раздел (заполняется экспертом на основании Положения об авторских разработках)

В современном образовательном пространстве происходит не только усвоение обучающего простой совокупности знаний, умений, навыков, но и формирование личной, социальной и профессиональной компетентности, то есть умение самостоятельно добывать, анализировать и эффективно использовать информацию, умение рационально и эффективно жить и работать в быстро меняющемся мире. Какими профессиональными компетенциями и личностными качествами должен обладать сегодня педагог? Каким должно быть управление в современной организации образования?

Менеджмент в инновационном развитии организации образования – это совокупность принципов, методов и форм управления инновационными процессами, инновационной деятельностью, занятыми этой деятельностью организационными структурами и их персоналом. Инновационный менеджмент в организациях образования имеет нижеследующие характеристики:

по форме – инновационный, экспериментальный проект, с четкой целью, продолжительностью в три учебных года, открытый в информационном пространстве и использующий современные информационные технологии;

по содержанию – это «мост» между наукой и практикой, создающий такую образовательную среду непрерывного обучения на рабочем месте на основе компетентностного подхода и личностно-ориентированного обучения, андрогики, которые позволяют учителю сформировать личностные и социальные качества, способствующие устойчивому развитию образования;

по организации – это открытая система на основе организационно-деятельностного подхода, которая «фокусирует» межсистемные знания и широкую гамму форм и методов традиционной работы. Цементирующим элементом является менеджмент знаний, который соподчинен стратегическим целям изменений и качественным параметрам образования в новых условиях. Для менеджмента характерно следующее: постановка цели и выбор стратегии; стадии цикла: планирование, определение условий и организация, исполнение, руководство[4]. Для организации образования, активно внедряющей инновации в педагогический процесс возникает необходимость не только в подготовке педагогов, но и в специальном подборе и подготовке кадров - администраторов, менеджеров образования, компетентных в сфере педагогических инноваций.

Ярким примером инновационных процессов в системе образования города Астаны являются опытно-экспериментальные площадки, созданные на базе организаций дошкольного, школьного, технического и профессионального образования. Всего опытно-экспериментальных площадок городского и республиканского уровней, работающих в режиме инноваций более 111. Научно-исследовательская направленность данной работы возлагает на руководителя организации образования подобрать комплекс мероприятий в управлении целостного педагогического процесса. Системно запланированные мероприятия имеют двусторонний характер: с одной стороны, они направлены на развитие функциональной грамотности учащихся, с другой стороны – на непрерывность самообразования самих педагогов.

Реализация результатов опытно-экспериментальной работы в новом содержании образования предполагает личную и  профессиональную ответственность участников эксперимента и всего педагогического коллектива организации образования.   В процессе работы площадок создаются творческие исследовательские группы, лаборатории, центры, советы  по апробации программы проекта и качества достижения цели по определенным критериям и показателям, а также по изменениям в учебно-воспитательном процессе и росте профессионализма педагогов. В творческих группах царит сотрудничество, сотворчество, которое ведет   к принятию ценных решений, разработке новых документов, учебно-методического комплекса по реализации экспериментальной работы. Возрастает интерес учащихся в научно-исследовательской работе, увеличивается количество участников и призеров научных проектов, предметных олимпиад. Вместе с этим возрастает поиск путей улучшения подготовки педагогических кадров. Главным в работе педагога становится не выполнение инструкций, а творческое конструирование учебного процесса для достижения конечных результатов» [5]. Необходимо целостное, системное представление всех его составляющих, знание основных закономерностей движущих сил, воспитательных механизмов и специфики отношений управления внутри самого педагогического процесса. То есть специфика педагогического процесса объективно предопределяет совокупность необходимых педагогу профессиональных качеств, наличие которых дает возможность учителю действовать не вопреки, а в соответствии с особенностями его функционирования. Педагогический процесс оптимально функционирует только в том случае, когда влияние педагога на формирующуюся личность опосредовано через организацию взаимосвязанной деятельности участников эксперимента между собой в различных видах учебной и внеучебной деятельности [6].

В связи с этим, одной из главных задач руководителя является создание условий для успешной педагогической деятельности. При этом необходимо повысить информационную культуру самих руководителей; обеспечить научно-методическое сопровождение процесса, а также стимулировать деятельность участников эксперимента. В этой ситуации руководителю организации образования необходимо проводить последовательную работу с педагогами-экспериментаторами. О том, что в данной организации образования проводится опытно-экспериментальная работа, должны быть оповещены члены педагогического коллектива, воспитанники, а также их родители. Педагогам, занимающимся экспериментальной работой, должны проводиться обучающие семинары с целью оказания методической помощи при погружении в тему инновации; планирования работы; диагностики, обработки результатов, анализа и подведение итогов.

По итогам научно-исследовательской работы педагогов в рамках эксперимента планируются следующие мероприятия: курсы повышения квалификации; семинары-практикумы, мастер – классы; участие педагогов в научно-практических конференциях, конкурсах, выставках и т.д. Разработка учебно-методических материалов (сборников, рабочих тетрадей, рекомендаций, памяток) по результатам экспериментальной работы предполагает обобщение и распространение педагогического опыта по теме экспериментальной площадки, поэтому это также должно учитываться при реализации плана самообразования педагога.

