз үйдің түзілімдік және технологиялық құрылымы қол жеткізіп отыр. Қазақ шеберлері ұрпақтан-ұрпаққа жүннен киіз жасау өнерін жеткізіп жалғастырады. Киіз басудағы басты құпияның бірі жүн талшықтарының жоғарыдан төмен қарай бағытты орналастыруында. Бұл жаңбыр жауғанда судың киіз үйдің ішінде өтіп кетпей не киізге сіңбей төмен ағып кетуіне әсер етеді. Осы процестерді тездетуге киіз үй сүйегінің сфералық құрылымы да көп септігін тигізді. Киіз, әдетте, ақ не қоңыр жүндерден басылады. „Киіз үйдің ең сәулетті әсемін ақ боз түсті киізбен жабады. Бұл түсті қазақтар басқа түстерден артық бағалайды“, - деп жазды Ш.Уәлиханов. Киіз үйдің киіздерінен ақ жүннен басталуы немесе ақ сөңке сүйекпен борлануы, күн сәулесін өткізбеу үшін қажет. Мұның өзі жазғы күннің ыстығында үй-ішінің салқын болуына жағдай жасайды, әрі жаңағы айтқандай сұлу көрінеді. Ал, қоңыр киіздер жылуды өз бойына көп сақтайды, соған байланысты үй жылы болады.

Қыстың суық күндері киіз үйдің ортасына ошақ орнатылады. Үйге от жаққанда түтін ішке тарап түндіктен шығып кетеді.

Киіз үйдің дөңгелек, әрі күмбез іспеттес формасы үй ішін төменнен жоғары қарайғы ауа ағысымен қамтамасыз етіп тұрады. Ауа алмасуы болмайтын үйде адамдардың жұмыс істеу қабілеттері төмендеп, бастары ауратыны, тез шаршайтыны белгілі. Ал, киіз үй, осындай қолайсыздықтан құтылу жолын шеше білген.

Қазақ даласында киіз үй ерекше қасиетке ие. Киіз үй интерьеріндегі бау-басқұрлардың ерекше сезімдік талғаммен түрленген айшықты өнерлері түрлі-түсті көрпе жастықтар, сәнді қол өнері бұйымдары киіз үйдің інінде адамның көңіл-күйіне шабытты серпіліс беретін энергиялық күш-қуат жинақтайды. Киіз үйдің сырт кескіні табиғи ортамен өте үлкен үйлесімділікте көрінгенмен, адам оның ішіне енгенде бөлек дүниеге кіргендей әсер алады. Киіз үй ішіндегі үйлесімді әсем жиһаздар оның көзін демалдырып, көңілін сергітеді.

Қазақ үйінің кескіні күмбез тәріздес, иығы жұмырланып, еңсесі биік болып келеді. Халқымыз тұтыну қажетіне қарай пайдаланып жүрген киіз үйлердің мынадай түрлерін ажыратуға болады: тұрғын үй, қонақ үй, ас үй, жорық үй. Жорық үйлер, көбіне, „Абылай үй“ және „жолым үй“ болып екіге бөлінеді. Олардың түрлері сан алуан: қос, жаба салма, көтерме туырлық, ұранқай, қамсау күрке, итарқа, жаппа, аран, қақыра, қалқа, қоспа, жоламай немесе жол амалы деп бірнеше түрде айтатын болған. А.Сейдімбеков қақыра, қалқа, аран деп аталған киіз үй тектес үйшіктер соғыс даласында қорған есебінде; ал, ас үй, бойра, кібіт, кілет, шошала секілділерін тамақ сақтауға, ас әзірлеуге пайдаланған дейді. Маңғыстаудың таулы аймақтарында бір жағында кіретін есігі бар қорғандар кездеседі. Аңшылар киіктерді сол қорғанға қуып кіргізеді екен. Бұл да аран деп аталады.

Қос – керегесі жоқ, ұзын, жуан уықтармен тігілетін баспана. Қостың уық саны аз болады. Абылай үйі немесе абылайша – көшпелі әскери жорықтарда тігілетін қос тәрізді баспана. Мұндай жорық баспаналарын Абылай кезінде көбірек қолданғандықтан „абылайша“ деп аталып кеткенін Ә.Марғұлан жазды. Ал, итарқа – көшіп-қонғанда керегелерді бір-біріне сүйеп жасалатын уақытша баспана.

