Тауарлар мен капиталдың халықаралық қозғалысы

41 
мен үкімет пен коммерциялық банкілер кредиттеріне 
Кр
)
 
таратып бөлсек, 
Н
= 
R + Кр
, онда ақша рыногындағы тепе-теңдік шартын 
R + Кр = L
түрінде 
елестетуге болады. Ақша рыногындағы тепе-теңдікті сақтау үшін мына шарт 
қажет: 
∆R + ∆Кр = ∆L
. Валюталық резервтерді өсіру төлем теңгерімінің 
сальдосына тең болатындықтан, онда 
ZB = ∆L - ∆Кр
болады. 
Бұған сәйкес, төлем теңгерімінің артықтығы орталық банкі қосымша 
жасаған ақша кассалық қалдықтарға деген сұраныстарға жеткіліксіздігін 
көрсетеді, ал оның жетімсіздігі тұрғындар орталық банкі қосымша жасаған 
ақшаның барлық мөлшерін қолда ұстағысы және артық кассаны шетелдік 
игіліктер мен құнды қағаздарды сатып алуға жұмсағысы келмейді. 
Осылайша, сыртқы сауда операциялардың ағымдағы есепшотының 
теңгерімі екі жеке теңгерімнің сомасы болып табылады, олар: 1) тауарлар 
мен қызметтер теңгерімі, бұл - импортты есептеп алып тастағаннан кейінгі 
экспорт теңгерімі және 2) біржақты төлемдер - трансферттердің теңгерімі. 
Түсіну оңай болуы үшін біржақты төлем теңгерімі нөлге тең деп елестетейік. 
Бұғаң сәйкес сыртқы сауда операцияларының ағымдағы есепшотының 
теңгерімі (баланс текущего счета) тауарлар мен кызметтер теңгерімімен 
(балансом товаров и услуг) сәйкес келеді және де онымен сауда теңгерімі 
ретінде жұмыс істеуге (айналысуға) болады. 
Бұл жағдайда сыртқы теңгерім экспорттың белсенді сальдосы - сыртқы 
сауда операцияларының ағымдағы есепшотының оң сальдосы таза 
капиталдың сыртқа кетуіне капитал қозғалысы есепшотының теріс 
сальдосына тең болған жағдайда мүмкін болады; немесе импорттың белсенді 
сальдосы - сыртқы сауда операцияларының ағымдағы есепшотының теріс 
сальдосы таза капитал салымдарына - капитал қозғалысы есепшотының оң 
сальдосына тең жағдайда болады. 
Ашық экономика жүйесінің төлем теңгерімінің (платежный баланс) 
құрамындағы келесі теңгерімдерді бөліп көрсетуге болады, олар сауда 
теңгерімі; қызметтер мен коммерциялық емес төлемдер теңгерімі; 
трансферттер теңгерімі; капитал және кредиттер қозғалысы теңгерімі; 
алтынвалюталық резервтер қозғалысы теңгерімі. 
Дәстүрлі түрде экспорт пен импорт көрсеткіштері төлем теңгерімінде 
маңызды орынға ие болады. 
Теріс сальдо ұнамсыз болып саналады және ол әдетте елдің әлем 
шаруашылығы позициясының көрінісі ретінде бағаланады. Алайда бұл 
мәселеде, экономикадағы көптеген басқа мәселелердегі сияқты елдің 
экономикалық жағдайының шынайы көрінісін анықтау үшін қосымша 
зерттеуді қажет ететін түйткілдер болуы мүмкін. Мысалы, сауда теңгерімінің 
жетімсіздігі аталмыш елдегі инвестициялық климат жайлы болуын және 
жақсы экономикалық болашақ күту себебінен елге жабдықтарды белсенді 
импорттауды тартуы мүмкін. 
Сауда теңгерімінің активі немесе жетімсіздігінің экономикалық мәнін 
нақты бір елге қолдану ол елдің әлем шаруашылығындағы жағдайына, елдің 
әріптестерімен байланыстарының сипатына және жалпы экономикалық 
саясатына байланысты болады. Экономикалық даму деңгейі бойынша 

42 
жетекші елдерден кейін қалған елдер үшін белсенді сауда теңгерімі 
лицензиялар импортын, шетелдік инвестициялар мен басқа да халықаралық 
міндеттемелерден түсетін кірісті төлеуге арналған валюталық қаражат көзі 
ретінде қажетті. Өндірісі дамыған елдердің бірқатарында сауда теңгерімінің 
белсенді сальдосы капитал экспортына, шетелде екінші экономика құруға 
қажетті. 
Пассивті сауда теңгерімі (торговый баланс) ұнамсыз болып саналады 
және әдетте елдің әлем шаруашылығы позициясының әлсіздігі ретінде 
бағаланады. Бұл валюталық түсім жетімсіздігін басынан кешіріп жатқан 
дамушы елдер үшін дұрыс жай. Ал өндірістік дамыған елдер үшін мұның 
басқаша мәні болады. Мысалы, АҚШ-тың сауда теңгерімінің жетімсіздігі 
(дефицит) күрделілігі аса жоғары тауарлар өндіру бойынша халықаралық 
бәсекелестерінің (Батыс Еуропа, Жапония, Тайвань, Оңтүстік Корея және т. 
б. елдердің) американдық рынокта белсенділігінің артуымен түсіндіріледі. 
Қалыптасып келе жатқан халықаралық еңбек бөлісі нәтижесінде ресурстар 
АҚШ-та да, әлемдік ауқымда да тиімдірек қолданылауда. АКШ-тың сыртқы 
сауда жетімсіздігінің шынайы көрінісі ретінде жоғарыда аталып кеткен 
әріптестерінің осы операциялар бойынша белсенді сальдосы қызмет етеді, 
бұл әріптестер валюталық түсімдерді шетелдік капитал салымдар салу үшін 
(соның ішінде АҚШ-қа да) қолданады. 
Қызмет көрсетулер - әлемдік экономикалық байланыстардың 
динамикалық дамып келе жатқан секторы; оның төлемдер мен түсімдер 
құрылымына рөлі мен ықпалы тұрақты өсуде. 
Халықаралық өндірістің дамуы, ғылыми-техникалық революция және 
шаруашылық өмірін интернациялануының тағы да басқа факторлары 
лицензиялармен, 
ноу-хау, 
ғылыми-техникалық 
және 
өндірістік 
тәжірибелердің басқа да түрлерімен сауда жасау, лизингілік операциялар 
(жабдықтар жалы), іскерлік кеңес беру және өндірістік жеке сипаттағы басқа 
да қызмет түрлерінің белсенділігін арттырды. 
Қызмет көрсетулерге экономикалық мазмұны бойынша капитал 
қозғалысына жақын болғанымен, шетелдегі инвестициялар бойынша кірістер 
және халықаралық кредиттер бойынша пайыздар төлеу жатады. Бұган 
сонымен бірге шет мемлекеттерге әскери көмек ұсыну, шетелдегі әскери 
шығындарды да енгізу қалыптасқан. 
Трансферттік төлемдер немесе біржақты аударымдар төлем 
теңгерімінде ерекше позицияға ие болып тұрады. Бұл позицияларға: 
мемлекеттік операциялар экономикалық көмек желісі бойынша субсидиялар, 
халықаралық ұйымдарга жарғы салу; жеке операциялар шетелдік 
жұмысшыларды, мамандарды, туыстарын отанына көшіру жатады. 
Операцияның бұл түрінің үлкен экономикалық маңызы бар. Италия, Түркия, 
Испания, Грекия, Португалия, Пәкістан, Египет және басқа елдер өз 
елдерінің азаматтарының шетелге табыс табуга шыгуын реттеуге үлкен көңіл 
бөледі, себебі бұдан түсетін көлемді валюталық түсімдерді ұлттық 
экономиканы дамыту үшін пайдаланады. 