Если раньше изменения были предсказуемы и проходили небольшими шагами, то темп современной системы образования направляет менеджеров на постоянный поиск по организации управления инновационным развитием. «Основное значение при этом имеет то, какая будет выбрана форма управленческого вмешательства в процесс, чтобы достичь желаемых результатов трансформации организации» [7]. Таким образом, любая модель управления современной организации образования работающей в режиме инновации предполагает осуществление методической деятельности, которая направлена на обновление содержания образования, повышение профессиональной компетентности педагогов, своевременное оказание им методической помощи и зависит от конкретных условий, запросов и потребностей педагогов и управленцев.

Литература:

2.Инвестиции:учебник/кол.авторов:под ред.Г.П.Подшиваленко.-2е изд.,стер.- М.: КНОРУС, 2009.

3.Фатхутдинов Р.А. Инновационный менеджмент. Учебник для вузов.-М.:Бизнес-школа «Интел-Синтез»,2000.

4.А.А.Жайтапова,Г.А.Рудик,Е.В.Белошниченко,А.С.Сатывалдиева. Педагогика 21-го века на пороге школы.Информационно-методический дайджест. Алматы 2009,С 219-220.

5.Концепция 12-летнего среднего общего образования в Республике Казахстан (Постановление Коллегии МОН РК за №3.1. от 21.12.2005 г.).

6. Хмель Н.Д. Педагогический процесс в общеобразовательной школе.- Алма-Ата «Мектеп»,1998г.-134с.

7. Михаеэль Фукс. 10 принципов долгосрочного успеха.М.2004г, с.128.
Қоғамдық пәндер бойынша таңдау курстарын жобалау және жүргізу
Әдиет Қ. Б.

Ы. Алтынсарин атындағы

Ұлттық білім академиясының

аға ғылыми қызметкері
Бүгінгі таңда қазақстандық білім беру жүйесі жаңа заман талабына сай жаңаруда. Жаңа заман мұғалімнен күнделікті оқушылармен қарым-қатынаста әрбір жағдаят барысында ерекше білім деңгейін көрсетуді және шығармашыл шешім қабылдай алуын талап етіп отыр. Мұғалімдер алдына білім жүйесін заман талабына сай үйлестіре, жаңа үлгіде жүргізу міндеті туындап, білім берудегі барлық оқу-әдістемелік жүйеге жаңа талаптар қойылуда.

Oсыған oрай oрта мектепте бейіндік oқытуды ұйымдастыру мен бейіндік-бағдарлы пәндерді oқыту әдістемелерін жетілдіру мәселелері өзекті және маңызды бoлып oтыр.

Ең басты болашақ ұрпаққа білім беруде жас өркеннің болмыс бітімі, талғам таразысы, талап деңгейін айқындай отырып, оларға нені оқыту керек, қандай білім беру керек деген мәселені нақтылап алу қажет. Ол үшін білім мазмұнын қалыптастырудың теориялық негіздерін анықтау қажеттілігі туындайды. Осыған байланысты оқушы негізгі мектеп курсында болашақ мамандығына байланысты бағыт таңдап, элективті курстарды таңдауы керек. Таңдау курстары оқу курсының вариативті бөлігі бойынша жүзеге асырылады.

Факультативтер, таңдау курстары, қолданбалы курстар, жеке және топтық кеңестер, дамыту сипатындағы сабақтар Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы № 1080 қаулысымен бекітілген «Орта білім берудің (бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты» бойынша вариативтік мектеп компоненті есебінен білім алушылардың білімге деген қажеттілігі мен бейімділігін ескере отырып, жалпы орта білім беретін ұйымдар анықтайтын оқу пәндері мен курстар болып табылады. Вариативтік оқу бағдарламасы – үлгілік оқу жоспарының вариативтік компонентіне енетін әрбір оқу курсы бойынша білім, шеберлік және дағды мазмұны мен көлемін анықтайтын құжат.

Міндетті оқу бағдарламалары орта білімнің базалық мазмұнын іске асырып және орта білім беру деңгейлеріне сәйкес білім алушылардың дайындығына қойылатын талаптарды анықтайтын болса, вариативті оқу бағдарламалары вариативті компонентке кіретін оқу пәндері мен курстарының мазмұнын іске асырады.

Вариативтік компонент (мектеп және оқушы) тұлғаны дамыту мен өзін-өзі іске асыруын қамтамасыз етеді, білім алушылардың жеке қажеттіліктері мен қабілеттерін, ата-аналар мен қамқоршылық кеңестердің сұраныстарын, мектептердің мүмкіндіктерін, сондай-ақ өңірдің әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктерін есепке ала отырып, білім беру ұйымдары анықтайды[1]. Белгілі бір пәндерді терең оқуға қызығушылық танытатын оқушылар үшін таңдау курстарын ұйымдастыруға сағат сандарын көбейту мектептің құзырында. Курстарды өткізу үшін мұғалім өз тарапынан белгіленген тәртіп бойынша бекітілетін оқу жоспарын, бағдарламасын әзірлейді.

