Зира Наурызбаева, Лиля Калаус Алтын тостағанды іздеу Бату мен оның достарының бастан кешкендері

Скорпион, яки, Руслан Скоробогат, атасына шегір көзімен шатынай қарап, тағы да мыңқ-мыңқ етті:

• 
  Ата, жіберші... Жіберші, а? Батоннан кешірім сұрауға бармаймын. Мені кім деп жүрсің?
  
• 
  Бармаймысы-ың? – даусын соза сөйлеген атасы, жадырай күлгенсіп, кеңк-кеңк етті де, кенет байқатпай, шалт қимылмен немересінің бүйірінен ауырта нұқып қалды. – Ал, сен сүмелектен сұраған кім бар? – деп қырылдады ол, бала ауырсына, бүйірін басып, бақырып жібергенде. – Әлі-ақ жүгіріп барасың... Қане, бойыңды тікте... Кімге айттым!
  

• 
  Сораңды ағызбай, сүрт... Өй, бейшара. Сонымен, барасың да, кешірім сұрайсың, ұқтың ба? Және күлімсірейтін бол!
  
• 
  Ж-жарайды... Бәрін істеймін.. Тек сосын мені жібересің ғой, иә, аташым?
  

• 
  Не істеу керектігі есіңде ме?
  

• 
  Тағы да ойланып көрейік, Алтын тостаған қайда кетуі мүмкін?
  
• 
  Ең қарапайым жорамал – оны Аспараның ағасы алып кетті. Өйткені, оның өзі де со күйі табылмады ғой, - деді Саша.
  

• 
  Олай деме! Аспара ағасына сенеді, ал, мен Аспараға сенем.
  
• 
  Біз барлық нұсқаларды қарастыруымыз керек, - деді Саша да жеңістік бермей. – Мынандай техника бар, brain storming деп аталады, «ой талқы» деген мағына береді. Оның мәнісі - ортаға жабыла ой тастау, жарыса ой бөлісу, айтылған ойларды талқыға салу. Тақырыпқа қатысты кез-келген, тіпті, ең тұрпайы, қисынсыз идеяларды да ірікпей айтып, түгел жазып отыру керек. Оларды артынан талқылап, сұрыптап аламыз. Қалам мен қойын дәптер әкел!
  

• 
  Бұл кімге тиімді екенін анықтап, сол тарапта іздестір... деуші еді әкем бұндайда - деп, келелі ойын ортаға салған Саша, сөзге тартқан сыңаймен достарына қарады.
  

• 
  Мәселе сонда ғой, халайық! Бұл кімге тиімді болуы мүмкін? Қараңдар, егер кімде-кім тостағанды қымқырып, одан сусын ішетін болса, шыншыл адамға айналып, қылмысын мойындайды. Демек, қолды болған тостағанды өзі-ақ қайтарады. Олай болса, тостағанды оның сиқырлы қасиеті жайлы білмейтін біреу алған болып шығады. Ал, ондай адамдар ол кезде болмаған.
  

• 
  Ал, егер ұры одан өзі ішуді ойламаған болса ше?
  

• 
  Ол ақымақтық болар еді! Егер ұры тостағаннан өзі ішпей, өзге адамдарға ішкізсе, айналасындағылардың бәрі дана әрі адал болып кетеді! Сөйтіп, әрине, қылмыскерді жазалайды, иемденгенін қайтартқызады!
  
• 
  Әйтсе де, Батудың жорамалының жаны бар, - Сашақұптай, досы жаққа қарата басын изеп қойды. – Мәселен, қылмыскер тостағанды басқа адамдардан құпия мәлімет алуға пайдаланбақ болды делік!
  

• 
  Сыр сандықтың кілті ме екен ол сендерге...
  

• 
  Сәлеметсіз бе! Кешіріңіз, Бату үйде ме?
  
• 
  Сен де сәлемет бол! Батуға қонаққа келдің бе? Төрлете ғой, достарың жиналып та қойды. Қазір шай ішеміз, - әжей қонақжайлықпен Батудың бөлмесі жаққа нұсқап, есікті бекітті де, асүйге қарай асықты.
  