43 
Тізілген қызмет корсету, инвестициялаудан түскен кірістер, әскери 
сипаттағы мәмілелер және біржақты аударымдар операциялары «көзге 
көрінбейтін» операциялар болып табылады, мұның түсінігі - олар тауарлар 
экспорты мен импортына, яғни қолмен ұстап, көзбен көретін құндылықтарға 
жатпайды. Бұл операциялар мәмілелердің үш негізгі тобы қызметтер, 
инвестициялардан түсетін кірістер және біржақты аударулар бөліп көрінеді. 
Қолданылатын «қызметтер мен коммерциялық емес төлемдер» 
терминологиясы елдер арасындағы экономикалық байланыстың маңызды 
мазмұны тауар саудасы болған уақыттан қалған дәстур. 
Капитал және кредиттер қозғалысы теңгерімі мемлекеттік және жеке 
капиталдарды шығару және енгізу, ұсынылған және алынған халықаралық 
кредиттердің арақатынасын көрсетеді. Экономикалық пайымдаулар бойынша 
бұл операциялар екі категорияға - - кәсіпкерлік және несиелік капиталдың 
халықаралық қозғалысына бөлінеді. 
Кәсіпкерлік капиталға шетелдік тікелей (шетелден кәсіпорындар сатып 
алу және құру) және портфелдік (шетелдік компаниялардың құнды 
қағаздарын сатып алу) инвестициялары енеді. Тікелей инвестициялар 
ұзақмерзімдік капиталдың аса маңызды формасы болып табылады және 
төлем теңгеріміне үлкен әсер етеді. Бұл инвестициялардың нәтижесінде 
ұлттық экономикаларды әлем шаруашылығына жоғары деңгейде, және де 
саудамен салыстырғанда мықтырақ интеграциялайды да халықаралық өндіріс 
дамиды. Кәсіпкерлік капиталды шығару қазіргі кезде өндіріс пен сыртқы 
сауданың өсімімен салыстырғанда қарқынды жүріп жатыр, бұл оның 
шаруашылық өмірін интернационалдануының жетекші рөлін көрсетеді. 
Сонымен қатар, шетелдік тікелей инвестициялау деңгейінің үштен екісінен 
астамын дамыған елдердің капитал салымы құрайтынын атап өту қажет. Бұл 
олардың 
арасындағы 
шаруашылық 
байланыстар 
басқа 
әлеммен 
салыстырғанда үлкенірек дәрежеде бекіп жатыр дегенді білдіреді. 
Несиелік капиталдың халықаралық қозғалысы мерзімдік нышаны 
бойынша классификацияланады. Ұзақмерзімдік және ортамерзімдік 
операцияларға бір жылдан аса мерзімге ұсынылған мемлекеттік және жеке 
займдар мен кредиттер енеді. Көп жағдайда мемлекеттік займдар мен кредит 
алушылары елдердің жетекшілерінен артта қалған мемлекеттер болып 
табылады, ал алдыңғы қатардағы мемлекеттер басты кредит берушілер 
болып табылады. Жеке ұзақмерзімдік займдар мен кредиттерге келсек, 
оларға дамушы елдермен қатар дамыған елдердің корпорациялары да 
белсенді түрде жүгінеді. Қысқа мерзімдік операцияларға бір жылға дейінгі 
мерзімге ие халықаралық кредиттер, ұлттық банкілердің шетел 
банкілеріндегі ағымдағы есепшоттары (авуарлары), банкілер арасындағы 
ақша қозғалыстары жатады. Соңғы екі онжылдықта әлемдік ақша 
рыногындағы банкаралық қысқамерзімдік операциялар үлкен пәрмен алды. 
Егер де 60, 70-жылдары бейберекет «қызу» ақша қозғалысы басым болса (бұл 
инфляция мен Бреттонвудтық валюталық жүйесінің дағдарысын күшейте 
түсті), XX ғасырдың 90-жылдарынан бастап қысқамерзімдік ақша капиталы-
ның негізгі ағындары еуровалюта рыногы арқылы жүзеге асырыла бастады. 

44 
Төлем 
теңгерімінің 
статистикалық 
көрсеткіштері 
әдістемесін 
жетілдірулерге қарамастан, ауытқушылықтар біршама деңгейде қалып отыр. 
Сондықтан да статистикалық ауытқушылықтар мен есепке алынбаған 
операциялар туралы мәліметтер енген «Қателер мен өткізулер» мақаласы 
ерекше аталып көрсетіледі. Мамандар қысқамерзімдік ақша капиталы 
қозғалысын есепке алудың анағұрлым қиын екендігін (әсіресе дағдарыстық 
күйзелісі кезеңінде) атап көрсетеді. Сондықтан да «Қателер мен өткізулер» 
мақаласы капитал және кредит қозғалысын (және де мұның көрсеткіші 
дағдарыстық ситуацияларда күрт өсіп кетеді) көрсететін төлем теңгерімінің 
бөліміне жатқызылады. 
Алтынвалюталық авуарлардың қозғалыс теңгерімі елдің қолында бар 
ресми алтынвалюталық резервтердің өзгеруімен байланысты операция-
лардың, елдің шетел банкілерінің алдындағы міндеттемелерінің өзгерісінің 
көрінісін береді. 
Елдің алтынвалюталық резервіне алтын, шетелдік валюта (көбіне-көп 
американ доллары), халықаралық есеп айырысу құралдары (заим алудың 
арнайы құқығы) енеді. Бұл резервтерді ел өз валютасының айырбас курсына, 
әсер етуге, бұған сәйкес басқа мемлекеттермен сыртқы экономикалық 
қатынастарға әсер ету мақсатында қолданады. 
Ресми валюталық резервтердің өзгеруі ресми есептесулердің төлем 
теңгерімін реттеу әдістері мен көздерінің бейнесін береді. Төлем теңгерімінің 
жетімсіздігі дәлме-дәл Орталық банкінің шетел валютасының таза сатуына 
тең болады. Және де керісінше, төлем теңгерімінің оң сальдосы дәлме-дәл 
Орталық банкінің шетел валютасын таза сатып алуына тең болады. 
Елдің ұзақ уақыт бойы төлем теңгерімін жетімсіздікпен теңгеру жүргізе 
алмайтыны айдан анық, себебі бұл жағдай ресми валюталық резервтердің 
түгесілуіне алып келеді. Қалыптасқан жағдайдан шығудың бір ғана амалы - 
төлем теңгерімін ұлттық валютаның айырбас курсын коррекциялау арқылы 
жүзеге асырылатын макроэкономикалық реттеу болып табылады. 
Жоғарыда айтылған жай төлем теңгерімі - бұл тауарлар, қызметтер, 
капиталдарды шығару және енгізу арақатынасы формасындағы елдің 
халықаралық байланысының барлық жыйнақталған құндық көрінісі екендігін 
көрсетеді. Бұлардың сыртқа және ішке ағылуларының теңгерімделгендігін 
елдің халықаралық есептеріндегі тепе-теңдікті қалыптастырады. 
Осыған байланысты елдің есептерін келесі формада топтастыруға 
болады (2-кесте). 
2-кесте - Мемлекет есептері теңгерімдерінің классификациясы. 
Ағымдағы операциялар 
Тауарлар. 
Қызметтер, соның ішінде 
инвестициядан түсетін кірістер. 
Трансферттер: 
- жеке біржақты аударымдар; 
- ресми біржақты аударымдар. 