Жолым үйі, көбіне, үш қанаттан құрастырылады. Ш.Уәлиханов жол жүргенде пайдалынатын мұндай үйлер қазақ ауылында сирек кездесетінін жазады. Мұндай үйлердің шаңырағы болмайды. Екі кереге мен уықтары бір атқа сиятындығына қызығып, оны көбіне саудагерлер пайдаланған дейді.

Осы аталған үйлердің қай-қайысысын алсақ та өзіндік формасы бар, атқаратын қызметі бар баспана ғана емес, көне заманнан жеткен сәулет өнерінің бір үлгісі, саласы ретінде көз тартып, көңіл қуантып, салтымыздың сарқыны сияқты ыстық көрінеді.

Бұрынғы көшпелі күнкөріске байланысты қазақта қалыптасқан баспананың бастағы түрлерінің бірі – малдың қуығынан тартылған жарық түстерін терезелері, кіріп шығатын есігі бар, бірнеше өгіз, түйе қосарлап жегілетін арба (ескі деректерде „араба“ деп берілген) үстіндегі мығым қаңқасы киізден жабылатын тұрғын үй болған. Өзімізге танымал киіз үйден оның айрмашылығы – көшіп-қонғанда арба үстінен жығылмаған.

ХҮІІІ ғасырдың басына қарай доңғалақты үй бірте-бірте тұрмыстан шығып қалады да, көшпелі қазақтың негізгі баспанасы – жиналмалы киіз үй бола бастаған.

Сонымен бірге кейбір зерттеушілер киіз үйдің жиналмалы түрлерінің тұрақты қолданылуын түрлі жаугершілік кезеңде тез арада жиналып, жолмен де, жолсызбен де көшіп кетуге ыңғайлылығынан деп түсіндіреді.

Киіз үйлердің қанат санына қарай өлшенетіндігін де естен шығармауымыз керек. Ең кішісі үш қататтан тұрса, ал нағыз үлкендерді отыз қанатқа дейін жететін болған. Қазақтар үш қанат, төрт қанат, бес қанат тұрғын үйлерді қара үй, қоңыр үй, боз үй деп атады. Қанат санына қарай үйлердің аттары да өзгере береді: алты қанат – ақ үй, сегіз қанат – ақ ала орда, он екі қанат – ақ шаңқан, ал, отыз қанат үйлердің алтын орда, алтын үздік деп аталатынын айттық. Кейде үйлердің жабысына қарай атау кездеседі. Мысалы, олардың „үздікті“, „көтерме туырлықты“ аталуы осыған сай келеді.

Көп қанатты үлкен үйлердің сүйегі салмақтырақ болады. Үйдің көлемі үлкейген сайын, жауын-шашын, дауыл, құйын кездерінде үй сүйегіне сырттан түсетін күш те көбірек. Сондықтан ол орнықты, әлді болуы қажет.

Тор көзді үлкен үйлер сүйегінің өңделуі күрделі, бағасы қымбатқа түсетіндіктен, оларды кезінде ауқатты адамдар ғана жасатты. Ал, жел көз шағын үйлердің сүйегі жеңіл, жасалуы оңай, бағасы арзан болғандықтан, орта шаруалар қауымының басым көпшілігі осыны қанағат етті.

Киіз үйді мағынасына қарай мынадай түрлерге бөлген:

а) үлкен үй – қара шаңырақ, әкесінің үйі;

ә) қонақ үй – салтанатты үй, үлкен тойға немесе ас беруге арнап әдейі тігіледі;

б) отау үй – жаңадан үйленген жастар үйі. „Отау“ сөзінің этимологиясын С.А.Қасқабасов былай түсіндіреді: „Отау“ сөзі алғашында „отты алу“ немесе „от алу“ тіркестерінен, яғни бөлектенгенде әке ошағынан от алып, тұтандыру ырымынан пайда болуы керек. Бұл үлкен үйдің, қара шаңырақтың батасымен тігіліп, оның үйінен ошағын тұтатқан үй;

в) хан үйі – Орда.