• 
  Өздерің ойлаңдаршы, ондай тостағанды арам пиғылмен пайдалану мүмкін емес. Естеріңе түсіріңдер, суайттар оны қолына да ала алмаған. Ал, оның көмегімен біреудің құпиясын білмек болу, тіптен...
  
• 
  Екі жарым мың жыл ішінде тостағанның ешбір жерден шықпағаны, еш жерде пайда болмағаны қызық екен, - деді кенет Саша.
  
• 
  Еш жерде шықпағанын қайдан білесің? – деп таңғалды Дана тосын тұжырымға.
  
• 
  Ал, сен бұрын-соңды әлдебір елде әлдебір заманда адамдар шетінен дана әрі шыншыл, бетегеден биік, жусаннан аласа болып кетіпті дегенді естігенің бар ма?
  
• 
  Эврика! – деп саңқ етті Бату. – Бәзбір бай коллекционерлер қылмыскерлерден ұрланған өнер туындыларын сатып алады. Олар Интерполдың қолды болған шедеврді іздестіретінін біледі, оны біреулерге көрсетіп, мақтана алмайтынын абіледі. Бірақ, ондай есуас, әйтеуір, әлгі затты иемденсе болғаны, сол үшін ол миллиондап ақша төлеуге бар. Тостағанды ұрыдан сондай манъяк-миллионер сатып алып, тығып қойған!
  
• 
  Дәл солай. Сосын өліп қалған. Ал, тостаған бір жерде тығулы жатыр..., - деп іліп әкетті Саша.
  
• 
  Жоқ. Тостағанды адамдардың ақылды, адал, тату болғанын қаламаған біреу ұрлаған, - дедіДананығарлап, өйткені, Саша суреттеген көрініс оның көңілінен шыққан еді. Ол кенеттен тостағанның арқасында барша адамдар жақсы жағына қарай өзгеретін дүниеде өмір сүргісі келіп кетті! Ойлаудың өзі ғанибет, соғыс, аштық, лаңкестік атаулы жойылады, қылмыскерлер мен өтірікшілер атымен болмайды! Ертегі дерсің!
  

• 
  Иә-ә, бұл күшті-ақ нұсқа. Сонда тостағанды не манъяк-миллионер, не адамдардың ақымақтығын, зұлымдығын, алауыздығын, соғыстарды тиімді пайдаланатын біреу ұрлаған болып шығады.
  
• 
  Соғыс кімге тиімді болуы мүмкін? – деп сұрады Бату сенімсіздікпен.
  

• 
  Мәселен, қару жасаушылар мен оны сатушыларға. Немесе нашамен айналысатын алпауыттарға, немесе ойын залдары мен казинолардың қожайындарына... Әрі-беріден соң, кез-келген қылмыскерге тиімді! Соғыс жүріп жатқан уақытта ол арамзалардың қалай белшеден олжаға бататынын білемісің?!
  

• 
  Саудагерлер, нашамен айналысатын алпауыттар – жарайды, ал, ойын залдарының бұған қатысы не, а?
  

• 
  Қатысы сол, кейбіреулер компьютердің алдында жамбасы тесілгенше тәуліктеп отырып, соңғы ақшасын желге шашуға бар, тек, әйтеуір, атыспақ ойнаса болды. Төңірегінде – соғыс па, наша ма, өлім бе - не болып жатқанына түкіргені бар олардың... Сондай әуесқойдың Алтын тостағаннан сусын ішкенін елестетші. Ол әрі қарай да ойын залына ақша төлеуге барады деп ойлаймысың? Және клиентінен айырылғанына қожайын да қуана қояды ғой деймісің?
  
• 
  Жә, керіспеңдер, - деп, тізесін салып қалды Саша. – Сонымен, бізде екі нұсқа бар. Бірақ, олармен жұмыс істеу үшін, бүкіл көне тарихты қопарып шығуымызға тура келеді. Сол заманда кім қару сатқан? Сол кезде соғыс кімге тиімді болған? Әлде, сол кездің өзінде-ақ әлгіндей құнды затты иелену үшін ештеңеден тайынбайтын байлар болған ба екен?
  