45 
Ағымдағы операциялар қорытындысы. 
Капитал қозғалысы 
Ұзақмерзімдік капитал: 
- тікелей инвестициялар; 
- портфелдік инвестициялар. 
Қысқамерзімдік капитал. 
Капитал қозғалысы қорытындысы. 
Алтынвалюталық резервтер 
қозғалысы 
Алтынвалюталық резервтер: 
- алтын; 
- шетел валютасы резервтері; 
- заим алудың арнайы құқықтары. 
Елдің шетел банкілері алдындағы 
міндеттемелері. 
Алтынвалюталық резервтер қозғалысы 
теңгерімінің қорытындысы. 
Қорытынды теңгерім 
Ағымдағы операциялар бейтеңгерімдігі бар ел өзінің шетелге тауарлар 
мен қызмет сатудан көрген кірістерінің көлемімен салыстырғанда шетелден 
тауарлар мен қызметтерге жұмсалатын және шетелге трансферттерге 
шығатын шығынының көлемі үлкен болады. Ол ел халықаралық есептерде 
тепе-теңдікке жету үшін шетелдіктерге активтерін сату немесе олардан 
алшақтықты жабу үшін қарыз ала отыра бейтеңгерім жетімсіздігіне қаржы 
салады. 
Ағымдағы теңгерімнің оң сальдосы (ағымдағы операциялар шотының 
белсенді сальдосы) жетімсіздікке қарама-қарсы болады. Бұл жағдайда ел 
шетелден жұмсаған қаржысымен салыстырғанда көбірек қаржы табады, яғни 
шетелдік активтерді жинақтай береді немесе елге оң сальдоны қамтамасыз 
етуші жақ ретінде шетелдіктерді кредиттейді. 
Капитал қозғалысы теңгерімінде активтермен сауда жасаудан, мысалы 
шетелдіктерге акциялар, облигациялар және компаниялар сатудан түскен 
кірістердің, және де шетелден активтер сатып алу нәтижесінде пайда 
болатын шығындардың көрінісі беріледі. Егер де басқа әлемге активтер 
сатудан түсетін түсімдер шетелден активтер сатып алуға кететін 
шығындардан көбірек болатын болса, онда капитал қозғалысы теңгерімі оң 
сальдомен сәйкес келеді. Бұл жағдайда капитал елге қарай ағады, капиталдың 
таза үстелу көзі пайда болады. Ал керісінше жағдайда, активтер шетелден 
көбірек сатып алынатын болса, бұл жерде капиталдың таза сыртқа кетуі орын 
алады және теңгерім жетімсіздікпен сәйкес келеді. 
Қаражаттың шетелден құйылуы және кетуі арасындағы тепе-теңдікке 
қол жеткізу үшін шетелдіктерден таза валюталық түсімдер шетелдіктерге 
төленген қорытынды сомаларға тең болуы керек. Төлем теңгерімінің 
жетімсіздігін немесе артықтығын елдің Орталық банкі орнын толтыруы 
керек. Бұл жағдайда төлем теңгерімінің қорытынды оң сальдосы дәлме-дәл 
Орталық банкінің шетел валютасына тең болады, және де керісінше, төлем 

46 
теңгерімінің жетімсіздігі дәлме-дәл Орталық банкінің шетел валютасын таза 
сатуына тең болады. 
Материалдық игіліктерге қол жеткізуге қажетті өндірістік, ақшалай және 
тауар формасындағы барлық қорлардың жиынтығы капиталдың маңызды 
өндірістік факторлары болып табылады. 
Елден сыртқа капитал шығарудың негізгі себебі және басты алғышарты 
аталмыш елде артық капитал қорының жиналуы. Мұндай жағдайда 
кәсіпкерлік табыс табу немесе үстеме пайыз көру мақсатында артық капитал 
қоры шетелге шығарылады. Жоғарыда аталғандермен қатар шетке капитал 
шығаруға ықпал ететін тағы бірнеше себептер бар: 
1.
әлемдік шаруашылықтың түрлі салаларында капитал сұранысы мен 
ұсынысы мөлшерінің сәйкессіздігі; 
2.
капитал алушы елдегі жергілікті нарықты монополизациялау 
мүмкіндіктері; 
3.
экспортқа капитал шығарылатын елде шикізат пен жұмыс күшінің 
арзан болуы. Мысалы, өндірісте жұмыс істейтін неміс жұмысшысының 
«құны» тайвандықпен салыстырғанда 4 есе, бразиялықпен салыстырғанда 9 
есе, ал ресей жұмысшысынан 54 есе артық; 
4.
донор-елмен салыстырғанда қабылдаушы елде саяси тұрақтылықтың 
және «инвестицияға қолайлы климаттың» болуы. 
Өндіріс факторларының қозғалысы теориясы тұрғысынан алғанда 
инвестициялық тұрақтылық туралы түсінік өзіндік күрделілігімен және 
кешенділігімен ерекшеленеді. 
Оның өзіндік өлшемдері бар: 
а) шетел валютасына қатысты мемлекеттік саясат: халықаралық 
мәмілелер талаптарын сақтау, мемлекеттік институттардың беріктігі, билік 
сабақтастығы т.б. 
б) экономикалық шарттар: жалпы экономикалық жағдаят (дамуы, 
құлдырауы, тоқырау), валюта, қаржы және несие жүйелеріндегі жағдай, 
кедендік тәртіп және елдегі жұмыс күшін пайдалану шарттары мен салық 
көлемі т.б. 
в) компаниялар жөніндегі әрекет етуші заңнама: компаниялардың 
құрылуы, қызметі етуі, есеп беруі, басқа мемлекетке ауыстырылуы және 
таратылу туралы ережелері; олардың қызметін басқару және шектеу 
шаралары. 
Нарықтық экономикаға негізделген әр түрлі елдер шетелдік 
инвесторлармен ұлттық мүдде тұрғысынан байланыс орнатады. Соған сәйкес 
шетелдік инвесторлардың қызметтері негізінен жергілікті кәсіпкерлер мен 
шетелдік кәсіпкерлерге арналған жалпыға ортақ ұлттық заңнамалар, 
қаулылар және әкімшілік процедуралар арқылы реттеліп отырады. 
Іс жүзінде шетелдік инвестициялау шараларының қажеттілігі жоғарыда 
аталған барлық кешенді себептерге байланысты туындайды және оған 
байланысты барлық инвестициялық климат әлементтері мен жекелеген 
нарықтардың өзіндік ерекшеліктері ескерілуі қажет. 

