Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»

Иә, Әуезов әпербақан сынның уақытының өтіп бара жатқанын, тіпті, өтіп кеткенін сол кездегі жас, майдангер жазушының түсінбегенін «түсінбей», батыра пікір білдірді. Шындығында да журналист қаламгер «науқаннан кешігіп» қалып еді. С.Бақбергеновтің бұл сөзі де «жасасындатқан жалаулы майданның» соңғы «урасы» болғандықтан да одан қысқаша ғана үзінді келтіреміз:

Иә, «Жазушы Әуезов пен Мұқанов бастаған екі топ әдебиетімізге кеселін тигізіп, жастарды тәрбиелеу, оларды өсіру ісіне бөгет болып отыр!» немесе «Бұл жауларға берілген трибун, бұл пропаганда!» – деген «жасасындатқан ұрандар» арысы алты ай, берісі осыдан үш ай бұрын айтылса, ұран емес, үкімге айналар еді. М.Әуезов те ондай сөзді «естігені үшін арланбас» еді, керісінше, іштен тынып тыңдар еді. Енді, міне, оққа шабылған қылыштың жүзі босқа шабылды. Уақыттың қас-қабағы қалай тез өзгерген!

Осының қатарына «Социалистік Қазақстан» газетінің 273-санында жарияланған тілші М.Балақаевтың «Көркем әдебиеттің тілі жайында» деген мақаласын жатқызуға болады. Онда:

«М.Әуезов өзінің жазу мәнерінде қазақ тілінің заңдылықтарын сақтамайды, оның қалыптасқан құрылымын бұзады, – дей келіп – Жазушылар бұл ретте көп елеулі ойлар, көп шешуші пікірлер айта алады. Сондықтан да талай мамандармен қатар қазақ жазушы, ақындарымыздың осы жауапты жайға ат салысуын тосамыз», – деп әңгімені пікір алысу мәнерінде екенін емеуірін ете аяқтайды.

Алайда бұл пікір алысу емес, М.Әуезовке жасалған соңғы шабуылдың, ақырғы атылған оқтың бірі еді. Өйткені, 1953 жылдың 9-желтоқсаны – 1953 жылдың ақпаны емес болатын. С.Бәйішевтің, Қ.Жұмалиевтің, С.Нұрышевтің, С.Кеңесбаевтің, Н.Сауранбаевтің, Қ.Жармағамбетовтің және С.Мұқановтың Мұхтар Әуезовті басына қорлайтын күндері өтіп бара жатқан. Ендігі жалтақтаудың кезегі солардың өзіне келген. Алайда академиктердің жаны сірі келетін болса керек, С.Бәйішев пен С.Кеңесбаев, Н.Сауранбаев даңқ тұғырынан түскен жоқ, ар алдындағы арылуды да қажет деп таппады. Өйткені олардың сүйенген арқалығын, тіреген табалдырығын, басыңқы бетін де қалың талыс табанды есік қалқалап тұратын. Керісінше, С.Бәйішев, Н.Сауранбаев, М.Балақаев М.Әуезовтің алпыс жасқа толған мерейтойында оны «шабыттана» марапаттады.

1953 жылы 28-желтоқсан күнгі Университеттер мен жоғары заң оқу орындары басқармасының бастығы М.Прокофьевтің №1078 бұйрығымен Мұхтар Әуезов 1954 жылдың 1-қаңтарынан бастап М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу университетінің СССР халықтары әдебиеті тарихы кафедрасының профессоры болып қызметке алынды.

Бегімнің бегі, әрі ерке, әрі өте нәзік жанды мәдениет иесі, қайран Ләйлә апай – Ләйлә Мұхтарқызы:

Әкелі-балалы екеуі масаттанса масаттанатындай жыл еді. Ол жаңа жылдың ғана емес, өзінің жаңа салтанатты дәуірінің алғашқы күндерін сүйікті Алматыда өткізді.