Оқулық авторы киіз үйдің құрлымы жайлы төрт түрлі жабдықтан тұратындығын айтады:

Біріншісі – киіз йд сйег Ол негізнен үш тіктіктен тұрады: кереге, уық, шаңырақ. Ортасына бақан ілінеді. „… көшпенділердің ежелгі танымында, киіз үй – кіші космос …

Киіз үйдің құрылымы ортасында әлем ағашының рәмізді белгісі ретінде сақталған бақанмен аяқталатын тіктік (кереге, уық, шаңырақ) үш кеңістікті еске түсіреді“.

Киіз үйдің сүйектері де ерекше мәнді: маңдайша, табалдырық, жақтау (таяныш), сықырлауық.

Кереге – киіз үйдің қабырғаларын құрайтын негізгі сүйектерінің бірі. „Керагу“ деген ежелгі түрік сөзінің мағынасы киіз үйге жақын. Қазақтар киіз үйді кейде „кереге“, ал үсті ашық қабырғалардан тұратын бейітті „кереге там“ деп атайды.

Уық – кереге мен шаңырақтың арасын қосатын, ұзындығы екі жарымнан бес метрге дейін жететін кереге тұсы иіліңкі сырық. Уық тұтас бір ағаштан жасалғанмен, оның үш бөлімін ажыратып атайды: уық бау тағылып, керегеге бекітілетін тұсы – „уықтың басы“; сол бау тағылатын жағындағы иілген жері – „уықтың иіні“ („уықтың қары“); ұшар басындағы шаңырақтың көздеріне енетін бөлігі – „уықтың қаламы“. Мұндағы „қалам“ сөзі уықтың ұшар басының жіңішке, сүйір болып аяқталғанына байланысты араб тіліндегі „қарындаш“ мағынасына ие болған болуы керек.

Уықтың саны керегенің басына қатысты анықталады. Киіз үйдің сүйегін жасайтын адам уық пен керегенің, шаңырақтың өзара сәйкестігін ескереді. Бір үйдің уығының екінші үйге келмейтіндігі осыған байланысты.

Киіз үйдің сүйектерінің формасы жұмырланып, табиғат стихиясымен үйлесім табады. Сонымен бірге кейбір зерттеушілеріміз киіз үй сүйектерінің орналасуын математикалық жүйеге бағындырады; Киіз үйдің уық сандары 45, 60, 72, 90, 120. Бұл сандардың барлығы 360-ты қалдықсыз бөлінеді. Таңмен таласа басталатын қой өргізу, сиыр сауу, бие байлау, т.с.с. қат-қабат үй шаруашылығын жүргізу белгілі бір уақытпен мөлшерленіп отырады. Уақыт өлшемдерін білдіретін „бие сауым“, „сүт пісірім“, „ет асым“, т.б. сөз тіркестері бар. Сол сияқты күн мезгілін білдіретін өлшемдер де қолданылған. Күн тұсау бойы, шілдір бойы, арқан бойы көтеріледі. Бұл өлшемдер шаңырақтан түскен күн сәулесінің жүрген жолынан көрінеді, уық санымен есептеледі.

Киіз үйді дүниетанымдық көзқарасқа байланысты қарастырсақ, ол – оң-сол, жоғары-төмен болып бөлінеді. Есікке қарсы құрметті орын – төр – жоғары жақ. Үлкен кісіге, қонақ адамға „жоғарлатыңыз“, „жоғары шығыңыз“ деп орын береді. Төр – түркі сөзі. Заң, қағида деген мағынаны білдіреді. „Төре“ сөзі де „төр ие“, „төрдің иесі“ түсінігінен қалыптасса керек. Яғни ол тек қана Шыңғыс ұрпақтарына байланысты ғана айтылатын ұғым емес, қазақ арасында Шыңғыс ханға дейінгі қалыптасқан түсінік. Себебі „төре“ деп кейін орыстың отаршыл әкімдерін айтқан. Ал, босаға – төмен жақ. „Босағада жүрген адам“ деген түсінік осыған байланысты қалыптасса керек.
Пайдаланған әдебиеттер:

1. Сейдімбеков Ақселеу. Киіз үй. (-Алматы: Жалын, 1981.)