47 
Қазіргі таңдағы халықаралық капитал қозғалысының негізгі факторлары 
төмендегідей: 
1)
өндірістік, сауда-саттық және де басқа шетелдік мекемелерге 
шығарылатын тікелей инвестициялар; 
2)
шетелдік облигация, акция және басқа құнды қағаздар түріндегі 
портфельдік (алып-сатарлық) инвестициялар; 
3)
өндіріс және сауда кәсіпорындарына, банктерге және де басқа 
қаржы мекемелеріне берілетін халықаралық ссудалық капитал несиелері 
(қарыздар); 
4)
экономикалық көмек: тегін немесе жеңілдікпен берілетін несиелер. 
Капитал қабылдаушы ел ұтады, себебі базалық елден келіп түсетін 
қаржы активтері ағынымен бәсекеге түсуге мәжбүр болатын қабылдаушы 
елдің инвесторларының шығындарымен салыстырғанда, жұмысшылар мен 
басқа топтағы адамдарға түсетін пайда көлемі артық болады. Қабылдаушы ел 
өз жеріндегімен салыстырғанда арзанырақ несие алу арқылы капитал 
өндірісін арттырады, сол арқылы ұтады. 
Пайдаланылу сипатына қарай халықаралық капитал қозғалысы екіге 
бөлінеді: кәсіпкерлік және ссудалық, ал салыну мақсатына қарай олар тікелей 
және портфельді болып жіктеледі (10 сурет). 
Кез келген капитал қозғалысы үшін елдің инвестициялық ұстанымы, 
яғни елдің шетке шығарған активтері мен шетелдіктердің аталмыш елдегі 
активтерінің арасалмағы маңызды рөл атқарады. 
Жағымды инвестициялық климат құру түрлі формадағы капитал ағынын 
тартуға ықпал етеді: а) шетелде бас компанияларының филиалдарын ашу; 
б) бас компанияның бөлімдерін ашу; в) еншілес компания ашу; 
г) ассоцияциаланған компаниялар ашу; д) өндіріс және сауда салаларында 
жаңа нысандар ашу; е) әрекет етуші компаниялардың материалдық және 
қаржылай активтерін сатып алу (біріктіру, өзіне тартып алу); з) бірлескен 
жобалар мен компаниялар құру. 
Капитал тартуды бөлімдерге, бірлескен, ассоциациаланған т.б. 
компанияларға жіктеу бірлескен кәсіпорындар мен бас компанияларға тиесілі 
филиалдарды 
басқару 
аясында 
жүргізіледі. 
Барлық 
жағдайларда 
жекеменшікті иелену емес, корпорация негізінде келісімшарттық байланыс 
орнату айқындаушы рөл атқарады. 

48 
10-сурет. Капитал қозғалысының түрлері. 
Сонымен қатар, капитал қозғалысының толық шетелге шығарылған 
жекеменшік ретінде шетелдік өкілділіктер, кәсіпорындар құру сияқты 
түрлері де бар, олар шетелде жекеменшік капиталы бола тұра дәстүрлі түрде 
тікелей инвестицияларға жатпайды. 
Тікелей инвестициялар шетелде жеке компания ашу және оның қызметін 
қамтамасыз етумен байланыста болады. Инвестор сыртқа тікелей инвестиция 
шығару арқылы шетелде жаңа фирма (өз бетінше немесе серіктестермен 
бірігіп) аша алады, болмаса шетелдік фирманың белгілі бір бөлігін немесе 
толығымен сатып ала алады. 
Шетелден инвесторлар тартуды көздейтін мемлекет сол мемлекеттің 
кәсіпорындарына капитал шығаруына жағдай жасап, қызығушылықтарын 
арттыруы қажет. Мұндай жағдай көбінесе елдегі салық мөлшеріне 
байланысты. Салық төлеу мөлшері мен талаптары шетелдік инвесторлардың 
қызығушылығын тудыруы тиіс. 
Әдетте портфельдік инвестициялар арқылы капитал салу нысанын 
басқаруға болмайды. Бірақ, оны ескермейтін кездер жиі кездеседі, себебі 
тікелей және портфельді инвестициялар арасында нақтылы айырмашылықтар 
жоқ, дегенмен көптеген елдерде ол заңнамалық актілермен формальді түрде 
жарғылық 
капиталдың 
10% 
түрінде 
айқындалған. 
Портфельді 
инвестицияның сипатына қарай басқару бақылауға қатыспайды, сондықтан 
да мұндай инвестицияларды иеленушілердің көпшілігінде әр түрлі ұзақ 
мерзімді құнды қағаздар портфелі болады, оған шетелдік фирмалар мен 
мемлекеттік ұйымдардың құнды қағаздары да кіреді. 
Шетелдік филиалды иелену арқылы ұлттық фирманы ұлтаралық 
(транснациональный) фирмаға, дәлірек айтқанда трансұлттық корпорацияға 
(ТҰК) айналдыруға болады. 
Көптеген мемлекеттер ТҰК дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасайды, 
оларды қажетті ақпараттармен қамтамасыз етеді, кедендік және салықтық 
жеңілдіктер береді және тауар және қызмет экспорттарына қойылатын 
Капиталды пайдалану 
Ссудалық капитал 
Кәсіпкерлік капитал 
Займдар мен 
несиелер 
Банк депозиттері және 
басқа қаржы институттары 
шоттарындағы қаржысы 
Тікелей 
инвести-
циялар 
Портфельдік 
инвестициялар 
Филиалдар 
Еншілес 
компаниялар 
Ассоциацияланған 
компаниялар 
Бөлімдер 
Басқалары 

49 
шектеулерді азайтады. Сонымен қатар ТҰК дамыту ұлттық фирмалардың 
шетелде тиімді әрекет етулеріне үш түрлі жағдай тудырады: 
-
ресурстық елдің территориясында өндіріс орындарын ашу дайын 
тауарларды тасымалдауға қатысты көптеген шығындардан құтқарады және 
өз тауарлары мен қызметтерінің бәсекеге қабілеттіліктерін арттыра отырып, 
сатылым бағаларын төмендетеді; 
-
тез арада шетелдік нарықтардың коньюнктураларының даму барысы 
мен басқа мемлекеттердің саяси жағдайларына қатысты сапалы ақпарат алуға 
мүмкіндіктер туады; 
-
жекеменшік тауарлар мен қызмет түрлерін сату шаралары делдалдар 
арқылы емес, өздерінің қызметкерлерінің қатысуымен жүзеге асырылады, 
бұл өз кезегінде коммуникациялық байланысты жақсартуға жол ашады және 
нақтылы бәсекелес аумақтарға байланысты қабылданған стратегиялар мен 
тактикаларды жүзеге асыруға ықпал етеді 
Шетелде жинақталған тікелей инвестициялары бойынша АҚШ әлемдік 
көшбасшы болып табылатыны жалпыға мәлім. Соңғы 30 жылдың ішінде 
шетелге шығарылатын американдық тікелей инвестициялардың жылдық 
көлемі 16 есеге артқан. Соңғы 13 жылда (1990-2008 жж.) олардың көлемі 4,8 
есеге көбейген, ал 2008 ж әлемдегі тікелей шетелдік инвестициялардың 
19,2% құрды. Салыстыру үшін келесі көрсеткіштерді мысалға келтірейік, сол 
жылы Ұлыбританияның үлес салмағы 11,6%, аталмыш көрсеткіштер 
Германияда - 9%, Францияда - 7,9%, Нидерландияда - 6%, Канадада – 3,7%, 
Швейцарияда - 3,6%. Басқа бірде-бір ел шетелде жинақталған капитал 
мөлшері бойынша АҚШ-ның деңгейіне жете алмайды. 
Он жылда (1996-2008 жж.) американдық корпорациялар тікелей 
инвестиция түрінде шетелге 1 трлн. долл. көлемінде капитал шығарған. 
2001 ж. американдық корпорациялардың шетелге шығарған тікелей 
инвестицияларының мөлшері қысқарып, 124,8 млрд. доллар. құрады. Тіпті 
төмендеген күннің өзінде, АҚШ тікелей инвестиция тасымалдаушы негізгі 
экспортер болып табылады. (3 кесте). 
3-кесте. 1970-2008 жж. АҚШ-ның шетелге шығарған тікелей 
инвестицияларын таратудың георафиялық құрылымы. 
Елдер мен аймақтар 
1970 
1980 
1990 
2000 
2008 
% 
% 
% 
% 
% 
Барлығы 
100,0 
100,0 
100,0 
100,0 
100,0 
Елдің дамуы 
68,6 
73,4 
77,3 
68,5 
71,4 
Еуропа 
33,4 
35,9 
49,8 
50,8 
50,8 
Канада 
27,9 
20,9 
16,1 
10,0 
11,3 
Жапония 
1,9 
2,8 
5,2 
4,3 
3,6 
Австралия 
4,2 
3,5 
3,5 
2,6 
5,5 
Дамушы елдер 
25,4 
24,7 
22,1 
37,5 
31,4 
Латын Америкасы 
14,7 
7,5 
16,6 
20,2 
17,1 
Азия 
4,7 
4,9 
4,9 
8,9 
9,5 
Африка 
3,2 
1,7 
0,7 
0,9 
1,2 

