Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»

Мұндай нұсқау кезінде Қужаққа да – Голощекинге де беріліп, алашордашыларды жаппай жазалау науқаны басталған болатын. Мирзоян да сол жолдан ауытқыған жоқ.

«Алашорданың» контрреволюциялық іс-әрекетін әшкерелейтін жинақ құрастыртып, 1933 жылы 8-29 желтоқсан аралығында Марксизм-ленинизм ғылыми зерттеу институтында С.Брайнин мен Ш.Шафироның «Алашорда тарихының очерктері» атты кітабының қолжазбасын талқылауға арналған ғылыми кеңесте С.Асфандияров:

«Дау тудыратын мұндай айғақсымақтар бізге пайда әкелмейді. 1905 жылдан бергі ұлт-азаттық қозғалыс туралы Брайниннің баяндамасында методологиялық қателіктер жіберілген. Бұлардың тұжырымымен келісу дегеніміз – Қазақстан халқы өзінің бостандығы үшін күресті деген тарихи шындықтан бас тарту, демек, бұл – Қазақстан мен Орта Азиядағы Қазан төңкерісін қызыл армияның штыгіне сүйенген тек орыс пролетариатының бір өзі ғана орнатты деген тұжырыммен келісу. Қазақстанның отарлық қанауда болғанын, империалистік елде буржуазия ешқандай да төңкерісшіл әрекетке бармайтынын, ал отар елдердегі буржуазия белгілі бір межеге дейін революциялық іс-қимылға баратынын ұмытпау керек... Ұлттық қозғалыс неден басталады?.. Қазақстанда қалай басталды? Әуелі буржуазия пайда болды. Жадидизм пайда болды, бұл – мектеп үшін, әдеби тіл үшін күрескен жалпыға ортақ қозғалыс»,– деген пікір білдірді.

Бұл кеңестің басты мақсаты «Алашордашылардың» атын өшіре отырып, сонда айтылған пікірлерді тасқақяша қағыстырып, болашақ алашордашыларды, яғни, «барған сайын шиеленісе түсетін таптық күрестің барысында» алдағы уақытта анықталуға тиісті алашордашылардың үшінші толқынының тізімін жасау үшін құрылған сияқты әсер қалдырады. Өйткені осы келеңсіз келеге қатысқандардың барлығы да төрт жылдан соң «алаш идеясын жүзеге асыру үшін құрылған астыртын ұйымның мүшесі, жапонияның барлау қызметінің агенті» болып шыға келді. Ал төрт жыл өткен соң Мирзоянның өзін де ажал сыбағасы күтіп тұрды. Жеме-жемге келгенде бұл Мұхтар Әуезовтің де үстінен жүргізілген саяси сот еді. Қалайда сол күндері жаны кеудесіне қонақтамай зуылдап жүргені анық еді.

Сондай қысылтаяң шақта тұңғыш рет басқалармен тең дәрежеде жазушы ретінде интервью берді. Ол «Мен не жазып жатырмын» деген атпен «Казахстанская правда» газетінің 1934 жылғы 8 қаңтардағы санында жарияланды. Жай ғана кезекті интервью емес, үлкен саяси мәні бар, жазушылардың жетістіктерін халық алдында паш ету үшін арнайы ұйымдастырған қос беттің ортасынан ойып орын берілуі де көңілді тоғайтатындай кәдімгідей елеулі оқиға болатын.