Білім беру ұйымдарының бастауыш мектебінде вариативті бөлік әр сыныпта 1-2 сағаттан қосымша сабақтарға бөлінген оқу уақытынан тұрады: бұл сабақтар «Таңдау сабақтары» деп аталады. Оларды, негізінен, жалпымәдени біліктіліктерді қалыптастыруға бағытталған әртүрлі таңдау сабақтары үшін пайдалануға болады. Негізгі орта білім беру сатысында вариативті бөлік әр сыныптағы факультативтерден тұрады, яғни бастауыш және негізгі білім беру сыныптарында жүргізілетін сабақтар бейіналды оқыту болып табылады. Жалпы орта білім беру сатысының оқу жүктемесінің вариативті бөлігін бағдарлы пәндер, қолданбалы курстар, таңдау курстары құрайды. Мектептің жоғарғы сатысында жүзеге асатын үдеріс бейіндік оқыту деп аталады. Оқушылардың қызығушылық бағытының, қабілетінің дамуына жағдай жасайтын және олардың келешекте ие болуға тиісті кәсібіне бейімделуді қамтамасыз ететін оқыту. Қолданбалы курстар, таңдау курстарын оқытудың мақсаттары, біріншіден, оқушыларды кәсіби бағдарлау, екіншіден, олардағы қалыптасқан білімдері мен түсініктерін әлемнің біртұтас жүйесіне интеграциялау, үшіншіден, бағдарлы пәндерді оқытудың тиімділігін арттыру және негізгі пәндік және курстар арасындағы сабақтастықты орнықтыру болып табылады.

Қолданбалы курстар – оқыту бағдарының құрамына кіреді, оған қатысу міндетті, ол мектептік компонент есебінен жүзеге асырылады және екі функция атқарады: негізгі бағдарлы пәндерді оқытуды «қолдайды» және оқытуды ішкі бағдарлау үшін қызмет етеді. Қолданбалы курстар мазмұны бойынша бақылау жұмысы (ҰБТ, ОЖСБ) өткізілмейді.

Таңдау курстары – оқыту бағдарының шеңберінен тыс оқушы компоненті (жеке сабақтар, консультациялар және т.б.) есебінен жүзеге асырылады. Басты функциясы – кәсіби бағдар беру. Таңдау курстары, оқушыларға өз мүмкіндіктерін айқын танып, бағалауға және оқу бейіндерін таңдауда дұрыс бағдар беруге көмектесуі тиіс.

Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстанды әлеуметтік жаңғырту бағытындағы «Жалпыға ортақ Еңбек қоғамына қарай 20 қадам» бағдарламалық мақаласында берілген тапсырмаларды орындау мақсатында әзірленіп, «Жалпы білім беру ұйымдарына арналған жалпы білім беретін пәндердің, таңдау курстарының және факультативтердің үлгілік оқу бағдарламаларын бекіту туралы» ҚР Білім және ғылым министрінің 2013 жылғы 3 сәуірдегі №115 бұйрығымен бекітілген «Өлкетану» (7-сынып), «Этносаралық қатынастардың қалыптасу тарихы» (8-сынып), «Алаштану» (9-сынып), «Абайтану» (9-11 сыныптар), таңдау курстарының бағдарламалары мектептердің таңдау еріктіліктеріне ұсынылды[2].

Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында білім мазмұнын анықтауда қазіргі білім беруді гуманитарландыру проблемаларын, оқытуды бейіндеу, жас ұрпақтың интеллектік дамуы мен рухани-адамгершілікке тәрбиелеу талаптары ескерілген[3]. Яғни, тарихи oқиғаларды, жекелеген адамдардың қызметін, мемлекеттегі басқару нысандарын түсіне білу және oларды нақтылы бағамдай білу; демократиялық және экoнoмикалық кеңістікте өмір сүру нормаларын үйрену, әлемдік және отандық мәдениеттің ортақ мәселелерін бағдарлай білу, ұлттық сана-сезімге ие болу, адамзаттық өркениетті дамуының негізгі кезеңдерін білу т.б. талаптарын қояды. Оқушы тұлғасының интелектуалдық әлеуетін дамыту мақсатында тарихи және қоғамтанулық білім беруді; бағдар бойынша базалық пәндерді тереңдетіп оқытуды; қазақ, oрыс, шетел, Қазақстан тарихы, дүние жүзі тарихы, адам және құқық рөлі туралы түсініктерін қалыптастыруды; oқушылардың лингвистикалық, тарихи, көріністік oйлауын қалыптастыруды, әртүрлі өмірлік жағдайларға және болашақ кәсіби қызметіне қажетті oқушылардың талдау, практикалық, кoммуникативтік біліктері мен дағдыларын жетілдіруді; oқытуды бейіндендіруге жағдай жасауды және oқушыларды одан әрі кәсіби өзін-өзі анықтауға, өзін-өзі дамытуға даярлауды қамтамасыз етеді[4].

Кәсіби бағдар мәселесі жеке адам үшін де, жалпы алғанда, қоғам үшін де маңызды болып табылады. Қазіргі нарықтық қатынас заманы адамның үздіксіз кәсіби жетілуін талап ететін бәсекелестік жағдайына қойып отыр. Оның үстіне кәсіби бағдар мамандық таңдауға ғана емес, сондай-ақ адамның мамандығын жетістікпен өзгерте алуына, өзгермелі өмір жағдайлары мен кәсіби қызметке бейімделе алуына себептесуі тиіс. Адам өмірге шығармашылық тұрғыдан қараған жағдайда ғана оның мәні оған жаңа қырынан танылып, өзіндік анықтала алатын толыққанды субъектіге айналады.