2. Тәжімұратов Ә. Шебердің қолы ортақ. (-Алматы, Қазақстан, 1977)

3. Байжігітов Б.К. Қазақтың қолөнері тарихы. (Оқу құралы), (- Алматы, 2012 ж.)

4. Мұқанов М.С. Қазақ киіз үйі. (-Алматы, Қайнар, 1981.)
Аннотация: В данной статье рассказывается казахской древней юрте и ее происхождений.

Annotation: This article describes the ancient Kazakh yurt аbout his origins.

УДК 338.8

ОРИЕНТИРЫ ПРОМЫШЛЕННОЙ ПОЛИТИКИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН
Б.К. Козжанов, Т. Пак

Таразский государственный педагогичсекий институт, г. Тараз
Разработка стратегии промышленного развития с учетом опыта передовых стран является насущной необходимостью для молодого независимого государства как Казахстан. Вопросы индустриального развития Казахстана начиная с начала текущего столетия неоднократно поднимались на самом высоком уровне. В результате политических обсуждений и решений принимались стратегические документы: «Стратегия индустриально-инновационного развития Республики Казахстан на 2003-2015 годы», «Государственная программа 30 корпоративных лидеров», «Государственная программа по форсированному индустриально-инновационному развитию Республики Казахстан до 2014 года» и «Программа по развитию инноваций и содействию технологической модернизации в Республике Казахстан на 2010-2014 годы». Помимо этого в свое время много говорилось об импортозамещении и кластеризации экономики. И все это многообразие до сих пор не дала положительных результатов. Напротив структура промышленности, ее технологическое состояние продолжает ухудшаться.

Ухудшение структуры экономики и промышленности Казахстана стало беспокоить правительство с конца 1990-х, и послужило причиной принятия решений по их реструктуризации. Первая попытка масштабной реструктуризации связана со Стратегией индустриально-инновационного развития Республики Казахстан на 2003-2015 гг. Ее целью было достижение устойчивого развития страны путем диверсификации отраслей экономики, способствующей отходу от сырьевой направленности, подготовка условий для перехода в долгосрочном плане к сервисно-технологической экономике. Прогнозировалось, что в результате реализации Стратегии удельный вес производства товаров в структуре ВВП увеличится до 50-52%. В целом планировались позитивные изменения в структуре промышленности: доля обрабатывающей отраслей к концу периода должна была достичь 45,5% (или 12,6% ВВП), а доля горнодобывающих отраслей – 47,3% (или 13,1% ВВП) [1]. Однако уже через 5 лет стало ясно, что поставленной цели и количественных индикаторов не удастся достичь к указанному сроку. Структура промышленности не менялась в желаемом направлении. Напротив, укрепилась сырьевая специализация промышленности.

В 2007 г. была предпринята попытка усиления мер Стратегии путем принятия программы «30 корпоративных лидеров Казахстана». Данная программа была сфокусирована на реализацию крупных инвестиционных проектов, инициированных преимущественно частными компаниями. Но из 45 инвестиционных проектов более 70% были предложены теми же горнодобывающими компаниями и направлены преимущественно на расширение и модернизацию производств, по сути, на дальнейшее увеличение объемов извлечения из недр природных ресурсов.

Государственная программа форсированного индустриально-инновационного развития Республики Казахстан на период до 2014 г. (ГПФИИР) является третьей попыткой государства обуздать стихию экономических процессов и придать реальному сектору регулируемое развитие в рамках приоритетных отраслей [2]. Как и все предшествующие, эта программа разрабатывалась без научно обоснованной методики, без концептуального видения перспектив развития отраслей как подсистемы глобальной производственной системы.