Ол тұста кез-келген жағымды-жағымсыз құбылыстар туралы барша жұрт еститіндей етіп «айқайлап айту», «бадырайта көрсету» салты орныққан, санаға сіңген үгіт-насихат тәсілі еді. Ешкім де сыбырламайтын. Ымдау, өзара күбірлесу – қоғамдық орындарда жат мінезге саналатын. Сөйлейсің бе – даусың қарлықса да айғайлап бақ. Үгітші, насихатшы екенсің – ең бірінші, сөйлей біл. Өзіңді-өзің көрсете біл. Өзгенің назарын өзіңе аудар. Жеңістер мен жетістіктерді дер кезінде бар дауыспен айт. Баспасөз бетінде де күн сайын сондай рапорттар үздіксіз басылып жатты. М.Әуезовтің де соған бірте-бірте бойын үйретуіне тура келді. Жаңа жыл күндерінде өнер қайраткерлерінің шығармашылық жеңісімен қалың қауымды таныстыруды көздеген «Казахстанская правда» газетінің редакциясы әдебиетшілерге қос бет арнады. Ол бет «Біздің творчестволық жоспарымыз туралы» деген атпен берілген бір топ жазушының Қазақстан КП (б) Орталық комитетінің бірінші секретары Л. И. Мирзоянға жолдаған рапортымен ашылды. Онда социалистік өнердің қарыштап алға басқандығы өршіл үнмен баяндала келіп:

Осы жолдардағы айтылған пікірлердің барлығы да нағыз шындық еді. РАПП-тың тұсындағы жіктелушілік, жалаң әлеуметшілдік, жалған даурықпалар қазақ әдебиетінде, тіпті, мұқым өнер саласында Орталық комитеттің қаулысынан кейін де тоқталмады. Бұрынғы бірінші хатшы Голощекиннің онымен айналысуға зауқы да соққан жоқ, мән де бермеді. Республикадағы ашаршылықтың тауқыметі де салқынын тигізді. Ал Левон Исаевич Мирзоянды халықтың «Мырзажан» – деп еркелете, жақсы көре атауы тегін емес еді. Ол – ел өміріне де, өнерге де жылы сәуле, шуақты жақсылық әкелді. Жазушылардың жаңа басшылыққа халық атынан ризашылық білдіруі заңды болатын. Хат, сол жылдарға тән социалистік құрылысқа кедергі келтірген жауларды әшкерелейтін леппен:

Мұхтар осы рапортта жазушы ретінде бірінші рет қатарға ілікті. 1934 жылы 27 мамыр күні жаңадан құрылған Кеңес Жазушылар Одағының қабылдау комиссиясының төрағасы С.Сейфуллиннің жүргізуімен алғашқы отырысы өтті. Онда:

Бұл шешім оның осыдан кейінгі тағдырында шешуші орын алды. Тығырыққа тірелгенде – тыныс берді, қатерден де құтқарды. Әлемдік кеңістікке жол ашты. Шынымен де бұрынғы саяқ қалатын сенімсіздіктен арылғаны ма? Әлде, С.Мұқановтың «Есею жылдарындағы» естелігінде айтылғанындай, қуғын-сүргіннің алғашқы құрбандарын естігенде:

деп есінен танып қалған М.Горький бастатқан зиялы қауымның есін жиғызудың, жұбатудың айла-шарғысы ма?

Бара-бара қол қою да М.Әуезов үшін үйреншікті әдетке айналды. Алғашқы мадақты да ести бастады.

«Жақсы кітап, жақсы спектакль – оқушыны өзі-ақ табады. Бірақ сол шығарманы жасау керек. Оған керекті күш пен талант бізде бар. Бірақ күшке сенбеушілікті тастаңдар. Біріккен күшпен, берік сеніммен партия көрсетіп отырған жолменен алға басыңдар... Халықтың қуанышын тұсауға болмайды»,– деген Л. И. Мирзоянның сөзі «қуанышты қайрат бітірді, жаңа тарихқа мұрындық болды» (М.Әуезов).

Ортақ мақсат жолында – өзара «өкпелерін де» ұмытты. Сол екпінмен «Хан Кене» де сахнаға жол тартты. Өкінішке орай, салтанатқа емес, талқы мен табаға жол тартты.

Пьеса туралы алғашқы жағымда пікірді Рахым Жаманқұлов:

«Мұқа!