Қoғамдық-гуманитарлық білім беру кең білім беру шекараларына ие, оны оқыту тек қана адамзат тарихындағы мәдениет туралы ғылым ғана емес, адамзаттық табиғат болып табылады. Авторлық курстардың мазмұнын таңдауда білімнің функционалдық толықтығы басты талаптардың біріне жатады. Сонымен қатар курстың мазмұны базалық оқу мазмұнын қайталамай бейіндік пәнді тереңдету немесе кеңейту тұрғысынан жүзеге асырылуы тиіс. Сондықтан таңдау курстарына материалдарды таңдай отырып, курс бағдарламаларының авторлары «Бұл курс несімен оқушыға пайдалы болады және оны қызықтыруы мүмкін?» деген сұраққа жауап іздеуі қажет. Курсты оқыту мақсаттары курс не үшін оқылады, білім беру процесі субъектілерінің қандай қажеттіліктерін қанағаттандырады сияқты мұғалімдерге де, оқушыларға да түсінікті болатын терминдермен тұжырымдалғаны орынды.

Курстардың мазмұны күтілетін нәтижелер тұрғысынан дұрыс таңдалып алынған жағдайда оқыту процесін іс-әрекеттік және тұлғалық-бағдарлы тұрғыдан қарау жүзеге асырылады. Сондай-ақ зерттеушілік сипаттағы мұндай курстарды оқыту оқушылардың өз бетінше білім ала білуіне, игерген білімдерін жаңа жағдайларға қолдана алуларына, шығармашылық іс-әрекет тәжірибесімен, мектептен кейінгі білімін жалғастыру үшін қажет түйінді құзырлармен қарулануына ықпал етеді. Курстарды оқыту мақсаттары оқытуды даралауға және оқушыларды әлеуметтендіруге, олардың болашақ кәсіби қызмет аясын саналы әрі жауапты таңдап алуға бағыттау болып табылады.

Қолданбалы курстардың келесі типтерін шартты түрде бөліп көрсетуге болады (пәндік бағдарланған, пәнаралық, кәсіби бағдарланған):

1. Пәндік қолданбалы(таңдау) курстар, оның мақсаты мектептің оқу жоспарына кіретін пәндер бойынша (мысалы, физика) білімді тереңдету.

2. Пәнаралық қолданбалы(таңдау) курстар, олардың мақсаты оқушылардың табиғат туралы білімдерін тереңдету.

Пәндік қолданбалы курстарды бірнеше топқа бөлуге болады:

а) көтеріңкі деңгейдегі қолданбалы курстар, бағдарлы курспен тақырыптық та, өткізілу уақтысы бойынша да келісілген пәнді тереңдетіп оқытуға бағытталған курс. Мұндай курс пәнді тереңдетіп оқытуға мүмкіндік береді;

ә) қолданбалы арнайы курс, мұнда пәннің жеке бөлімдері тереңдетіліп оқытылады.

3. Кәсіби бағдарланған қолданбалы (таңдау) курстар, олардың мақсаты-оқушылардың пән негіздерінен игерілген білімдерін тәжірибеде қолдана алудың маңызды жолдарымен және әдістерімен таныстыру[5].

Мектептегі қоғамдық пәндер мазмұнына келесі ғылымдардың негіздері: философия, экономикалық теория, саясаттану, құқықтану, әлеуметтану және т.б. енеді, адам және қоғам туралы толық ғылыми білім береді.

Қоғамдық білім, тұлғаның өзіндік көзқарасының қалыптасуына, оны тәуелсіз бағалау, сонымен қатар басқалардың пікірін сыйлауға ықпал етеді. Бұл пәндер тұлғада қазіргі қоғамға тән маңызды құндылықтарға, дүниетанымын, толеранттық, азаматтық сенімділік, шығармашылық ойлауға тәрбиелейді. Нәтижесінде қоғамдық пәндер жастарды қазіргі әлемдегі толық қарама-қайшылыққа өз бетінше өмір сүруге дайындайды, адамдар арасындағы өзара түсіністік үшін ыңғайлы жағдай жасайды, әр түрлі мәдени, этникалық, лингвистикалық және діни дәстүрлер адамға белгілі бір елдің ғана өкілі емес екендігін сезінуге көмектеседі. Қоғамдық пәндер жеке тұлғаға ұлттық-рухани жан-жақты тәрбие берумен қатар, отанды сүю, еліңді құрметтеу құндылықтарын береді[6].

Осылай, оқушылар өздерінің қызығушылығына, қабiлеттілігіне сәйкес таңдап алатын курстар олардың өз бетінше білім ала білуіне, игерген білімдерін жаңа жағдайларда қолдана алуларына, шығармашылық іс-әрекет тәжірибесімен, мектептен кейінгі білімін жалғастыру үшін қажет түйінді құзырлармен қарулануына ықпал ететін болады [7].

Таңдалатын курстар үш мiндет атқарады: бағдарлы курстың мазмұнын толықтырады; базистiк курстардың бiрiнiң мазмұнын жетiлдiредi; жекелеген оқушының өзi таңдап алған бағдардағы қызметi шеңберiнен шығып кететiн танымдық қызығушылығын қанағаттандырады. Оқушылар таңдауы үшiн мектеп базалық және бағдарлы курстардың түрлi нұсқаларын ұйымдастыруы тиіс. Яғни, мектеп әкімшілігі мен мұғалімдер қолданбалы курстарды аймақтағы еңбек нарығының жағдайын, қарастырылатын саладағы мамандықтардың қажеттігін, республикадағы шаруашылықтың экономикалық дамуын ой елегінен өткізе отырып ұйымдастырулары керек.