В реализации промышленной политики необходимо учесть опыт развитых стран. В плане структурного подхода к формированию орга­нов управления промышленной политикой Япония исключительно планомерно и целенаправленно шла по пути построения всей промышленной политики во­круг той ведущей доминанты, которой и стали структурная перестройка и структурное развитие. Рычаги регулирования так или иначе сосредоточены в центре, кото­рый со стороны японского государства формирует, реализует и развивает про­мышленную политику страны.

США чётко придерживаются традицион­ной либеральной концепции, которая предоставляет именно действию различ­ных свободных рыночных сил реализовывать идеи инновационности и техно­логического прогресса. Тем не менее, отметим, что в условиях переживаемого кризиса, в США начинают преобладать настроения в пользу существенно большего регу­лирующего воздействия государства на промышленную политику.

Для Ка­захстана, который начал свое движение к решению задачи, поставленной пре­зидентом Н.А. Назарбаевым, от реальной и ясной технологической отсталости практически во всех промышленных областях, безусловно, японская мо­дель была и остается более привлекательной и, конечно, учитывающей реалии развития Казахстана. Промышленная политика, как таковая, в любом случае долж­на разрабатываться на уровне государства и во многом использовать его же управляющие рычаги. Поэтому государственная поддержка модернизации промышленности должна осуществляться преимущественно посредством мер государственных политик, которые доступны для всех компаний, но при этом должны быть предусмотрены избирательные меры для поддержки отдельных компаний, соответствующих определенным критериям.

Общедоступные меры не противоречат рыночным принципам, они создают благоприятные условия для технологической модернизации любого предприятия, независимо от масштаба бизнеса или вида экономической деятельности. Они дают шанс всем тем, кто желает модернизироваться. Избирательные меры отличаются тем, что они имеют направленность на отдельную целевую группу отраслей, сегментов отраслей или вид экономической деятельности. Кроме того, избирательные меры стимулируют конкуренцию за получение государственных ресурсов, т.е. доступны наиболее успешным и подготовленным к модернизации компаниям. И избирательные, и общедоступные меры той или иной экономической политики содержат многочисленные виды конкретных инструментов, которые могут взаимно дополнять друг друга, и в определенном сочетании составлять комплекс мер поддержки и стимулирования модернизации предприятий.

Важнейшей стратегической задачей любого государства становится определение и поддержание степени активности участия в международном разделении труда. Эта задача особенно актуальна для малых стран, уязвимость экономики которых возросла в условиях глобализации. Действительно, к настоящему времени существенно изменилась архитектура мировой экономики. Доминирующую роль в мировом хозяйстве играют уже не национальные экономики отдельных государств, а крупные ТНК, которые стали основным инструментом глобализации мировой экономики, что проявляется в форме становления единого рынка товаров и услуг, капитала и рабочей силы. В соответствии с этим ведущей формой организации производства становятся вертикально интегрированные транснациональные корпорации, охватывающие полный технологический цикл производства наукоемкой продукции с высокой добавленной стоимостью, начиная от проведения фундаментальных и прикладных научно-исследовательских работ, вплоть до производства и сбыта готовой продукции потребителям.

В этих условиях происходит «размывание» роли национального государства, разрушение национального государственного суверенитета под напором действий ТНК. За исключением крупнейших стран мира все остальные национальные государства уже не в состоянии самостоятельно проводить модернизацию своей экономики. Она становится предметом транснациональных инвестиционных решений, которые принимаются ТНК на основе межстрановых сопоставлений условий размещения – наличия природных и трудовых ресурсов, институциональных условий, налогового законодательства и других. Это способствует рациональному, с точки зрения ТНК, размещению производства, а соответствие принятых решений национальным интересам принимающей страны, оказывается на втором плане. Таким образом закрепляется место и роль того или иного государства в новом международном разделении труда [3].