• 
  Бәлкім, Аспарадан сұрармыз? Оның анасы да өзінше тергеу жүргізген болуы әбден мүмкін ғой... – деп күтпеген жерден ұсынды Дана.
  

• 
  Аспара! Аспара!
  

• 
  Армысың, Бату!
  

• 
  Сәлем, Аспара! Мен сені достарыммен таныстырайын деп едім. Бұл – Дана мен Саша.
  

• 
  Сәлем бердік! Күтпедіңдер ме?
  

• 
  Скорпион?! Сен неғып келдің?
  

• 
  Тыңдашы, Батон, яғни, әлгі, Бату! Біз Қайрат екеуміз... Біз саған тиісуді, әлгі, ойлаған жоқпыз... Яғни, ойладық, бірақ, түсінесің бе... Қысқасы, кешірші бізді, а?
  

• 
  Әрі-беріден соң... Біздер әлгі... Сыныптаспыз ғой. Бір үйдің баласындаймыз, иә, Батон? ТүҺ, яғни, Бату!
  

• 
  Әй, сен! Не айтқаныңды өзің түсіндің бе?! Қайрат екеуің бірінші сыныптан бастап Батудың қыр соңынан қалмай келе жатқандарыңды ұмыттың ба?! Кешірім сұраған екенсің, енді тайып тұр! Қане?
  

• 
  Бату, бұл сенің жаңа досың ба? Неге отыруға шақырмайсың? – деді.
  

• 
  Төрлет... Руслан. Отыр.
  

• 
  Барып, шәйнек алып келейін. Дана, кәселерді әкелуге көмектесесің бе? - деді.
  

• 
  Ал, қане, айт, неге келдің? – деп сұрады.
  

• 
  Достарды осылай қарсы алушы ма ең, Батон? Ұялсаң етті? Жаман бала... Әжесінің немелтайы... – ол Батонның қаны қайнап, түтігіп кеткен жүзінен көз айырмаған күйі, бәлішті аузына тығып, шайнаңдай жөнелді. Сонымен бір мезгілде еденді қиқымдай, екінші қолының саусақтарымен жұқа кітірлекті сындыра берді... Бірақ, ойы салқынқандылықпен секунд санаумен болды.
  
• 
  Қарын тойдыруға келсең, тағы бір бәліш ал да, бұл жерден аулақ барып серуенде! Біздің өз шаруамыз бар, сен бұл жерде артықсың. – Батон, тіпті, ызадан бір орында тұра алмай, ойқастай бастады. Тарпа бас салмаса, неғылсын...
  

• 
  Жарайды, жұлқынба! Болды, кеттім, кеттім!
  

• 
  Құрып кеткір, - деп, демін басты Бату. – Біреудің туған күні ме, немене...
  

• 
  Сен әлі осындамысың?
  

• 
  Жарайды, балалар. Әзірше достығымыз жарасатын емес... Өкінішті, өкінішті...
  

• 
  Құтылдық-ау, әйтеуір, - деді Дана, Бату кірісімен. Ол асүйден кесе, сүт пен ыстық шәйнек әкеліп үлгеріпті. – Ал, кім шай ішкісі келеді?
  
• 
  Кейін, Дана... – деп, шыдамсыздана кідіртті оны Саша. – Бұнда бір шикілік бар, балалар. Ол неге келді? Кешірім сұрауға емес шығар?
  
• 
  Иә, Скорпион кешірім сұрамай қалсын... Әлде атасы жетесіне жеткізді ме екен? – деп сықылықтады Дана.
  
• 
  Жарайды, құрып кетсінші, - Бату иығын қиқаң еткізді де, қарайып тұрған компьютер экранына қайта бұрылды. – Аспара! Аспара! Қайдасың?
  

• 
  Аспара, қарсы болмасаң, менің достарым бізге Алтын тостағанды іздеуге көмектеседі, - деді Бату.
  

• 
  Мен құп алам, - деді ол байыппен. Балалар осы бір патшаға тән салмақты үннен селк етісті. – Бізге қолғанат болады.
  