Тұтастай алғанда, таңдау курстары заманауи білім салаларының өзекті аспектілерін оқып-үйретеді. Олар типтік оқу бағдарламаларында кездесетін олқылықтардың орнын толтырады. Білімді практикаға енгізуге және қолдануға қолайлы және білім алушыларға қажетті дағдыларды мақсатты түрде дамытуға мүмкіндік береді. Курстар барысында заманауи білім беру технологияларын, оның ішінде инновациялық әдістемелерді тиімді әрі сауатты қолдану арқылы керекті нәтижелерге қол жеткізуге болады.

Қорытындылай келе, қазіргі қоғамда өзгермелі әлеуметтік және экономикалық жағдайда өмір сүріп қана қоймай, болып жатқан құбылысқа белсенді әсер ете отырып, оны жақсартуға бейім тұлғаны қалыптастыру маңызды проблемалардың бірі болып отыр. Сондықтан бүгінгі таңда қоғамның өзгермелі жағдайына бейім тұлғаны қалыптастыру үшін қолданбалы (таңдау) курстардың маңызы зор.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. 
   Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы No 1080 қаулысымен бекітілген «Орта білім берудің (бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға білім беру стандарты». – 31 б.
   
2. 
   Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2013 жылғы
   03 сәуірдегі № 115 Бұйрығымен бекітілген «Жалпы білім беру ұйымдарына арналған жалпы білім беретін пәндердің, таңдау курстарының және факультативтердің үлгілік оқу бағдарламалары». – 1758 бет
   
3. 
   Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы // Егемен Қазақстан. – 26 тамыз 1994. -Б– 2-4.
   
4. 
   Қоғамдық-гуманитарлық бағыттағы бағдарлы оқытудың тұжырымдамасы. – Астана, 2010. – Б.12-15.
   
5. 
   Авторская редакция. Элективные курсы в профильном обучении. Образовательная область обществознание. –М.: НФПК, 2004.
   
6. 
   Дүйсебек Ә.Т., Туяков, Е.А. Модернизация казахстанского образования в контексте общечеловеческих, национальных и личностных приоритетов // Материалы международной научно-практической конференции «Образование: Традиции и инновации». – Прага, Чешская Республика (27.12.2012 г.). – С. 347-351.
   
7. 
   Каспржак А.Г. Элективные курсы – ответ на запросы ученика и учителя, семьи и государства. // Директор школы. – 2006. – №1. – С. 7-11
   

Елбасы Н.Ә Назарбаевтың сөйлеген сөзінде айтқан мына салиқалы ойы кімге болса да бағыт берері сөзсіз:

«...Абай әлемі бізді жеті түнде адастырмас темірқазық іспетті. Соған қарап тірлігіміздің дұрыс-бұрысын сараптай аламыз. Өйткені, жанды жегідей жеп жүрген көп сауалдың жауабын Абай әлдеқашан айтып кеткен. Абайды оқып отырып-ақ, көштің басын баяғыда-ақ жөнге салып алуға болатын еді. Сорлатқанда біреудің уақыты жетпейді, біреудің ұғымы жетпейді, біреудің атымен зауқы жоқ.

...Қазіргідей заманда Абай жырларына айына емес, аптасына емес, күніне бір үңіліп қоймай болмайды. Сонда жан қинап жүрген қай күмәннің де бәріне жауап таба аласың». Бұл сөздер әрбір адамның дұрыс жетілуіне кепіл болатын, қоғам өмірінде басшылыққа алатын бағдарламалық ойлар тәрізді [1].

Келер ұрпақты елін, жерін сүйетін елжанды, отансүйгіш етіп тәрбиелеу міндеті білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың басым бағыты болып табылады. Сол мақсатқа лайықталып, 9-11-сыныптарға арналған «Абайтану» курсы таңдау пәнінің бағдарламасы 2012 жылы 27 сәуірде бекітілген. «Қазақстанның ішкі саясатындағы идеологиялық менеджментті қайта жаңғырту жөніндегі 2012-2013 жылдарға арналған Жалпыұлттық іс-шаралар жоспарының» 41 және 42- тармақтарына сәйкес әзірленді. жалпы білім беретін ұйымдарда «Абайтану» таңдау курсын енгізу мәселесіне орай Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2013 жылғы 03 сәуірдегі №115 бұйрығымен (113-қосымша) бекітілген Негізгі орта және жалпы орта білім беру деңгейлерінің 9-11-сыныптары үшін «Абайтану» курсының типтік оқу бағдарламасын және «Абайтану» курсын оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері әдістемелік құралын әзірледі.

Жалпы білім беретін мектептердің 9-11-сыныптарына арналған «Абайтану» курсы таңдау пәнінің жылдық оқу бағдарламасына 34 сағат бөлінген. Оның 31 сағаты бағдарламадағы материалдарды оқуға, 2 сағаты шығармашылық жұмыстарды орындауға, 1 сағаты оқушылардың пән бойынша алған білімдерін жүйелі түрде қорытындылауға беріледі.