50 
Өтпелі экономикасы 
бар елдер 
- 
- 
- 
1,3 
- 
Келесі дереккөздер бойынша автор құрастырған: 
http://www.bea.gov/bea/di/diapos66.htm, http://www.bea.gov/bea/di/diapos77.htm, Survey of 
current business august, 1996, p. 134, Survey of current business, September, 2008, p. 106 
Көптеген сарапшылардың пайымдауынша, тікелей инвестициялар 
АҚШ-ның екінші экономикасын қалыптастырды, ол шетелдік филиалдар мен 
еншілес фирмалардың өндірістік қуаттылығына негізделген және әлемдік 
шаруашылықта маңызды орын алады. АҚШ екінші экономикасы өзінің 
ғылыми-техникалық және өндірістік потенциалы жағынан Еуропаның және 
Жапонияның аталмыш құрылымдарымен салыстырғанда артық болып 
саналады. 
70-80 жылдары әртүрлі елдерде ТҰК дамытудың мотивтері мынадай 
болды: 
-
көптеген үкіметтер ТҰК халықаралық маркетинг және интеграциялық 
үдерістердің концепцияларын жүзеге асырудың тиімді жолдарының бірі 
ретінде мойындайды; 
-
шетелдік мемлекеттермен сауда-саттық жүргізуде шектеулердің аз 
болуы және тасымалдау шығындарын үнемдеу арқылы өндірістік тауарлар 
мен қызмет түрлерінің неғұрлым арзан әрі тиімді жолдарының ашылуы. 
-
өнім сатылғаннан кейінгі қызмет түрлерін ұйымдастыру жолдарының 
жеңілдеуі, әсіресе техникалық күрделі тауарлар қызметінің жеңілдеуі, 
өндірушінің үнемі шетелде болуын қажет ететін, ұлттық тауарлардың 
бәсекеге қабілеттілігін арттыратын, сондай-ақ делдалсыз сатылымдардың 
және де ұлттық экономиканың дамуына әсер ететін кеңес беру және басқа 
қызмет түрлерінің дамуы; 
Қазіргі таңда елге шетелдік инвестиция тарту мәселелері төмендегі 
жағдайларға байланысты: 
1.
Тауар өндіру және қызмет көрсету шараларын өз капиталы нашар 
дамыған елдердің территориясында ұйымдастыру; 
2.
Тікелей инвестицияның басым бөлігі өндірісті жаңартуға, 
инфроқұрылымдар құруға немесе сыртқы экономикалық байланыстардан 
пайда түсіруге бағытталуы қажет; 
3.
Капиталдың бір бөлігі экономикасы тұрақты және салық көлемі 
жоғары елдерден өндірістік қорлары жеткіліксіз, салық мөлшері төмен және 
заңсыз табылған пайданы жасырып қалуға мүмкіндік тудыратын елдерге 
шығарылады. 
Бірақ Біріккен Ұлттар Ұйымы капитал шығару уәждерінің басқа 
түрлерін жіктеп көрсетеді: 
1.
Шетелде кәсіпкерлік қызметтің жүзеге асырылуының басты себебі - 
түрлі шектеулердің кесірінен (кедендік тауарлар, квоталар) бұл елге дайын 
тауар шығару мүмкін емес немесе күрделі болады немесе тауар мен қызмет 
түрінің табиғатына байланысты қиындықтардың туындауы, сондықтан да 
көбінесе тауар немесе қызмет түрін сатудың бірден - бір жолы - тауарды 

51 
жергілікті жерде, яғни шетелде өндіру. 
2.
Басқа елдермен сауда-саттық жасауда айтарлықтай шектеулер 
болмайды, бірақ тасымалдау шығындары жоғары болады, сондықтан да 
жергілікті жерде тауар өндіру және қызмет көрсету әлдеқайда арзанға түседі. 
3.
Өз еліндегі бәсекелестіктің жоғары болатыны соншалық, кәсіпкерлер 
өз капиталын өз елінде қайда салу керектігін шеше алмайды. 
4.
Кәсіпкерлік капитал шығарылатын елде өндірістік ресурстар (еңбек, 
шикізат т.б.) арзанырақ болады, сондықтан ол әлемдік бағаның орташа 
деңгейінің өзінде қосымша табыс әкеледі. 
5.
Сатылғаннан кейін де үнемі сервис пен қызметті қажет ететін 
өнімдерді нарыққа шығара бергеннің орнына, оны тұтыну орнында өндіру 
және делдалсыз сату әлдеқайда тиімді. 
Шетелден инвестиция тарту көбінесе тікелей шетелдік инвестиция 
түрінде жүзеге асырылатыны байқалады, оның ұлттық экономиканы 
дамытуда бірқатар артықшылықтары бар: жұмысшы күшін жетілдіруде, 
жарнамада, масштабты экономикада, технологиялық көшбасшылық 
тұрғысында, өндіріс концентрациясында, табиғи ресуртарға қол жеткізуде, 
жаңа нарыққа шығарда шығын мөлшерін азайтуда. 
Қазіргі таңда әлемдегі бірде-бір мемлекеттің экономикасы шетелдік 
инвестициясынсыз жүзеге асырылмайды. Егер мемлекет ашық қоғам 
құрғысы келсе, ұлттық экономиканы әлемдік шаруашылыққа енгізудің ең 
тіиімді жолдарының бірі - тікелей шетелдік инвестиция тарту. 
Тікелей шетелдік инвестиция қозғалысы үш компоненттен тұрады: 
кірісті қайта инвестициялау; елге шетелден капитал тартуға жағдай туғызу; 
компаниялардың несиелендірілуі, мысалы бас компания өз филиалдарын, 
Шетелге ұлттық капитал шығару және ұлттық капиталға шетелдік 
капиталды тарту арқылы халықаралық қаржы нарығы құрылады, ол белгілі 
бір қарым-қатынастар жүйесі болып табылады және елдер, региондар, 
салалар және инситуционалды бірліктер арасында бәсекелестік негізде 
қаржы ресурстарын жинау және бөлу механизмі болып саналады. 
Қызметтік тұрғыдан алғанда халықаралық қаржы нарығы дегеніміз-
ұлттық және халықаралық нарықтардың жиынтығы, ол капитал сұранысы 
мен ұсынысы арасында дұрыс байланыс орнату мақсатында нарық 
субъектілері арасында қаржы капиталын жіберу, шоғырландыру, қайта бөлу 
шараларан жүзеге асырады. 
Халықаралық қаржы нарығының қызметі несие қызметіне ұқсайды: 
капиталды қайта бөлу және қайта құю; капитал айналымы шығындарын 
азайту; капиталды орталықтандыру және шоғырландыру; мерзімдік сауда; 
экономикалық циклдер шығындарын азайту; үздіксіз қайта өндіру 
үдерістерін қамтамасыз ету. 
Экономика теориясына сәйкес халықаралық қаржы нарығы екі топқа 
бөлінеді: ақша нарығы және капитал нарығы. Ақша ссудасы дегеніміз-
ағымдық өтемпаздық және несиелік қарызды жабу үшін қарызгерлердің бір 
жылға дейінгі мерізімге қаржы алуы. Капитал ссудасы дегеніміз-
қарызгерлержің ұзақ мерзімдік қаржы алуы. 