Алғауы басым бұл тілектің де көңіл жұбатқаны анық. Сахнаға қойылысымен сол кездегі Мирзоянның басты идеологиялық кеңесшісі Ғ.Мүсірепов бірінші хатшыға «Хан Кененің» саяси тұрғыдан қауіпті туынды екендігі туралы «Жабық хат» жолдады. Сонымен қатар әуелі С.Сейфуллиннің, содан кейін Ғ.Мүсіреповтің «Хан Кене» туралы мақалалары «Социалады Қазақстан» газетіне жарияланды. Оған І.Жансүгіров те қосылды. Сөйтіп, соңы дауға ұласып, «Хан Кене» сахнадан мүлдем алынып тасталды. ¹.

9.

Шығармашылық көркем ойдың түлеуі мен тұтастығы алғаш рет – 1934 жылы 17-тамызда ашылған жазушылардың Бүкілодақтық тұңғыш съезінде ашық айтылды. Мұнда бірінші рет партияда жоқ жазушылардың мүддесін қорғап, олардың еңбегіне лайықты баға берілді. Олардың шығармашылық істен шеттетіліп келгені, түрлі таптардың тегіне қарап қасақана сыртқа қақпайлағаны қатты сыналды. Көркемдік тәсілдерді, оқиға тартысындағы адамдық факторды, түрлі формалық құбылтуларды мойындамай, жағымды-жағымсыз кейіпкерлердің арасын қара сызықпен бөліп тастаған «тапшылдықты» желеу етудің нәтижесінде 1926-19З4 жылдардың арасында әдебиет деңгейінің күрт құлдырап, сұрқай кітаптардың шығуына әкеп соқтырғанын сынай келіп баяндамашы Максим Горький:

Осы бір сенімсіздік көптеген тәжірибелі жазушылардың тағдырына кері әсерін тигізіп, оларды қоғам өмірінен бөліп тастап, күдікпен күнелтуіне әкеп соққызып еді. Оларды кез келген уақытта, кез келген жерде, кез келген мақалада сынауға болатын және қандай пікір айтса да өзін-өзі қорғай алмайтын, сондықтан еріксіз келісуге мәжбүр ететін, еріксізден еріксіз «тартыншақ жазушы» атанатын.

Жазушылар сол күдікті сылып тастады. Бұдан былайғы әдеби топшылдықтың бәрін де ысырып, тек коллективті шығармашылық мақсат жолында бірігуді ұсынды. Максим Горький:

«– Жазушылардың съезі не үшін ұйымдастырылды және болашақ одағымыз алдына қандай мақсат қойып отыр? Осыған жауап беріңіздерші. Егер де әдебиетшілердің тек қана кәсіби мүддесін ойлайды десеңіздер қателесесіздер, онда осыншама тер төгіп, өрісімізді кеңейтіп қажеті жоқ еді. Менің ойымша, одақ тек әдебиетшілердің жекелеген кәсіби мүддесін қорғаумен қанағаттанбау керек, бүкіл әдебиеттің мүддесін ойлауы тиіс.Мен сіздерді жолдастар, бір-біріңнен үйренуге шақырам — ойлай білуді, еңбектенуді үйреніңдер, майдан даласындағы жауынгерлер бір-бірін қалай бағаласа, сіздер де бір-біріңізді сыйлап, бағалай білуді үйреніңіздер, тарихтың өзі сіздерді ескі дүниемен аяусыз күреске шақырып тұрған кезде, түкке тұрғысыз ұсақ-түйекке бола бар күштеріңізді босқа сарп етіп, өзара қырқысқандарыңызды қойыңыздар»,– деп мүлдем тың бағыт берді.