В складывающемся международном разделении труда Казахстану уготована роль сырьевого придатка развитых стран мира, поставщика топливно-энергетических ресурсов, черных и цветных металлов, а также отдельных видов сельскохозяйственной продукции. В этой связи современный облик казахстанской экономики определяют крупнейшие, по казахстанским меркам, предприятия добывающего сектора, которые в той или иной форме входят в состав ТНК. Эти компании проводят научно-техническую и промышленную политику, которая соответствует их стратегии развития. Для самих ТНК казахстанские предприятия являются замыкающими производствами, продукция которых балансирует спрос и предложение на сегменте мирового рынка, который они занимают. Так, если для Казахстана желателен переход ArcelorMittalTemirtau на электрометаллургический способ плавки стали, и соответственно на выпуск стальной продукции высокого качества, то для руководства компании это не целесообразно по ряду причин. Главная из них – казахстанское металлургическое предприятие является частью глобальной диверсифицированной производственной системы, имеющей в своей структуре высокотехнологичные предприятия, способные переработать сталь казахстанского производства в высококачественную продукцию. На ArcelorMittalTemirtau используется устаревшая технология – доменное производство. Производительность на одного занятого составляет 217 тонн. стали, что в 6 раз ниже западноевропейских показателей (1200 тонн стали). В мире для выплавки высококачественной марочной стали широко применяются электродуговые печи. Не стоит удивляться тому, что иностранные инвестиции не идут в перерабатывающий сектор казахстанской экономики, а емкость внутреннего рынка недостаточна для организации массового производства большинства видов продукции с высокой добавленной стоимостью.

В этих условиях для сохранения экономического суверенитета страны необходимо усилить роль государства как регулятора социально-экономических процессов. В первую очередь, экономическая политика должна быть направлена на максимальное обеспечение конкурентоспособности национальной экономики не только на внешнем, но и на внутреннем рынке, создание условий для более полной реализации потенциальных возможностей Казахстана для смены сырьевой ориентации. Поэтому приоритетной должна быть поддержка отраслей и производств, которые работают на внутренний рынок и имеют перспективу выйти с этой продукцией на внешние рынки.

Важным направлением повышения уровня национального экономического суверенитета может стать интеграция казахстанской экономики и других постсоветских республик в рамках ЕЭП. В рамках ЕЭП у Казахстана имеются все возможности вписаться в технологические цепочки по производству наукоемкой продукции, начиная от разработок фундаментальных научных исследований вплоть до выпуска конечной продукции. Учитывая достаточно значительный, по казахстанским меркам, научный потенциал республики (более 300 научных организаций, около 18000 научных работников, 139 ВУЗа), страна может рассчитывать на успех в такого рода на­чинаниях. Реализация этого шанса во многом будет зависеть от выбранной модели интеграции, в частности создания межгосударственных корпораций в той или иной сфере деятельности.

Совместный научно-технологический и производственно-ресурсный потенциал, качество человеческого капитала, позволяют рассчитывать, что у стран ЕЭП появляются реальные шансы для выхода на качественно новый этап своего развития, завоевания достойного места в мировом сообществе и обеспечения высокого уровня жизни населения.

1.Стратегия индустриально-инновационного развития Республики Казахстан на 2003-2015 годы. Приложение 4. (интернет ресурс: http:// www.kazembassy.by/econom/

2.Государственная программа по форсированному индустриально-инновационному развитию Республики Казахстан на 2010 – 2014 годы

3.Мухамеджанов Б.Г. Перспективы создания единого экономического пространства (2011-2012). – Алматы, 2011

The power of films as a medium is acknowledged by all. It can exploited in a number of ways. One possible use of films in the language program is to promote new ideas and expand the learner’s horizons. Film is an excellent medium for the explicit teaching of grammatical, lexical and phonetically aspects of the EL. Videos allow the learner to see speech rhythm and speed of speech. Language structures an lexical items in different communicative situations.

Video is an interesting and entertaining way to promote the learner. To enhance the learner’s command of the target language; and the messages, available through the film offer a refreshing change of routine in the classroom.

In addition the expanded context, rich visual imagery and often exaggerated actions and gestures of film provide students with multi-sensory input that is close to what they would find in real life communication. Moreover, film’s multi-sensory input is likely to assist in more effective memory, retention, since it requires viewers to use the right hemisphere of the brain in addition to the left which is already activated for language learning.

Another benefit of introducing authentic content through film is that it provides a focus for discussing language and culture. Cultural aspects of the film, such as customs and humour or culturally specific use of language, such as idioms could be discussed with learners or learners could exercise their powers of observation to inductively learn functional use of language.