• 
  Түсінбей отырсың ба? – деп ақырын ғана сұрады ол досынан. – Саған аударып берейін бе?
  
• 
  Түсінем, - деп, дәл солай ақырын жауап қайырды Саша. – Бату, мен қазақ тілінен талай олимпиадаларда жеңімпаз болдым ғой... Тек ол... Аспара... Бір түрлі қызық сөйлейді екен. Қазіргі замандағыдай емес... Бәрін ұғына алмадым... Бірақ, төселіп кететін шығармын?
  
• 
  Әрине, төселесің, - деп жеңілейе жауап берді Бату. – Мен де бастапқыда бірін түсінсем, бірін түсінбей, шорқақтағам... Есесіне, ойлашы, Саша, бұл тіл ұстартудың таптырмас амалы емес пе!
  

• 
  Сен кешір, әзірше орысша сөйлей тұрайын, жарай ма? Аспараға аударып бересің бе?
  

• 
  Аспара, сенен сұрайық деп едік: анаң ұрлықшыларды іздеді ме? Ол тостағанды ұрлау кімге тиімді болуы мүмкін екенін анықтаған жоқ па?
  

• 
  Әрине, ағама қалай іздеу салса, тостағанды да солай іздеді. – Аспара анасы мен сүгірдің әңгімелерінен ғана қаныққан істің мән-жайын есіне түсіріп, бір сәт меңірейіп отырып қалды. Өйткені, ол шақта буыны қатып, бұғанасы бекімеген бала болғандықтан, сол қым-қуыт көктемнің оқиғаларына қатыстырылмаған-тын. – Анам, Тұмар падиша жан-жаққа тәжірибелі ізкесер жасақтарын аттандырды. Ондай ізкесер құлағын жерге төсеп, алты қырдың астындағы кез-келген дыбысты, тіпті, тағасыз аттың дүбірін естіп қояды. Бірақ, олар ештеңені де, ешкімді де таппады...
  
• 
  Ал, төбеде ше? Айтшы, төбеден не тапты? – деп қобалжи бөліп жіберді Бату.
  
• 
  Онда, оттың айналасында тек алтын Соқа, Мойынтұрық пен Айбалта ғана қалыпты. Айтпақшы, жапырылған шөптің үстінде туырлықтай кілем жатты...
  
• 
  Кілем? – деп місе тұтпай, қайыра сұрады Дана. – Кәдімгі кілем бе?
  
• 
  Ағаңның кілемдер төселген шатыры болып па еді? – деп нақтылады Саша.
  

• 
  Жоқ, онда тоқымның астына салатын терліктен басқа ештеңе болған жоқ.
  
• 
  Ал, алыс-жұлыс, ұрыс-төбелестің ізі болды ма? – деп қызына сұрады Бату. Ол қиялында, тура кинодағыдай, қылыштардың қаршылы, айғай-шу, сұмдық соққылардың есті алған дыбысы шыққан жекпе-жекті суреттей қойды. – Несі бар, жапырылған шөп – соның айғағы емес пе!
  

• 
  Жоқ! Ізге қарағанда, сол түні ағама не атты, не жаяу ешкім келмеген. Бірақ, шөпті жапыра шатыр тігіліп, кілемдер жайылғанға ұқсайды.
  

• 
  Демек, Аспара, салт атты, яғни, сенің ағаң елсіз даладағы төбеге келіп, аттың ер-тоқымын алып, шідерлеген. Содан соң, от жағып, қоржынынан алтын бұйымдарды алып шығып, шөпке тастаған. Солай ма? - Саша қалай қазақша сөйлей бастағанын өзі де аңғармай қалды. – Оның өзі, сірә, терліктің үстінде отырған әлде, мүмкін, ерді басына жастап жантайған да болар. Бәлкім, ұйықтап кеткен шығар? Жә, ол маңызды емес. Ең қызығы: оған не жаяу, не көлікпен ешкім жуымаған. Бірақ, артынан біреу сол жерге шатыр тігіп, кілем төсеген болып шығады. Тура көктен түскендей! Ал, таңға қарай әлгі біреу де, патшазадамыз да, анау ұшатын шатыр да Алтын тостағанмен бірге ұшты-күйлі жоғалып кетеді. Айтпақшы, басқа жәдігерлер орнында қалған. Анау кілемше де... Ақылға сыймайтын оқиға!
  