Ыдыраған күштердің басын біріктіріп, олардың барлық қуат-күшін бір мақсатқа – көркем әдебиеттің деңгейін көтеріп, беделін асыруға жұмылдырды. Жікшілдікке, өзара шеттетілушілік пен жікшілдікке тыйым салынды. Ұлттық әдебиет қақында: «Бізге одақтық республикалардың өткен тарихын білу керек»,– деді Горький. Бұл: төнкерістен бұрынғы тақырыпты қозғаған тарихи шығармалардың қажеті жоқ, бізге жат деген үғымның қате екендігіне тойтарыс беру еді. Шығармашылық мүмкіндігін толық көрсете алмай, Абай туралы романына іштей дайындалса да батыл кірісуге батылы жетпей жүрген Мұхтар съездің «ұраны мен аңғарынан» қанаттанып, тың күш қосьш, өз күшіне өзі сеніп, мақсатының орындалуына мүмкіндік туғанына қатты әсерленіп, шабыты шалқып қайтты.

Тың аңғар – әдебиеттің тарихы, көркем шығармаларға қойылатын талаппен, оған берілген бағалар туралы сыңаржақ пікірді қайта қарауға мәжбүр етті. Қателіктер қалпына келтірілді. Мұхтардың да жиырмасыншы жылдардағы шығармалары қайтадан санатқа қосылып, «Ескілік көлеңкесінде» деген атпен барлығынын басы біріктіріліп, жеке кітап боп шықты. Оған іле күн тақырыбына арналған әңгімелерінің басын құраған «Тастүлек» жинағы басылды. Бір жылда қос кітаптың жарық көруі үлкен әсер етті. «Сөз түзелді, жазушы сен де түзел» деп шарт қойды. Ол қанатты көңілімен:

«Одақ әдебиетінің биылғы жылы ерекше жыл болды. Өзіміз де жүрдік, көрдік. Ой-сезімімізді жел желпіп, күн еміренткендей. Дәл бүгінгі күннің құлақ күйіне барлық ішек-пернемен әзірленген сияқтысың. Көрген мен сезгеннің бәрін терінейік, іріктеп екшейік. Роман боларлық адамдарымыз бірлі-жарым, бесті-онды ғана емес. Бірі ілгері, бірі кейін болғанымен, барлық қауымымыз сонау үлкен Мәскеудей, қайта туу, шын түлеудің дәуірінде. Ендеше, аңғар, бағыт белгілеуден соңғы екінші үлкен түйін – осы өмір материалына батыл араласып, молынан алу шарт. Бұрынғы жазушылар ісінің жеңілдігі осы жерде тайқи соғып, шет пұшпақтау болса, біздің міндеттің қызықтығы да, қиындығы да бата кіріп, әрі кең, әрі терең қармануда, сапа түбі осыдан шықпаққа керек. Үлкен әдебиет болатын үлкен прозаны осы сарынмен іздесе дейміз. Сонда ғана біздің қазақ әдебиеті жалпы одақ әдебиетінің көлемінде қойылып отырған ұлы табыс міндеттеріің шебіне араласады. Кенжелемей, шабандамай жай ғана Қазақстанның сыртқы суреттерін ғана көрсететін этнографиялық әдебиетші болмай, тең түсетін әдебиет болуын проблема қып қойсақ болады. Мұрат қылатынымыз – осындай табыс»,– деп серпіле қалам тербеді.

Қаламгерлердің құрылтайы қақындағы «Социалды Қазақстанның» 1934 жылғы 29-қазандағы «үзінділерінде» («интервьюінде – Т.Ж.) тұңғыш рет болашақ «Абай жолы» эпопеясын жазуды қолға алғандығын емеурін ретінде білдіреді. Оның өзінде ашып айтпайды.

Демек, ұлы Абай образын жүрегіне ұялатып, тура жиырма жыл көкірегінде шайқапты. Ең соңғы төртінші кітапты 1954 жылы 18-ақпанда тамамдап, «сүйікті кейіпкерлерімен» қош айтысқан еді. Толғауы ұзақ ғұмыры да мәңгілік Абай бейнесі – отыз төртінші жылдан бастап Мұхтардың екінші өміріне, жан дүниесінің құлақ-күйіне айналды. Қайда жүрсе де бүйірінің бір түкпірінде бүлкілдеп, үміт шоғын үрледі. Оңашада сырласар тәтті арманының бесігін тербетті. Ең қасиетті сезімін, ең асыл сөзін соған арнап, жан сарайына ірке берді.