ОНЫНШЫ ТАРАУ: КҮЙІНІП, СҮЙІНЕ АЛМАҒАН ӨМІР

(«Мұхтардың өлім күйі»)

1.
Жиырма бес жылға созылған қуғын мен сүргіннің сүркілі көзінің отын сөндірсе де, жүрегінің отын сөндірмеп еді. 1954 жылы ақпанның 24-жұлдызы күні диктовка жасап тұрған кезінде біресе көзінен жас бұршақтай тамып, қыстығырылып барып:

«Ұлы кеуденің ыстық демі тоқталды. Шөл даланы жарып аққан дариядай, игілік өмір үзілді. Сонау бір шақта тасты тақыр, жалтыр биік басына жалғыз шыққан зәулім алып шынар құлады. Өмірден Абай кетті!»,– дегенде өкісіп жіберді.

Жиырма жылға ұласқан ұлы еңбек «Абай жолы» роман-эпопеясы осылай аяқталды.

Осындай дүдәмалды өліара тұста Қазақстанның басшылығы ауысып, Шаяхметовтің орынына Пономаренко келді. Саясаттың беті жыли бастады. Республикадағы бұл жағдайды Мәскеудегі М.Әуезовке емеуірінмен баяндап жазған хатында Ә.Тәжібаев:

«Мүмкін бізге жақсылық, жаңалықтарды арқалай келген Пономаренкомен өзіңіз кездесіп, сөйлескен де боларсыз. Сондықтан менің хатым жүйрік хабаршы емес, мимарат сәлемші ғана. Басының сырты қандай тақыр болса, іші де сондай тақыр Жұмабай кеткелі, ол көтерген маймылдар әлсірей бастағалы, біздің аңқауымыз әдеміленіп келеді. Думан тойды Пономаренко ала келді. Ғабиден депутат болады дегенде бір тойлап едік, сайланып қайтқанын тағы қуаныш еттік. Пленум өтті. Адам сияқты адам, шын адамның сөзін айтты. Жазушыларға ілтипат, мейірім көрсетті. Нұрышев сияқты қоқырсықтар кіруге тесік таппай бұғып отырды. Жаңадан соғылатын жақсы үйдің проектісін жасау, соғылатын орынын таңдау да бізге жақсы ермек. Біз бұрын халықтың махаббатына ғана сүйенуші ек қой. Енді ақылды ел басқарушыларды да сезе бастайтын сияқтымыз. Енді бұзықтар жалтақтай бастаған көрінеді. Тамаша емес пе, қомпиған, тікендеген, әкіреңдеген Шұжықұлының `(Сужиков – Орталық комитеттің идеология жөніндегі хатшысы – Т.Ж.) өзін көрсеңіз еді. Майлаған қасықтай жылп-жылп етеді...

Мұха, мен Абай комиссиясының секретары ем ғой. Оның бірінші мәжілісі өтті. Жетім қыздың тойындай қып өткізгісі келгендердің де тегі болатын емес. Тағы да Пономаренко жолдас араласып, құлаш – жарқын қосыла бастады. Қаржы мол жіберілетін болды. Абайға памятник салу, оған арналған пленумға қонақтар шақыру, оларға сый-сияпат жасау, Мәскеуде де тәуір өткізу, банкеттер өткізу, түгел жоспарлануда. Тойдағы баяндамашы сіз боларсыз. Сондықтан да осы бастан жақсы әзірленуіңіз керек, бар білгеніңіз, барша берілгеніңіз түгел салынсын»,– деп көтеріңкі лебіз білдірді.