– қазақ сөз өнеріндегі Абайдың орны мен ақындық болмысын тану;

• 
  Абайтанудың кезеңдерін саралап, шығармашылығындағы тұлға концепциясына қатысты өзекті мәселелерді айқындау;
  
• 
  Абайдың шығыс пен батыс әдебиетін терең меңгеруінің мәні мен маңызын жан-жақты ашу;
  

• 
  ғұлама ойшылдың философиялық ақыл-нақыл сөздерінің мән-мағынасын ашып, тәлімгерлік тағылымын сөз ету;
  
• 
  ақын шығармаларындағы ғылым, білім, ақындық өнер, елдік мәселелердің маңыздылығын түсіндіру;
  
• 
  ақынның қоғамдық құрылыс, азаматтық көңіл күй, тарихи таным үрдісі туралы жазған ғылыми-философиялық трактаттарындағы көзқарастарымен таныстыру;
  
• 
  Абай шығармаларын оқып-білудің өзектілігін, Абайтану ғылымының мол мұрасы – қазақ өмірінің тарихи факторы іспеттес екендігін ұғындыру;
  
• 
  қазіргі Абайтанушы ғалымдардың ақын шығармаларын зерттеу, жинақтау, жариялау, насихаттау турасындағы жұмыстарынан хабардар ету;
  
• 
  ақынның көркем-әдеби туындыларындағы ұлттық таным мен рухани, мәдени құндылықтарды оқушылардың бойына сіңіру және ақын идеяларын күнделікті тұрмыста басшылыққа алуға тәрбиелеу;
  
• 
  Абай шығармашылығындағы толық адам тұжырымын айқындау;
  
• 
  Абайдың ақындық мектебі, поэзиясындағы дәстүр мен жаңашылдық ұғымының мәні мен маңызын рухани кемелдік танымы тұрғысынан таныту;
  

• 
  ақын қарасөздерінің, өлеңдерінің, поэмаларының, аудармаларының, ән мен күйлерінің мазмұны адамгершілікті, имандылықты, махаббатты, достықты, әділеттілікті, татулықты, бірлікті жырлайтындығын келер ұрпаққа үлгі-өнеге ету» [1].
  

Абайды тану, оның шығармаларын меңгеру арқылы өмірде өз қажетіне дұрыс қолдана білу – әрбір азаматтың парызы десек, оны оқып-үйрену, жан- жақты талдай білу, Абай тереңіне үңіле білу де бүгінгі ел болашағының міндеті болмақ.

Ұлттық мәдени дәстүрлерiн жақсы бiлетiн, өз халқының тарихын сүйетiн, елдiң болашағына тiрек бола алатын ұрпақ тәрбиелеу – төл тарихымыз бен мәдени мұраларымыз бүтінделіп, толымды зерттеулер жүргіліп жатқан бүгiнгi күнгi басты мiндеттердiң бiрi. Осы міндеттерді жүзеге асыруда орта мектептің, мұғалімдер қауымының атқаратын еңбегі ерекше. Қазақ халқында ежелден келе жатқан тәлімі мол үрдіс – ұлт ұлыларының өмірі мен тағылымы арқылы жас ұрпақты тәрбиелеу. Сөздің құнын да, мәнін де айрықша түсіне білген ата-бабаларымыз сөз өнерін ұлттық тәрбиенің басты құралы ете білген. Сан ғасырлық тәжірибемен екшелген ұлтымыздың осы бір жақсы әдет-ғұрпын бүгінгі тәрбие үдерісінде тиімді пайдалану маңызды екені даусыз.

Қазiргi жаһандану жағдайында өз ұлттық құндылықтарын сақтап, оны дамыта бiлген ел ғана өркениеттi елдер қатарынан лайықты орын алады.

Әдебиеттану саласы бойынша көптеген ғалымдар Абайды тануға айтарлықтай үлестерін қосты. Қазақ әдебиеттану ғылымының тәуелсіздік кезеңінде Абай мұрасына белгілі абайтанушы ғалымдар сүбелі еңбектер арнады. Бұл жылдары жарық көрген мақалалар мен ғылыми еңбектердің енді бір тобы - Абай шығармаларын оқыту әдістемесіне арналған біршама еңбектер. Олар: Қ. Бітібаеваның «Мектепте Абай шығармаларын оқыту», Ұ. Әбілдаұлының «Абайды оқу әліппесі: (Төменгі сынып оқушыларына ұлы ақындық таныстыру)», М. Жүсіповтің «Орта мектептегі Абайтану және оның негізгі бағыттары», Н. Омашевтің «Абайтануды оқытудың тиімділігі», З. Қазмағамбетованың «Ақын шығармаларын оқыту», Т. Рахметованың «Бастауыш кластарда Абай шығармаларын оқыту» т.б еңбектері.

Бүгінгі жеткіншек ұрпақ арасында Батысқа еліктеп, халықтық салт- дәстүріміз бен ата-бабамыздан келе жатқан ұлттық тәрбиеден алыстап бара жатқандардың жиі кездесіп қалатыны өзекті мәселе болып отыр. Сондықтан осындай жағымсыз құбылыстан құтылудың рухани жолы ұрпақты Абайдың әдеби мұрасы арқылы тәрбиелеу болып табылатыны сөзсіз. Бұл айтылғандарға абайтанушы ғалым М.Мырзахметовтың: «Қазақ халқының ой-санасының, дүниетанымының шыңы Абайдың әдеби мұрасында жатыр. Жастардың адамгершілік мінез-құлқын, адами қалпын қалыптастыруда Абайтану ілімі іргетасқа айналып отыр. Осы себепті, ең алдымен, Абай мұрасын меңгеру, терең танып білу - бүгінгі күннің аса қажетті мәселесі»,- деген ойлары дәлел [35].