• 
  Ал, анаң бұл жайында не деген еді? – деп сұрады.
  

• 
  Гәп сонда ғой, ештеңе деген жоқ!
  
• 
  Қалайша? – деді Саша қайран қалып, - мүмкін емес! Тегі, сен барлық әңгімені естімегенсің ғой!
  
• 
  Кілтипан онда емес... – Аспара ойланып қалды, сосын әлдеқайда кеңістікке жанарын тігіп, ақырын былай деді. – Олардың... Анам мен сүгірдің сөз сыңайына қарағанда, шатыр оқиғасы... ерекше ештеңесі жоқ, үйреншікті, жай нәрсе сияқты еді. Бұл маған сол кезде-ақ оғаш көрінген.
  
• 
  Жарайды, шатыр мен кілем хикаясының астарында бізге беймәлім бір сыр бары анық, - деп ойлана тіл қатты Саша. – Бірақ, падишаның өзі бұған мән бермеген болса, біз де бұны қазбаламай-ақ қойғанымыз жөн шығар?
  

• 
  Ал, ағаңның жайы не болды, Аспара? Оны іздеді ме? - деп сұрады.
  

• 
  Анам ағамды көп іздеді... Көп нәрсе есімде қалмапты, бірақ, ержете бастағанымда, ол маған ағам жайында... оны қалай іздегені жайында жиі әңгімелеуші еді... Ізшілерден қайран болмаған соң, ол мұқым елге аты мәлім бақсы, сәуегейлерді алдына келтірді. Олардың кейбіреуі көкке құс ұшырып, солардың ұшуына қарап болжаған. Енді біреулері - жауырыншылар - қойдың жауырынын жағып, отқа түскен сүйектің жарықшағына қарап жіберіп, бал ашқан...
  

• 
  Құстың ұшуына қарап Ежелгі Римнің абыздары да бал ашқан. Ол «ауспиций» деп аталған.
  
• 
  Мүйізді тымақ пен бақсы киімін кигенең атақты - арқалы бас бақсы, - деп, бұл арада сөзін сабақтады Аспара, - анам мен оның өрен-жарандары отырған шатырдың ішінде сарын айтып, ойын салған екен. Әуелі ұзақ қобыз тартыпты, одан соң, шатыр ішінде шыр айнала бастапты. Отқа қызған көсеуді жалап, семсермен ішін тесіпті. Бірақ, денесінде күйіктің я жараның ізіқалмапты, тіптен, сызат та түспепті. Содан кейін шаңырақтан секіріп шығып, жоқ болып кетіпті. Келесі күні оны орманның бір түкпірінде сілесі қата қалжырап, ес-түссіз жатқан жерінен тауып алған екен. Есін жиған соң, ол анама былай депті: «Алтын тостаған ұлыңда. Ол бәз-баяғыша оны қорып отыр. Бірақ, ол тым шалғайда. Бұл өмірде ешқайсымыз оны енді қайтып көрмейміз». Падиша қайғыға батты. Ал, оның қол астындағылардың арасында пасық сөз,қауесет-қаңқу тарады... – Аспара өзегі өртене сөйледі. – Бірақ, анам ұлық әмірші еді. Әсте алып-қашты әңгіме, өсек-аяңды елең қылған емес.Ол өзінің ұлы, яғни, менің ағамның арлы адам екеніне бек сенетін. Ержете бастаған кезімде маған ол жайында жиі әңгімелейтін...
  
• 
  Неткен мұңды еді, - деп күрсінді Дана. – Шынымен-ақ, сонымен бәрі тынғаны ма? Ағаңды со күйі таба алмады ма?
  

• 
  Ал, кілемді көзінің қарашығындай сақтады... – деп қосты да, қойнынан бүктеулі жібек мата алып шығып, алақанымен тегістеп жазды. – Ол дәл кілемдегідей ою-өрнекті орамал тоқыттырып, ағатайымды ұмытпасын деп, маған берді.
  