1954 жылғы көктемдегі жазушылардың пленумының қарсаңында Қазақстан Орталық комитетінің бірінші хатшысы Пантелеймон Кондратьевич Пономаренко М.Әуезовті кеңсесіне оңаша шақырып, түннің ортасына дейін екі сағаттан аса әңгімелесіп, көңіліне сенім ұялатты. Ол осы сьезде сөйлеген сөзінде:

Бұл – елуінші жылдары қудалауға ұшыраған Мұхтар Әуезовке, Қаныш Сәтбаевқа, Ілияс Омаровқа, Төлеген Тәжібаевқа, Ермахан Бекмахановқа, Ахмет Жұбановқа, Есмағамбет Исмаиыловқа, Қасым Жұмалиевке, Қасым Мұхамедхановқа, Бек Сүлейменовке ғана емес, мұқым алаш ардагерлеріне, сонымен қатар барлық ұлтының адал перзенттеріне қаратыла айтылған емеуірінді тұспал деп те түсінуге болады. Сонымен қатар мұндай еркін сөйлеуінің екінші бір үлкен саяси және «коммунистік колонизаторлықпен» астасып жатқан отарлау иделологиясының астарлы пиғылы жатыр еді.

Біріншіден, бүкіл елдегі қуғын, сүргінге ұшырағандар жөніндегі қастаншықпағыр саясаттың беті бері қарап, «жылымық» атанған «отамалы маусымға» дайындық жұмыстары жүргізіліп жатқан. Қауіпсіздік мекемесінің құжаттары реттеліп, атылып кеткендердің істері әскери прокуратура мен трибуналда қайта қаралып, оларды жаппай ақтаудың амалдары ойластырылып жатқан. Осы бағытта Орталық комитеттеріне үгіт-насихат жұмыстарын сақтықпен жүргізуге нұсқау берілген. Соған орай барлық одақтас республикалардағы елуінші жылдары сотталып, жер аударылып, қысымға ұшырағандарды еркіндікке шығару мәселесі бірінші кезекке қойылды.

Ал Қазақстан жағдайында мұның аса маңызды ұлттық мүддені қозғайтын екінші бір жымысқы астары бар еді. Қазақ даласы патшаның да, Столыпиннің де, Лениннің де, Сталиннің де жүзеге асыра алмай «арманда кеткен» үлкен науқанның алдында тұр еді. Ал «жылымық» пен «тың эпопеясының» өліарасында республиканың негізгі тұрғын халқын, яғни, қазақ ұлтының көңілін орнықтыру үшін бұрынғы басшының беделін әлсіретіп, «ауыл шаруашылығын өркендетуде немқұрайлылық жібергені», ал шындығында, тың көтеруге қарсы болып, «тиісті шаралар қолданбағаны үшін» орынынан алынған Ж.Шаяхметовтің бетіне шіркеу түсірудің оңтайлы сәтін пайдаланбау – саяси көрсоқырлық болар еді. «Бір қолмен нан беріп, құшақтағанда кеудеңе інжілді төсеп, екінші қолымен ту сыртыңнан қанжарын қадап тұратын» «қасиетті әкейлердің» тәсілін коммуистер сондай бір әккілікпен қолданды. Сталиннің, Хрущевтің, Брежневтің, Андроповтың тұсында идеологияны уысында ұстап тұрған «сұр кардинал» Сусловтың аяр ақылына бойлай бермейтін «партизан Пономаренко» да мұны түсіне қойды. Өйткені ол өзінің майдандық тәжірибесі арқылы қарауылды дәл көздей білетін. Сол жылғы тамыз айында Опера және балет театрында өткен зиялылар бас қосқан, «тың эпопеясының басталғанын» салтанатты түрде жариялар алдында:

Ақиқатына жүгінсек және жоғарыда келтірілген құжаттарда көрсетілгеніндей, Ж.Шаяхметовтің Ғылым Академиясындағы Қазақстан тарихы мен әдебиеті туралы қысым көрсету шараларына, Едіге мен Кенесарының қозғалысын реакцияшыл деп жариялауға, соны сылтаурата отырып Қ.Сәтбаев пен М.Әуезовті, Е.Бекмахановты қудалауға қарсы болуы – «республиканың бұрынғы басшыларының» бұл науқанның астарын түсінуге «өресі» жеткендігі еді. СОКП Орталық комитетінің ғылым мен идеология бөлімдері қазымырлықпен жүргізіп, «Правданы» әшкерелеуші құрал ретінде пайдаланып, «мылтықсыз майдан» ашқан, оның қарсылығына қарамастан еркінен тыс Қаулы, Қарар шығартқанын «партизан Пономаренко» да білетін. Алайда «шындықтың көзін бояуға» (Абай) құрылған коммунистік аяр саясат халықтың көңілін қалай табудың жолын жақсы игерген болатын. Ұлттық тұлғаларды қайтарып, «әділдік орнатқанының» төлеуінің бодауына бүкіл Қазақстанды басыбайлы етті. Елін аздырды, жерін тоздырды. Егерде ар жағынан өктем күш итеріп тұрмаса бүкіл бір халықты күстәналап, өздері істеген күнәлары үшін өзгені жазғырып: «Осыдан соң сіздерден қандай жақсылық күтуге болады?»,– дейтіндей өктем құқықты Пономаренкоға ешкім де берген жоқ болатын.

Сол кездегі Орталық комитеттің идеология жөніндегі хатшысы Мұхамедқали Сужиковтің «Мен ол туралы жақсы көзқарастамын» атты Ж.Шаяхметов туралы естелігіндегі:

«Қазақтың маңдай алды интеллигенция өкілдерімен қоян-қолтық араласа еңбек еттім. А.Жұбанов, М.Әуезовті қудалауды тоқтатуға қатыстым. Әңгіменің шыны керек, қуғындалған Әуезовті, Сәтбаевті Мәскеуден Алматыға шақырып алған, Е.Бекмахановты түрмеден босатуға көмек берген – Пономаренко мен Брежнев еді. Мұндай жақсылықты қазақ халқы еш уақытта ұмытпауы керек»,– деген дерек назар аударуды қажет етеді.

Мәселе мынада, егерде осы үш адам – Понмаренко, Брежнев, Сужиков республиканың басшылығын қолға алмаса, онда бұрынғы жетекшілер Ж.Шаяхметов пен І.Омаров, немесе осы екі топтан мүлде басқа біреулер билік тізгінін ұстаса, онда Әуезовті, Сәтбаевті, Е.Бекмахановты елге қайтару шаралары қолданылар ма еді, жоқ па еді? Біздің ойымызша, бұл жалпы кеңестік қоғамның бағыты және қаласа да, қаламаса да ондай шешімді қабылдауға мәжбүр болар еді. Егерде Ж.Шаяхметов пен І.Омаров өз орынында қалғанда, мүмкін, осы «ойранды науқанды» бастаған С. мен Т., және тағы да басқа Пәленшелер мен Түгеншелер ғылым мен мәдениеттің сахнасынан мүлдем ығыстырылар ма еді, кім білсін.

Өйткені олар кейін де, әсіресе, Сәтбаев пен Әуезов, Бекмаханов дүниеден өткен соң өздерінің азуын қайтадан білеп шыға келді де, сексеніші жылдарға дейін идеология сайысында ықпалын жүргізді, онымен қоймай, артына алған бетінен айнымайтын шәкірттерін қалдырып кетті. Ал ол шәкірттер тәуеслсіздіктен кейін де сол ұстанымын бұрынғыдан бетер қорғап, Қазақстан ғылымын жалған бағытқа бейімдеп, жалған саясат пен идеяны тұжырым ретінде ұсынып, мемлекеттік идеяны Алаш идеясынан ауытқытып әкетті.