«Абайтану» курсы оқушылардың шығармашылық мүмкіндіктеріне жол ашады. Таңдау курстарын оқыту стандарттық оқуды қайталамайтын оқу әрекеті болып табылады. Сондықтан оның әдістемесі де өзіндік ерекшеліктерімен айшықталады.

Таңдау бойынша өткізілетін курс сабағы пән сабағынан өзгешеленеді. Бұл екеуінің мақсаттары ортақ болғанымен (екеуі де оқушы тұлғасын дамытуды көздейді), сол мақсатқа қол жеткізу тәсілдері әр түрлі. Таңдау бойынша курс сабақтарының құрылымында үй тапсырмасын сұрау, өткенді қайталау, бес балл жүйесімен бағалау сияқты компоненттер қолданылмайды.

Таңдау курсы сабақтары сан-алуан шығармашылық сипаттарда түрліше құрылуы тиіс: мәтінді зерттеу – ізденіс сабағы, мәтін үзінділерінен белгілі бір түсінікті құрастыру сабағы, философиялық ойтолғау сабағы, семинар сабақ, ақынмен диалог сабағы, өзара диалог (пікірсайыс) сабағы, қиял сабағы, конференция, дебат, қарама-қайшылықтар сабағы, демонстрация, өлең мен, қарасөздер мәтіндерін өзгерту сабағы, жағдаяттар құру сабағы, оқушы мұғалім ретінде өтетін бинарлы сабақ, әртүрлі ойындар сабағы, шығармашылық жұмыстарды қорғау сабағы, топтық жұмыс сабағы, жоба қорғау сабағы, рефлексия сабақ, рецензиялау сабағы, өзара бақылау сабағы, спектакль сабақ «дөңгелек стол» сабағы, шығармашылық есеп сабағы, панорама сабағы (шолу сабақтарының орнына өтіледі) т.б.

Бұлардың ішінде көп қолданылатыны – көркем мәтінмен жұмыс сабағы. Себебі абайтанудың кілті – ақынның өз шығармаларында. Абайды, ұлы Абайды өзгелердің пікірлері арқылы танып сараптау – мектептен кейінгі ғылымның қызметі. Ал мектепте Абайды оқушылар оның шығармаларын тікелей оқи отырып, өз көзімен, өз ойымен тануға тиіс. Сонда ғана мектептегі абайтану курсының оқушы үшін пайдасы болмақ.

Абайтану материалдары шеңберінде оқушылардың зерттеушілік әрекеттерге қабілеттерін дамыту да негізгі міндеттердің бірі. Мұнда мұғалім – оқушының әрі кеңесшісі, әрі зерттеушілік ізденісінің ынтымақтас әрекетшісі. Ол оқушыға өз бетімен айқындалған тапсырманы шешу жобасын жасауға, оны нақты өмір жағдайларымен байланыстыруға, әр түрлі дереккөздерден ізденіп білім жинауға (оқулықтан, мұғалімнен, құрбыларынан, қосымша әдебиеттерден, электрондық оқу құралдарынан т.б.) бағыттайды. Нәтижесінде оқушы Абайдың берілген белгілі бір көркем мәтінін түсіне отырып, ол туралы өз түсініктерін байыта отырып, өзіндік тұжырымдарын өзгертеді, жаңартады толықтырады, өмірдегі жағдаяттармен байланыстырады, нәтижесінде берілген мәтінді жаңа өнімге айналдырады. Сабақта өз бетінше жаңа бір нәрсені білуге ұмтылу бала үшін шаттық сезіміне айналады. Ал жаңа нәтижені білгені қуаныш пен мерей болмақ.

Мұнда оқушылар оқу материалын меңгеруді ғана емес, сол оқу материалдары бойынша өз бетінше оқу әрекеттеріне енуге, ізденімпаздық қабілеттеріне үйренуге бағытталады. Демек оқу материалдары өмірге керек ақпараттық, коммуникативтік, проблемаларды шешу сияқты негізгі құзыреттерді қалыптастыру үшін де қолданылады.

Осы орайда, «Абайтану» таңдау курсында оқушылар үшін алдыңғы сыныптардан қалыптасып келе жатқан өз бетінше оқу, өз бетінше іздену, өз бетінше шешім табу, өз бетінше сараптау, өз бетінше бағамдау сияқты оқу әрекеттерін шыңдап, жетілдіріп ұйымдастыруға басымдық беріледі. Өз бетімен жұмыс істеу шарттарының оқушы бойында дағдыға айналуына қол жеткізсек – онда тұлғаның қалыптасуына, тұлғаның өзгеруіне, тұлғаның рефлексиясына қол жеткізгеніміз.

«Абайтану» курсы мұғалімдерді оқушылардың адамгершілік сезімдері мен бағдарларын Абай шығармалары арқылы дамыту жұмыстарын жүзеге асыру кілттерін, тетіктерін табуға бағыттайды. Ол өз негізінде жас ұрпақты Отанды сүю, елжандылық, азаматтық рухтарында тәрбиелеу құралы да болып саналады. Бұл Абай мұрасы контексінде арнаулы этикалық адамгершілік әңгіме-сұхбаттарын, диологтар ұйымдастыру жолдарымен жүзеге аспақ. Мұнда әрбір оқушы адамгершілік істі таңдау, бағалау әрекетіне тартылып, рефлексиялық күйге енеді.