52 
Шетелдік фирмалар мен азаматтарға ақылы, мерзімдік және 
қайтарымдылық негізде ссудаға беру мақсатында шетелден алынатын 
капитал - әлемдік ссудалық капитал нарығындағы мәмілелер нысаны болып 
табылады. Әр түрлі елдер арасында капиталды шоғырландыру және қайта 
бөлу арқылы әлемдік ссудалық капитал нарығы ақша және капитал 
ссудалары түрінде қайта өндіру үдерісінің үздіксіз қызметін қамтамасыз 
етеді (11-сурет). 
11-сурет. Әлемдік ссудалық капитал нарығы 
Қарыз беру формасына байланысты әлемдік ссудалық капитал нарығын 
несиелік нарық және құнды қағаздар нарығы деп жіктеуге болады. Қаржы 
нарығындағы әр түрлі секторлар арасында үнемі қайта құйылып отырылатын 
капитал ағынының үдерісі барысында қысқа мерзімді капитал салымының 
орта мерзімді және ұзақ мерзімді несиелерге айналып кететін кездері болады. 
Банк несиелерін құнды қағаздар несиесіне алмастыру нәтижесінде 
секьюритизация (қауіпсіздендіру) үдерісі дами бастады, сол арқылы шеттен 
алынған капитал шаруашылықпен айналысатын субъектілер қарамағына 
түседі. 
Әлемдік ссудалық капитал нарығының басты белгілерінің бірі -
еуровалюта және еурокапитал нарығы. 
Еуровалюта нарығының төмендегідей шартты факторлары бар: 
а) Маршал жоспарын жүзеге асыру барысында еуропа экономикасына 
айтарлықтай мөлшерде долларлық инвестицияның тартылуы «доллар 
тұтынушы) құрылымды қалыптастырды. Доллардың АҚШ-нан тыс жерлерде 
айналысқа түсуі НАТО аясындағы әскери ассигнациялармен толықтырылып 
отырады. 
б) АҚШ ішкі инвестициялық белсенділікті арттыру мақсатында 
пайыздық мөлшерлемені төмендетуі инвесторларды доллар күйіндегі 
Әлемдік ссудалық капитал нарығы 
Әлемдік ақша нарығы 
Қысқамерізімді валюта 
және ақша операциялары 
(1 жылға дейінгі) 
Еуровалюта нарығы 
(1 жылға дейінгі 
депозиттік-ссудалық 
операциялар) 
Әлемдік капитал нарығы 
Ортамерізімдік несиелер 
(1 жылдан 7 жылға дейін) 
Еуронесие нарығы 
(синдициялық 
евронесиелер) 
Әлемдік қаржы нарығы 
Құнды қағаздарға 
байланысты 
операциялар мен 
эмиссиялар 
Еуропалық қаржы нарығы 
(еурооблигациялар, 
еуровексельдер, еркін 
қаржы құралдары) 
Еуронарық 

53 
активтерін капиталға салудың басқа формаларын іздестіруге мәжбүр етті, 
олар өз активтерін бірінші кезекте Батыс Еуропаға шығаруды көздеді; 
в) соғыс кезінде және КCPO мен АҚШ арасында келіспеушілік кезінде 
КCPO долларлық валюталық резервтері АҚШ банктерінде емес, Батыс 
Еуропада сақталды; 
г) еуровалютаны қолдану дамыған елдердің Орталық банктеріне және 
Халықаралық есептеу банкіне (Базель) өзара несиелендіруге, валюта бағамы 
мен пайыздық мөлшерлемелерді басқаруға мүмкіндік берді. 
АҚШ-ның 
ұлттық 
ақшаларының 
формаларын 
жоғалтпағанына 
қарамастан, олар ұлттық банк органдарының бақылауынан және Орталық 
банктің басқаруынан шығып кетті. Мұндай долларлар еуропалық банктердің 
шоттарына түскендіктен «еуродоллар» деген атқа ие болды. Біртіндеп 
«еуродоллар» ұғымы кеңейіп, АҚШ территориясынан тыс жерлерде және 
АҚШ территориясындағы еркін экономикалық зонада орналасқан банктерде 
долларларға қатысты қолданылатын атауға айналып кетті. 
Уақыт өте келе еуро — приставкасы ұлттық заңнама ықпалынан шығып 
кеткен басқа да валюталарға қатысты да айтылатын болды. Бастапқыда 
негізігі еуровалюта еуродоллар болса, кейіннен оған еуромарка, еурофрунт, 
еурофранктер, еуроиендер т.б. қосылды. 
Ұлттық бақылаудың болмауы және еуровалюта түріндегі капиталдың 
еркін қозғалысы ұлттық нарық пен еуронарықтағы бірдей мерізімге 
белгіленген ставкалар арасында айырмашылықтың туындауына ықпал етті. 
Қаржыны ұлттық нарыққа шоғырландыру, неғұрлым тиімді жолдармен 
еуровалюта нарығына орналастыру мүмкіндіктері пайда болды. 
Еуронарықтағы пайыздық мөлшерлеменің ұлттық мөлшерлемелермен 
салыстырғандағы өзіндік ерекшелігі оның дербестігінде. 
Еуробанктер ұлттық заңнаманың ықпалында болмайды, табыс салығын 
төлемейді және несиелік пайызды төмендете алады, соның арқасында 
банктердің еуронесиелер бойынша табыстары жоғары болады. Сонымен 
қатар, коммерциялық банктерді орталық банкке белгілі бір кассалық 
қалдықтарды пайызсыз шотқа салуға міндеттейтін резервтеу талаптарының 
еуродепозиттерге қатысы жоқ, бұл да еуробанктердің арзанға несие 
ұсынуларына және өздеріндегі депозиттерге қымбатқа салып қоюларына 
мүмкіндік береді. 
1 жылдан 15 жылға дейінгі мерзімге берілетін еуронесиелер мен 
еурокапиталдар (еурооблигациялар) әлемдік капитал нарығының маңызды 
сегменттерінің бірі болып табылады. 
1990 ж. бастап еуронесиенің басым бөлігін Халықаралық банк 
консорциумдары құрайды, оған 2 және ондаған банктер кіреді. Қысқа 
мерзімді еуронесие (1 жылға дейін) толық мерзімге және толық сомамен 
тұрақты мөлшерлеме бойынша беріледі. Орта мерзімдік және ұзақ мерзімдік 
еуронесиелер стэнбай және жаңарту шарттары бойынша беріледі. 
Бұл несиелердің төмендегідей ерекшеліктері бар: 