Ол сыр-сандығының пернелерінің неғұрлым көп, мол үнді, сиқырлы сазды әуенге кенелуін қалады. Әр ішекті еппен шертіп, ұзақ баптады.

Әрине, бір кезеңде айып боп тағылған әңгімелердің қайта басылуы «ұйымсыз жазушының» съезге қатысуы ешқандай кедергісіз, күдіксіз, өздігінен жүзеге аса салған жоқ. Оған да талай тосқауылдарды жеңіп, күйініштер мен сүйініштерді бастан кешуге тура келді. Ренішті күндер де аз болған жоқ. Қазан айының соңына қарай айтылған қуаныштың лебі ескен жоғарыдағы сөздердің алдында тұнжыраңқы тартқан көңілсіз шақтарының бір сәті, Мұхтардың ішкі толғанысы сол кездегі Ленинград университетінің студенті Темірғали Нұртазиннің есінде қалыпты. 1934 жылы тамыз айында Мұхтар Нева жағалауындағы қалаға келіп, комедия театрына барыпты. Үзіліс кезінде өзін айналсоқтап жүрген бозбаланы аңғарып:«–Бала, қазақпысың?»– деп жылы ұшырай сұрайды. Өмір жолы сан рет ажырасып, қайта тоғысқан шығармашылық ілтипат, өзара ықыласы мол ынтымақтастық сол кештен із тартады. Ленинград кеші. Әңгіме-сұхбат. Соңы сырласуға ұласады. Аты қанық тағдыры беймәлім қаламгердің жанын ауыртатын бір сұрақты албырт жас жігіт оқыстан бүйірлей қойып қалды. Істін, мәнісі мынадай:

Темірғали Нұртазин: «Жазушылардың Бүкілодақтық съезі ашылғалы жатыр. Таврия сарайында Ленинград жазушыларының жиыны болды. Мұқаң қонақ ретінде қатынасты. Үзіліс кезінде Мұқаңнан Бүкілодақтық съезге қашан жүретінін сұрадым. Жазушы тіксініп, өңі түнере қалды. Бірер минуттан кейін жылы шырайланып, жайды айтты. 1932 жыл. Газетте жарияланған хат. Сан қилы сөз, өсек-аяң, болжаулар, бопсалар... Ақыры Мұқаң съезге бармайтын жағдай болыпты. «Оны қойшы...»,– деп жазушы сөз соңын кілт үзді»,– дейді.

Иә, саналы өмірін мақсатты түрде шығармашылыққа арнаған адам үшін санатқа кірмей, сырттап жалғыз қалуы – үлкен рухани қорлық. Демек, ол өзін керек кезінде қайыққа отырғызып, қажетін өтеген соң жағаға ысырып тастайтын салынды шақты сезініп, шарасыздығына қатты қапаланған. Ішкі наразылығының сыртқа буырқанып шығып, тағы да басына пәле тілеп алудан сескеніп, дау-дамайдан алыс жүруі үшін Ленинградқа тартып кетуі де ықтимал. Әрі осындағы қаламгерлердің жиналысына қатысып, істің барысын, болашақ съездің бағыт-бағдарын аңдау мақсаты да болса керек. Анық мәселе сол – Мұхтар съезге делегаттыққа сайланбаған. Бірақ «Социалды Қазақстан» газетіндегі сұхбатының мазмұнына қарағанда құрылтайға қатысқан. Демек, «ұйымсыз жазушы» есебінде, қонақ ретінде баяндамалар мен жарыссөздерді тыңдаған. Дауыс беру қақысына ие болмаған.

Бұл – Мұхтар Әуезовтің әлі де саяси сенімсіз адамның қатарындағы тізімінен аты сызылмады деген сөз.