Абайдың дүниеден өткеніне елу жыл толғанын еске алу рәсімінен бастап Мұхтар Әуезовтің бағы қайтадан көтерілді. Оның тағдырындағы бетбұрысты оқиға 20-шілде күні өтті. Сол күні Алматының айнымас парасат белгісіне айналған Абай ескерткішінің іргетасы қаланды. Әрине, Тіл және әдебиет институтына және университетке қайтадан қызметке алынды, яғни, бұрынғы бұйрық күшін жойды. Оның сол кездегі көңіл-күйін ақын шәкірті Т.Молдағалиев:

Осы күннен бастап көтерілген Мұхтар Әуезовтің беделі мен мысы енді ешкімге дес бермеді. Тіпті, Сәбит Мұқанов пен Ғабит Мүсіреповтің де айдыны мен айбыны, айбары мен атағы, соған қоса ілескен шатағы да Мұхтарды сескендіре алмады. Ол мәңгілік даңқ тұғырына көтеріліп бара жатты. Ал СОКП-ның ХХ құрылтайындағы «жеке басқа табынушылықты» әшкерелеген атақты тарихи шешімі мұқым интеллигенциядан, соның ішінде жиырма жыл бойы саяси қысым мен жазалаудың қыспағында жүрген Мұхтар Әуезовтен де «қарғыс қамытын» сыпырып тастап, еркін тыныстауға мүмкін берді. Мұны ақыл-ой иелері «жылымық» деп атады. 1955 жылы Қаныш Сәтбаев Ғылым Академиясына, Ермахан Бекмаханов, Есмағамбет Исмаиылов, Қажым Жұмалиев, Қайым Мұхамедханов айдаудан қайтып оралды.

Ш.Шокин: «... 1954 жылы қарашада Қазақ ССР Ғылым Академиясының жалпы жиналысының кезекті сессиясы өтті. Онда мені академик және шикізат қоры бөлімінің төрағасы етіп сайлады. Келесі жылы мені академик-хатшы етіп бекітті. Академияның құрылғанына тоғыз жыл өтті. Бір жыл бұрын республика басшылығында кезекті өзгерістер болды. Қазақстанның партия ұйымын П.К.Пономаренко мен Л.И.Брежнев басқарды. ... Республиканың жаңа басшылары әділеттілікті қайта орнатуды көздеді. Елу бесінші жылдың жазында Сәтбаев, Павлов, Пальгов, Әуезов, Тәжібаев және мен Қазақстан Компартиясының Орталық комитетіне шақырылдық. Орталық комитеттің бірінші хатшысының кең бөлмесінде бізді Пономаренко мен Брежнев қарсы алды. Пантелеймон Кондратьевич, (мен онымен үш рет кездестім), ашығын айтсам, ол мені өзіне тартып әкете алмады. Көбінесе ұрандатып сөйледі, мүмкін, әдейі солай жасады ма, әлде, партияның тақтасына орынды-орынсыз тұздық араластырып сөйлеу өзінің үйреншікті мәнері ме екен, кім білсін. Оны: сен сайламасаң да, тек таныстыру арқылы ғана тағайындап қойса да, көсемнің бойынан оның моральдық және парасат пайымының сенен қаншама биік тұрғанын іздейсің ғой. Онсыз қандай басшы болмақ? Мұндай артықшылық Пономаренконың бойынан байқалмады. Брежнев оның сол жағында отырды. Сол жылдардағы фильмдердегі парторгтің көп көшірмелерінің біріне ұқсайды. Қарап отырады, тыңдайды, бірінен кейін бірін тоқтатпай темекі тартады, кенет – әділеттілікті орнатып шыға келеді. Ал Брежнев адамдардың бетіне тура, қадала, ашық қарайды. Бір сөзбен айтқанда жігіттің қыраны. Екі-үш сөз айтады да, тағы да тура қарап тыңдауға көшеді.

Пономаренко бізге: Қонаевтің Министрлер Кеңесіне ауысуына байланысты бізбен академияның президенті туралы ақылдасуға шақырғанын – хабарлады. «Сіздер академияның басшылығына кімді лайық деп есептейсіздер?»,– деп сұрады бірінші хатшы. Сәтбаевтан басқалардың барлығы да бір ауыздан Қаныш Имантайұлын ұсынды. Академик өзінің денсаулығы мен геология институтындағы жұмысының қарбаластығын алдыға тартып, бірден бас тартты. Әңгіменің аяғында Пономаренко: Брежнев екеуі дәрігерлермен кеңесіп, содан кейін шешім қабылдайтынын жеткізді. Бірнеше апта өткеннен кейін Сәтбаевті қайтадан президент етіп сайлады».