54 
а) Еуровалюта нарығында ЛИБОР мөлшерлемесін ескере отырып, қайта 
қаралатын өзгермелі мөлшерлеме; мөлшерлемелерді қайта қарау мерзімі 
келісімшартта көрсетіледі; 
б) келісімшартта көрсетілген сома бірнеше мерзімге (3,6,9,12 айға) 
бөлінеді, бұл қысқа мерзімді ресурстарды пайдалана отырып, орта және ұзақ 
мерзімді несие ұсынуға мүмкіндік береді. 
Әлемдік қаржы нарығы мен еуронесие арасындағы қарым-қатынас 
секьюритизация үдерісі арқылы нығайды, яғни дәстурлі банктік несиелерді 
еуровалютамен бағаланатын құнды қағаздарға айналдыру арқылы. Бұл үдеріс 
тұтынушыға берілген несие мен құнды қағаздарды басқа несиегерлерге 
өткізуге, аударуға, жетіспейтін қаржының орнын толтыруға, сол арқылы 
несиелік қауіп-қатерден сақтануға мүмкіндік берді. 
Еуронарыққа синдикатталған (бірлестірілген) қарыздар, айналымдағы 
қарыз міндеттемелер, акциялар және өндірістік құралдар түрінде қаржы 
тарту және салу алғашқы нарықта екі тараптар үшін де шетелдік ақша болып 
табылатын, қаржы делдалы қызметін атқаратын валюта бойынша жүзеге 
асырылады. 
Еурокапитал мен еуровалюта ақша нарығы бір-бірімен тығыз 
байланысты. Екі нарықтың да институционалды базалары бірдей, екеуіне де 
бір қаржы институты қызмет көрсетеді және екеуі бірдей қарызгерлер мен 
несиегерлердің сұраныстарын қанағаттандырады. Еурокапитал нарығы да 
еуровалюта нарығы сияқты мемлекет тарапынан қатаң бақыланбайды, соған 
байланысты олар ұлттық немесе мемлекеттік капитал нарығына қарағанда 
тиімді болып табылады. 
Еурокапитал нарығын қаржыландыру шаралары еуроқағаздар шығару 
арқылы жүзеге асырылады. 1990 ж. еурокапитал нарығында облигациялық 
займдардың жартысынан көбі ТҰК мен ірі банктік құрылымдардың үлесінде 
(59%), ал мемлекеттің үлесінде (12%), мемлекеттік мекемелер мен ұйымдарға 
(8%), халықаралық ұйымдар және муниципалитеттер үлесі - (2%). 1990 ж. 
соңынан бастап қарыз нарығында институционалды инвесторлар мен 
ұжымдық инвестициялық институттарының саны артып кетті. 
Алдыңғы қатарлы инвестициялық банктер тек ірі инвесторлар немесе 
еурокапитал нарығының әлементтері ғана емес, сондай-ақ олар лиц-
менеджерлер ретінде облигацияларды орналастыруға белсенді ат салысады 
және екінші нарықта қомақты табыстар табады. 
Капиталдың еркін мобильділігінен түсетін пайда - экономистер 
арасында көптен бері даулы пікірлер тудырып келе жатқан күрделі мәселе. 
Теориялық тұрғыдан алғанда бұл мәселе халықаралық еркін тауар және 
қызмет саудасының пайдасы жөніндегі теоремалар халықаралық активтер 
саудасына сәйкес келеме, жоқ па деген сұрақ төңірегінде талқылануда. 
Дәстурлі көзқарас тұрғысынан алғанда, еркін капитал мобильділігенен 
түсетін табыс уақытаралық (intertemporal trade) саудадан түсетін табысқа 
сәйкес келеді, ол тауар және қызметті түрлерін болашақта жүзеге асыруға 
міндеттене отырып, тауар және қызмет алмасу шаралары болып табылады. 

55 
Дамушы елдер шетелден импорт құралдарын қаржыландыру 
мақсатында займдар алғанда, олар уақытаралық саудаға қатысады. Қарыз 
алушы ел мұндай саудадан ұтады, себебі инвестициялық жобаларды жүзеге 
асыруға мүмкіндік алады, ал ондай жобаларды тек ішкі қор жинағының 
есебінен қаржыландыру мүмкін емес.
Өз кезегінде қарыз беруші елдер де ұтады, өйткені қомақты кіріс 
әкелетін активтерге ие болады. Сондай-ақ, шетелдік инвестициялардың 
«қосалқы» пайдалары тағы бар, атап айтар болсақ, жаңа технологиялар 
трансферттері, ішкі нарықтағы бәсекелестікті арттыру т.б. 
Уақытаралық саудаға қатынасу экономиканың және қоғамның 
құрылымдық ерекшеліктермен айқындалады. Мысалы, Жапонияның 
тұрғындары АҚШ тұрғындарына қарағанда жылдам қартаятынын ескерсек, 
жапондық резиденттер үшін өздерінің активтерін АҚШ-на сатқаннан гөрі, 
американдық активтерді сатып алу әлдеқайда пайдалы. Бұл жағдай 
жапондықтарға зейнеткерлік жасқа жеткеннен кейін қомақты табыс табуға, 
ал американдықтарға - неғұрлым төмен мөлшерлеме бойынша қарыз беруге 
мүмкіндік береді. 
Еркін капитал мобильділігінің басқа да артықшылықтары бар, атап 
айтсақ, ол экономикалық құлдыраудың әсерінін ұлттық тұтыныстың шұғыл 
төмендеуінен немес ірі апаттардан сақтануға мүмкіндік береді: 
экономикалық дағдарыстар кезінде елдер өзінің жеке жинақ қорын 
жұмсағанның орнына, уақытша басқа елдердің қорын тартады, өздерінің 
активтерін сатады немесе активтерді шетелден қарызға алады. 
Біздің ойымызша, әлемде толық ақпарат болмаса, еркін капитал 
мобильділігі 
экономикадағы 
бұрмалаушылықтарды, 
яғни 
дәйексіз 
мәліметтерді одан әрі үдете түсетіні сөзсіз. Мұндай бұрмалаушылықтардың 
астарында ақпараттың ассиметриялығы жатыр. Мысалы, әдетте заемға ссуда 
алушы өзінің инвестициясына келетін қауіп-қатерлер жөнінде несиегерге 
қарағанда жақсы хабардар болады. Жарым-жартылай ақпарат мәміле 
жаслағанға дейін, мәміледен кейін де түрлі мәселелер туындатады. 
Ассиметриялық (дұрыс емес) ақпараттардың кесірінен операция 
жасалғанға дейін қате (жалған) таңдау (тиімсіз таңдау, жағымсыз селекция -
adverse selection) мәселесі туындайды. Несиелік тұрғыдан өте сенімсіз 
потенциалды заемшылар, несие алуға қатты тырысады, сондықтан да 
олардың несие алу мүмкіндіктері мол. Қате таңдау парадоксының мәні, 
несиені сол сенімсіз заемшылардың алуында және соның кесірінен 
несиегерлер сенімді қарызгерлер бола тұрса да, несие беруден мүлдем бас 
тартады. 
Ассиметриялық ақпарат жағымсыз мінез-құлықтың («моральдық 
қауіптілік», «адамгершіліксіз контрагент» - moral hazard) туындауына да әсер 
етеді, бірақ ол операциядан кейін байқалады. Айталық, келісімшартқа қол 
қойылғаннан кейін заемшы несиегер қаламайтын өте қауіпті қызмет 
түрлерімен айналысуы мүмкін. Сол себепті несиегерлер тағы да ссуда 
беруден мүлдем бас тартулары ықтимал. 