Бірақ ол күдік жазушылардың съезінен соң сейілді. Ресми түрде қаламгерлер сапына қосылды. Сондықтан да, бұрынғы шығармаларын қайта жариялаудың қажеттігі туды. Ондай мүмкіндіктің ретін табу да қиын, ал барлық жауапкершілікті бір адамның мойнына алуы – одан да қиямет еді. Соған қарамастан, Сәбит Мұқанов «бәйгеге басын тігіп», редакторлықты өз мойнына алды. Әңгімелердің қайта басылуының мақсатын оқырмандарға түсіндіру үшін екі бірдей алғы сөз жазуға тура келді. «Ескілік көлеңкесінде» атты шағын жинаққа «Жазушыдан» мынадай түсінік, дәлірек айтсақ, «өзін-өзі ақтау» сөзі берілді.

Сөйтіп, бұрын әр кезде, әр түрлі газет-журналда жарияланған әңгімелердің басы тұңғыш рет бір мұқабаның ішінен орын алды. Кітапты әзірлеу барысында көп мін тағылып, талқыға түскен талайы қиын шығармалар пәлендей өзгеріске ұшырамады.

Ерлікті тәуекел тудырады. «Тәуекел түбі жел қайық – өтесің де кетесің» – дейді халық даналығы. Дұрыс пайымдау. Алайда, заман көшіндегі тарихи қажеттілікпенен шыңдалған осы сөз сол кездегі идеологияньң түсінігіндегі ескірген термин еді. Мемлекеттік саясаттың қатпары қалың, торабы тоқсан тарау. Әрбір тұжырым, ұғым, еркін пікір – өте нәзік талданған. Істің, сөздің мың түрлі астары суыртпақталып шығады. Соны көре, біле тұрып, автордың өзі кібіртіктеп, тосырқай ұсынған қолжазбаға редактор болып, оны барлық «айыбынан» ақтап алу – адал достық еді. Бұл – Мұхтардың алдын орап, «айналып-үйіріліп шырмала берген» «ескішіліктің» шапанын жамылып, Сәбиттің өзі де «қара тақтаға жазылуға» бел буды деген сөз. Араға екі жыл салып сол «ерлігі үшін» «халық жауының қалпағын киерін» білген жоқ, әрине. Ол үшін ең басты мақсат халықтың аяулы азаматын қатарға қосып, әдебиетті Мұхтарсыз, Мұхтарды әдебиетсіз қалдырып, жетімсіретпеу еді. Міне, Сәбит Мұқановтың, Сәбиттің, Сәбеңнің азаматтығы осында. Сол үшін Мұхтар Әуезов, Мұхтар, ұлы Мұхаң оған қарыздар. Себебі – сол бір отамалы тұста Мұхтар бері өтпей, ескі жағалауда қалып қойса, онда кейінгі шығармашылық тағдырдың желкені көтерілмей, алыста қол бұлғап қала берер еді. Бүгінгі күнге, яғни, келешекке кешігіп жеткен рухани кеменің бірі ғана боп қалу қаупі төніп тұрды. Сондай сынақ шағында Сәбит қол ұшын беріп, жағаға шығарып алды. Заман ағысының толқынына ағып кетпес үшін Мұхтарға «бір-екі сөз», жылы сөз жетпеді. Сол лебізді «Ескінің көлеңкесі» жинағының беташары ретінде Сәбит Мұқанов білдірді.

Екі алыптың арасындаға адамдық, пендешілік байланыстар қақындағы алып қашты сөз, тіпті, өсек-аяң да көп. Бірақ, олардың бір-біріне жасаған азаматтықтары туралы айтуға келгенде сараңси қалады. Баспасөз, хат-қағаз беттері де бұл ретте жомарттық танытпайды. Сондықтан да, «өзгеге қиса да өлімге қимаған» иықтас жандардың иірімі мол өміріндегі шуақты шақтарының белгісі есебінде жазылған Сәбит Мұқановтың «Бір-екі сөзін» толықтай келтіруді парыз деп санадық.