Films also allow learners the possibility of thinking critically as well as using their imagination. They contribute not only to the development of inferential skills but also to aesthetic appreciation of the storyline and technical aspects of the film such as photography, special effects, electronic tricks, music and so on.

In sum, it is obvious that the pendulum swings to the asset side and teaching with the video has many advantages.

Selection. The selection of films is the most important step in the process and constitutes the biggest challenge. It can be based on thematic content to reinforce and consolidate topics treated within the language syllabus, such as: discrimination, moral issues, mass-media, ecology, education and work or to illustrate language functions and grammatical patterns in real use.

Selection should be very careful especially with respect to accent since some problems may arise. Comprehension may be hindered by dialectal varieties of the language used by the characters. Yet, the film may be profitable for advanced groups to illustrate particular speech community.

• 
  Prepare for learners as much of the vocabulary as possible short of giving away what happens in the film. Create exercises that will help students to learn new words such as
  

• 
  choosing appreciate definition to the new words
  
• 
  finding synonyms, antonyms to the active vocabulary from the box
  
• 
  making up a crossword with the new words
  
• 
  making up a story the film vocabulary
  

• 
  create a close exercise based on a short important section of the movie. Play the section several times so that students can feel in the blanks
  
• 
  try showing a dialogue section of the movie with the sound turned off and ask students to guess what the characters are saying to each other. The viewers can write down verbs that describe the actions in the scene and pay attention nonverbal communication and the setting to get a general idea of what is happening in the scene.
  
• 
  Ask learners to remember the flow of the conversation as much as possible so that they can reconstruct the conversation segment later from memory.
  
• 
  Show learners a long segment of the film so that they could predict what is going to happen after this scene. Discuss the learners’ guesses and have them watch the rest episode of the film.
  
• 
  Use freeze-frame techniques to highlight some images. A certain scene can be frozen to make the learner describe the actor\actress looks, his\her appearance, clothes and a place of events and so on.
  
• 
  Select some crucial lines or idiomatic expression and ask the learner to analyze and explain them in the light of the whole plot
  

• 
  Try checking the learners’ understanding a film with a help of the following assignments:
  

- Answering questions to the film

- Characterizing the film heroes

- Defining the sentences as true or false

• 
  Organize round table discussions and debate on controversial issues. Students will be eager to discuss outstanding topics treated within the films, such as marriage and divorce, love versus, money and so on.
  
• 
  Give students practice in writing summaries to reconstruct the macro structure of the story and see it as whole. Learners can also write movie reviews giving their own opinions about the film.
  

1.Allan M., 1995. “Teaching English with video”. New York: Longman.

2.Canning C., 2000. “Practical aspects of using video in the FLC”, the Internet TESL Journal.

3.Ishihara N., 2004. “Authentic video in the beginning ESOL Classroom”, Forum.

4.Massy M., Merino A., 2002. “Films and EFL”, Forum.
Аннотация. Статья посвящена исследованию особенностей использования видеоматериалов на практических занятиях английского языка. Показано, что при обучении английскому языку преподаватель сталкивается с трудностью выбора наиболее эффективного средства обучения при разной степени подготовки студентов. На основе проведенного исследования была выявлена необходимость использования видео как одного из основных средств при подготовке студентов к прослушиванию лекций на иностранном языке. В этой статье раскрываются некоторые практические аспекты использования видеоматериалов на английском языке

Аннотация. Мақалада бейнематериалды ағылшын тілі практикалық сабақтарында қолданудың өзгешелігі зерттеледі. Шетел тіліндегі бейнефильмдерді сабақта қолдану студенттердің есту, ұғыну қабілеттерінің дамуына зор ықпалын тигізетіндігі қамтылған. Оқытушыға студенттерді шетел тіліне үйретуде түрлі қиындықтар кездесетіндігін, сол қиындықтарды шешудегі қажетті әдіс-тәсілдің бірі- бейнефильмдерді сабақта қолдану туралы нақты көрсетілген. Мақалада бейнематериалды ағылшын тілі сабағында қолданудың тәжірибелі аспектілері толығымен қамтылған.