«Абайтану» курсында оқушылардың шығармашылық-практикалық әрекеттерін жобалар қорғау, тақырыптық альманахтар дайындау, конференциялар, тренингтер, дөңгелек үстелдер, сұқбаттар, пікірталастар, дебаттар сияқты т.б. жұмыс түрлері арқылы ұйымдастыру тиімді.

Ғалымдар Жұмажанова Т.Қ., Дүйсебаев С.Р. «Абайтану» курсы сабақтарын өткізуде төмендегідей әдіс-тәсілдерді ұсынады:

– оқушылардың жеке жазбаша шығармашылық жұмыстарының үзінділерін оқу;

– жұптық пікірлесу мен топтық диспут, дискуссиялар;

– кілт (таза тақтаға немесе парақ бетіне белгілі бір идеяның я тақырыптың өзегі болып табылатын кілт сөз немесе сөз тіркесі жазылады: оның айналасына сол идеяны (тақырыпты) ашатын соған қатысты деректер, мәліметтер, образдар, идеялар айнала бір-бірден жазылады; пайда болған сөздерді кілт сөзіне сызықтармен жалғастырады; сөйтіп берілген тақырыптың ақпараттық өрісі түзіледі);

– қосарлы күнделік жазбалар: Абай сөздерін, ойларын, идеяларын, мазмұнын оқушының жеке өмір тәжірибесімен салыстыру (күнделіктің бір бөлігіне Абайдың мейлінше әсер еткен сөздері жазылады, екінші бөлігіне оқушылар оған өздерінің көзқарастарын, пікірін, ойын жазады, түсіндірмелер жасайды);

– құндылықтарға бағдарлану шеберханасы. Мұнда өмірлік мәні аса күшті мәтіндермен табысу, жекелеген қызғылықты адамдармен кездесу ұйымдастырылып, сұрақ-жауап жүргізіледі, шығармашылық, жақсылыққа деген құштарлық, өзін және өзгені жаңаша түсіну жүзеге асырылады;

– «Философиялық стол». Мұнда мұғалім алдын ала Абай шығармалары бойынша аса қажет деген сұрақтар дайындап, оқушыларға ұсынады. Балалар оларға жауапты Абай шығармаларынан іздеп табады. Мысалы, «Адамға ар-ұят керек пе?» деген сияқты философиялық мәнді әрі ойландырғыш сұрақтар қойылады. Жауапты оқушылар Абай сөзімен береді, өзі оған толықтырулар, түзетпелер, қоштаулар қосуы мүмкін. Мұғалім шебер түрде оқушының жеке пікірімен тез арада байланыс орнатып, қолдау көрсетеді және өз сөзін айтуға батпай отырғандарды сөзге тартады. «Философиялық стол» сабағы өтетін бөлме арнайы түрде ұсынылатын мәтіндерге лайық суреттермен, портреттермен безендіріледі, столдар дөңгеленіп орналасады, тәжірибелі мұғалімдер, ата-аналар, қайраткерлер, белгілі ақын-жазушылар шақырылады. Оқушылардың өз бетінше талдау, талқылау барысында өмірдің мәні туралы сұрпақтарға жауап іздеуге ынталары артады.

«Философиялық стол» сабақтары «Абайтану» курсында қол жететін нәтиже көрсеткіші рөлін де атқара алады. Абай шығармаларының мәнін ақындық көзқараспен оқушының диалогқа түсіп, пікірлесуі арқылы көрсетіп отыру тәсілін қолдану аса қолайлы. Абай шығармалары негізінде оқушылар тұлғалық, ұлттық, бүкіладамзаттық құндылықтарды анықтау, олар туралы пікірлесу, оларды сақтау және дамыту, өз бойларына дарыту, өзгелер бойынан танып құрметтеу күйін, танымдық-тәрбиелік-дамытушылық мәнін сезінуді, түсінуді бастан кешіп, өткереді.

− Іскерлік ойындар да таңдау курсында өзінің тартымдылығымен, дамытушылығымен ерекшеленеді. Жағдаяттық және рөлдік ойындарды өзара үйлестіру жолымен «Альманах» ойынын ұйымдастырып отыру қызғылықты. Авторлар, редакторлар, бас редакторлар бірлесіп оқушылар шығармашылығымен (Абайтану бойынша) ауызша альманах құрастырады. Сол сияқты видеокино түсіру де «Абайтануға» қызығушылықты арттырады («Абай – өз сөзімен», «Абай – оқушы көзімен» т.б. тақырыптар).

− Адамгершілік сабақтары да таңдау курсындағы негізгі жұмыстардың бірінен саналады, Абай көтерген адамгершілік проблемаларына көзқарас, олардың қазіргі көріністері сияқты мәселелер талдауға арқау болады.

Оқушылар өз пікірлерін Абай сөздеріне сілтеме жасау жолымен бекітуге, керісінше Абай сөзінің мағынасынан өз пікірін туындатуға т.б. ой-сезім, тіл әрекеттерін орындайды [37].