• 
  Бір түрлі қызық өрнектер... – Саша қасын керді. – Олардың не ұғым беретінін білетіндерің бар ма?
  
• 
  Кәдімгі өрнектер, - деп, иығын қиқаң еткізді Бату. – Әжемнің жамылғысындағы оюларға ұқсайды екен.
  

• 
  Әжем әрбір өрнек – белгі, кейбір көне оюларды кітап сияқты оқуға болады, деуші еді.
  
• 
  Кітап сияқты? – деп салған жерден ықылас таныттыСаша. – Мүмкін, карта сияқты шығар? Қане, берші!
  

• 
  Жоқ, картаға ұқсамайды... Аспара, ал, сен не ойлайсың?
  
• 
  Ою-өрнекті сөйлетуді там-тұм үйренгенім бар еді, - деді Аспара, Сашадан орамалды алып. – Бұнда төртбұрышты дүние бейнеленген деп ойлаймын...
  
• 
  Төртбұрышты? – деп оқыс күліп жіберді Бату. Шынымен-ақ, ежелгі патшазада, ертегідегі Хоттабыч қарт сияқты, Жерді пілдер мен тасбақа көтеріп тұр деп ойлай ма? – Аспара, жер доп сияқты дөңгелек, сен бұны білмеуші ме ең?
  
• 
  Біз оны төрткүл дүние атаймыз. Өйткені, дүниенің төрт тарабын ажыратамыз, - деп сабырмен ұғындырды Аспара, кекесінге еш көңіл аудармай. – Міне, қара: шығыс – күншығыс тарап, батыс – күнбатыс тарап. Адам шығысқа қарап тұрғанда, оң жағы – оңтүстік – оң тарап және сол жағы – солтүстік, - Аспара саусағымен орамал үстін сызды. – Қараңдар, міне, олар, дүниенің төрт тарабы. Ал, мынау – дүниенің кіндігі, ал, кіндікте – Бәйтерек, оның басында - құс. Бұл – Самұрық. Ал, мынау тостаған тәрізді...
  
• 
  Демек, бұл шынында да карта болды ғой! – деп толқи дауыстап жіберді Саша.
  

• 
  Қайдам. Мен де солай ойлағам. Сол себепті де, Батумен бірге Дегелеңдегі Бәйтерекке аттандым.
  
• 
  Иә, - деді Бату керіліп. – Ағашты со күйі таппадық. Самұрықты да көрмедік. Ал, Мыстан кемпірден қашып, біраз далақтауға тура келді...
  

• 
  Апа, немерелі болдыңыз. Көйлек тігер туды! Сүйінші!
  

• 
  Бату, айналайын, сен енді аға болдың! – деп көңілі шалқыған әжесі Батуға бұрылды. – Енді сенің қарындасың бар!
  

• 
  Құттықтаймыз! Бауы берік болсын!
  

• 
  Ал, ендігі еметайы үзіліп, жылап-сықтаған елжіректігінің керегі жоқ бұлардың... Әй, миғұла, микрофонды қайда тыққаның есіңде ме?
  
• 
  Әрине, есімде, аташым, - деп, мәймөңке үн қатты Скорпион. – Мен оны үстелдің беткі тақтайының астына жапсырдым.
  
• 
  Үстелдің беткі тақтайы?.. – деді көңілі толмаған шал даусын соза, қалтасынан әмиянын алып жатып. – Ал, тауып алса ше?
  
• 
  Кім таба қояр дейсің! Үстелінің үсті қалай былығып жатқанын білесің бе? – Скорпион атасының буындары қабынып, бырысқан саусақтарының қитыға ыбылжыған әр қимылын бағып тұрды. – Рақмет, аташым...
  

• 
  Бату, соңғы кездері сен кәдімгідей есейіп кеттің. Мен осы әулеттің үлкені ретінде, немеремнің атын қою еркін, өзімнің үлкен немерем – саған берем! Қарындасыңды кім деп атайсың, Бату?
  

• 
  Мен қарындасымды Тұмар деп атаймын!