Осыдан бастап Қ.Сәтбаев пен М.Әуезовтің басына үйірілетін бұлттар олардың бақыт құсы шарықтаған аспан аясынан төменде қалды.

Қайым Мұхамедханов (Естеліктен): «…Елу бесінші жылы ақталып, түрмеден босадым. Мойынты-Шумен келіп, Алматының вокзалына түстім де, Есмағамбеттің үйіне телефон шалдым. Ол айдаудан келіп қойыпты. Амандық-саулықтан соң-ақ, ол:

– Ойбай, бауырым, Мұхтарға телефон шал. Бәрің келіп, Қайымды тастап кеттіңдер деп төбемізге шай қайнатып, бізбен сөйлескенді қойды. Өзі Индияға жүргелі жатыр,– деді.

– Жарайды, Қайым, он бес күн үйіңде дем ал да, маған кел. Жеңгеңе айтып кетемін. Кеңінен әңгімелесеміз,– деді ол.

– Түрмеде қалай жаттың? Пәлі, біз – Мағжан, Жүсіпбек, Ахмет бәріміз бір камерада жатып, басымыз қосылып, бір жасап қалдық”,– деп мысқылмен кеңк-кеңк күледі Мұхаң.

– Қайым, сен түрмеде не ойлап отырдың?,– дегені. Бір кісілік камерада отырғанымды, көрген қорлығымды айттым да, мынау өлеңімді оқи жөнелдім:

Иә, бұл әңгімені Қайым дегдардан біз де жиі естуші еді. Оның өзі дербес бір түсінікті қажет ететін әңгіме.

Еңсесін тез көтерген Мұхтар Әуезов бұрын өзі ығына жығылатын адамдарды енді өзінің ырқына бейімдеуге ыңғай танытты. Мысалы, елуінші-елу бірінші жылдары «Знамя» журналының қатардағы қызметкерінің жеделхатымен Мәскеуге бірнеше рет ұзақ мерзімге ұшып келген Әуезов, енді оған талап қойып, бас редактор В.Кожевниковтың өзіне сес танытқандай сыңай да байқата бастады. Оған сол тұстағы қазақ әдебиетінің СССР Жазушылар Одағындағы кеңесшісі Тәкен Әлімқұлов пен жол ма жол аударушы Зейін Шашкинге жазған төмендегі хатының мазмұны дәлел:

«7 т а м ы з. Құрметті іні-достар Тәкен мен Зейін! Мен сен екеуіңе бір өтініш-тапсырма айтқалы отырмын. Мәселе менің соңғы кітабым «Абай жолының» 2-інші кітабы жайында. Осының аудармасын В.В. Смирнова ауырып қалып, қатты созып кетті. Кейін соған көмек етсін деп Фаизова Разияны бір атап едік. Артынан ол араласпасын деп өзім қайтып алдым, себебі, ол қазақшаны түсінбейді, танымайды екен. Не қазақшаны білмесе, не аударушы есебінде дендүріс, тек қана бастаушы аударушы болса – оны көмекке алып не береке табамыз! Зоя Сергеевна Кедрина бір Письменный деген, мен білмейтін біреуді рекомендовать етіп еді. Одан да іс шықпады, подстрочникпен іс істеп көрмеген адам екен. Маған: «Сіз қасымда отырмасаңыз подстрочникпен аударып болмайды»,– депті. Одан да күдер үздім. Қазір енді ойлап-ойлап кеп өз қасымда отырып істейтін Анов Н.И. тапсырғалы отырмын. Жарымын В.В.Смирнова аударған, мынау қалған жарымын, 3-главаны аударады.