56 
Жоғарыда аталған барлық жағдайлар еркін капитал мобилділігі тиімсіз 
инвестициялармен және қаржы дағдарысымен аяқталуы ықтимал. Міне 
осындай қауіпті жағдайларға байланысты, әртүрлі елдердің үкіметі келеңсіз 
жағдайлардан сақтану мақсатында халықаралық капитал мобильділігін 
бақылауға алуға тырысады. 
Егер дұрыс пайдаланса, капитал ағыны инфроқұрылымды жетілдіруге 
және экономикалық жағдайды жақсартуға жол ашады. Қомақты капитал 
ағынын игеру тиімділігі экономиканы макробасқару шараларын жақсартуға 
байланысты. Негізінен жылжымалы капитал мемлекеттің қаржы мәселелерін 
қатаң бақылауын қажет етеді. Қазіргі таңда ішкі саясаттың ықпалына 
көнбейтін, ішкі «бейберекет» жинақ қор жоқ. 
Үкімет ысырапшылдық саясатын жүргізген жағдайда, отандық және 
шетелдік инвесторлар өз активерін әлдеқайда қауіпсіз территорияларға 
орналастыруға тырысады. Ішкі пайыздық мөлшерлеме өседі, халық үкіметті 
кінәләйді және саяси кері кетушілік басталады. Капитал макроэкономикалық 
саясаттың ішкі және дәрменсіз тәртібіне айналады. 
Капитал ағынын айқындау барысында іс жүзінде пайыздық 
мөлшерлемемаңызды рөл атқарады. 1990 ж. басында АҚШ төменгі пайыздық 
ставкаларының нәтижесінде орташа табысы бар елдерде капиталдың шұғыл 
өсуі белең алды, бұл Америкаға және басқа да инвесторларға басқа 
региондарда неғұрлым жоғары табыс көздерін іздеуге түрткі болды. Әрине, 
пайыздық мөлшерлемемен қоса, оның нәтижелерін бағалау барысында 
алушы-елдегі саяси және экономикалық қауіптілік, оның даму перспективасы 
ескерілуі тиіс. Пайыздық ставка бұл капитал ағынынан күтілетін табыс 
көлеміне әсер етуші бірнеше факторлардың жиынтығы. 
Біріншіден, жалпы алғанда капитал бай елдерден кедей елдерге өтпейді. 
4-кестеде инвестицияның ЖІӨ-ға қатысы мен тұрғындардың ЖІӨ 
жинағы салыстырмалы түрде берілген. Егер инвестициялар жинаққордан 
асып кетсе, ел таза заемшы болып саналды, басқаша айтқанда ол капиталды 
дүние жүзіндегі басқа елдерден алады деген сөз. Осының негізінде, АҚШ ең 
басты таза қарызгер болып табылады (ЖІӨ). 
4-кесте. Жинақ қор, инвестициялар және таза несиелендіру 2007 
(% ЖІӨ) 
Инвестициялар Жинақ қор Таза заем/несие* 
АҚШ 
18,8 
15,2 
+3,6 
Еуроодақ 
20,0 
20,5 
-0,5 
Жапония 
22,9 
25,7 
-2,8 
Дамушы елдер 
26,5 
26,9 
-0,4 
оның ішінде 
Африка 
21,2 
18,8 
+2,4 
Азия 
30,2 
31,3 
-0,9 
Орта Шығыс және Түркия 
23,4 
24,4 
-1,0 
Латын Америкасы 
19,4 
18,5 
+1,1 

57 
* «Қосу» белгісі - таза заемды білдіреді, «алу» — таза несиені білдіреді. 
Дереккөз: IMF, World Economic Outlook (қыркүйек 2007). 
Жапониядан шыгатын капитал ағыны ЖІӨ - 2,8% жетеді, оның аз ғана 
бөлігі кедей елдерге жіберіледі де, негізгі бөлігі мемлекеттік қарызды жабуға 
кетеді. 
Дамушы елдер ұжымды түрде капиталды қалған елдерге экспортқа 
шығарады. Тек Африка ғана күтілетін нәтижеге сәйкес келеді, ондағы 
капитал ағыны ЖІӨ - 2,4% құрайды. 
Екіншіден, капитал ағыны өскенімен, әлемдік капиталдың басым бөлігі 
әлі де ішкі нарыққа тәуелді болып отыр, ал ол қомақты капитал нарығын 
тікелей интерпретациялау барысында әлдеқайда тиімді болар еді. Бұл 
Филдстайн-Хориоки парадоксы деп аталады. Тек 11% еуропа елдеріндегі 
зейнетақы қорлары ЕҚ-нан (Еуропа қоғамдастығы) тыс инвестицияланады. 
Американдық құнды қағаздар қомақты нарық капитализациясының 48% ғана 
құрайтынына қарамастан, Американдық зейнетақы қорлары өз активтерінің 
92% АҚШ инвестициялайды. 
Ұлттық қор жинағы мен ұлттық инвестициялар да дамушы елдерге 
бағытталған. Дамушы елдерді инвестициялау көлемі 1993 жылдан 2007 
жылға дейінгі аралықта 26% құрады, оның 24% - ішкі жинақ үлесінде, тек 2% 
ғана - шетелдік инвестициялар. Тіпті дағдарыс кезінде «азия 
алпауыттарының» ЖіӨ - 33% -дан 1% инвестициялары шетелдік капитал 
арқылы қамтамасыз етілді. 
Үшіншіден, капитал мобильділігінің өзіндік сипаты - оның индустриялы 
елдер арасындағы бір бағытты қозғалыс емес, екі бағыттағы қозғалыс 
болуында. Дамушы елдерден сыртқа шығарылған шетелдік тікелей 
инвестицияларының ең жоғарғы көлемі 1271 млрд. құрады, 2007 ж. 
жылдарда шеттен алынған капитал ағыны 1227 млрд. долл. жетті Батыс 
Еуропа экспортқа 1018 млрд. долл. шығарды және импортқа 832 млрд. долл. 
алды. 

жүктеу/скачать 1,96 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: