Н. гумилева ministry of education and science of kazakhstan

1.- 360 с.

В настоящий сборник вошли материалы Международной научной конференции «Психология здоровья человека в глобализирующемся мире» (город Астана, 25-26 апреля 2013 г.).

Материалы предназначены для молодых ученых, исследователей, преподавателей, студентов, магистрантов, докторантов, интересующимися проблемами психологии здоровья.

УДК 159.(07)

ББК 88.4 я7
ISBN 978-601-7429-81-2

©ЕНУ имени Л.Н. Гумилева

©Кафедра психологии ЕНУ имени Л.Н.Гумилева
Пленарлық мәжіліс

Пленарное заседание

Plenary session

ЗДОРОВЬЕ КАК ОБЪЕКТ ИЗУЧЕНИЯ В ПСИХОЛОГИИ В КОНТЕКСТЕ

ЕГО АКТУАЛЬНОСТИ В ЭПОХУ ГЛОБАЛИЗАЦИИ
Джумагельдинов А.Н.

Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева
В настоящее время, проблема здоровья является все более актуальной для всех стран. Не случайно, Всемирный день здоровья отмечается ежегодно 7 апреля в ознаменование годовщины основания Всемирной организации здравоохранения (ВОЗ) в 1948 году. Кроме того, с 1992 года ежегодно 10 октября по инициативе Всемирной федерации психического здоровья (World Federation for Mental Health) и при поддержке ВОЗ отмечается Всемирный День психического здоровья (World Mental Health Day). Его главной задачей является сокращение таких негативных явлений, как депрессия, шизофрения, наркотическая зависимость, эпилепсия и умственная отсталость.

Согласно данным ВОЗ, более 75% людей с психическими расстройствами, включая почти 95 миллионов людей с депрессией и более 25 миллионов людей с эпилепсией, живущих в развивающихся странах, не получают должного лечения. На сегодняшний день в большинстве стран на охрану психического здоровья расходуется менее 2% всех финансовых средств на здравоохранение /1/.

В стратегии развития страны «Казахстан-2030» Президент Н.А.Назарбаев определил «Здоровье, образование и благополучие граждан» одним из долгосрочных приоритетов, важнейшим компонентом которого является предупреждение заболеваний и стимулирование здорового образа жизни. Именно здоровый образ жизни является ключом к здоровью нации /2/. Для исполнения задач, вытекающих из данной стратегии, Президентом Республики Казахстан издан Указ «О первоочередных мерах по улучшению состояния здоровья граждан Республики Казахстан». Помимо государственных и ведомственных учреждений, к реализации указанных задач широко привлечены неправительственные организации, Министерством здравоохранения впервые размещен государственный социальный заказ на сумму более 141,0 млн. тенге среди различных НПО. Социальные проекты направлены на пропаганду здорового образа жизни и укрепление репродуктивного здоровья, информирования пациентов с сахарным диабетом, дальнейшее укрепление профилактической медицины и др./3/.
Глобализация и современные угрозы здоровью

Современный мир в эпоху глобализации переживает экономический и духовный кризис, напрямую влияющий на человеческую психику и здоровье в целом. Такие социо-экономические явления как безработица, неуверенность в завтрашнем дне, информационные войны способствуют развитию депрессии, агрессивному и аутодеструктивному поведению и росту суицидальных тенденций. Прогноз неутешителен для всех стран.

По данным ВОЗ (World Health Organization), в течение ближайших 20 лет депрессия станет самым распространенным недугом среди людей. На сегодняшний день 450 миллионов человек в мире страдают от расстройств и отклонений психики /4/. Уже к 2020 году депрессии во всем мире могут выйти на первое место в структуре заболеваемости населения среди неинфекционных заболеваний. Такие данные были озвучены на Первой глобальной министерской конференции по здоровому образу жизни и неинфекционным заболеваниям в 2011 году /5/.С депрессией связаны такое негативное явление как суицид. Согласно отчету ВОЗ (2008) ежегодно в мире от самоубийств погибает 1 миллион человек /6, с.3/. Например, в США каждые 42 секунды совершается суицидальная попытка, и каждые 17 минут - завершенный суицид. Причем, каждый 1 час 39 минут - жертва суицида - ребенок в возрасте до 15 лет (S.Hart-Hester, P.O.Smith, 1998). В России за период с 1990 по 2007 год частота самоубийств увеличилась почти в 1,5 раза, что вывело её на второе место в мире по этому показателю (Войцех В.Ф. Гилод В.М., 2000; Положий Б.С., Гладышев М.В., 2007) /7/.
Проблема здоровья в Казахстане

Изучение состояния здоровья населения Казахстана обусловливается острой актуальностью данной проблемы. Так, согласно рейтингу, составленному агентством Bloomberg, Казахстан находится на последнем месте в Центральной Азии по уровню здоровья населения, занимая 111-ю строчку списка из 140 стран /8/. При составлении рейтинга специалисты ориентировались, в частности, на такие показатели, как продолжительность жизни и уровень смертности людей разных возрастных категорий, уровень младенческой и материнской смертности, процент людей, потребляющих табачные изделия и алкоголь, количество людей с высоким уровнем холестерина, сахара в крови и с излишним весом, загрязненность окружающей среды, распространенность вирусных и инфекционных заболеваний, а также склонность населения к активному образу жизни. За основу были взяты отчеты международных организаций, в частности ООН и ВОЗ.

Нужно отметить, что состояние здоровья населения республики и средняя продолжительность жизни (в 2009 – 68,5 лет) существенно отстают от показателей развитых стран. По словам Н.Ботева, директора субрегионального офиса фонда ООН в области народонаселения (ЮНФПА) для стран Центральной Азии, в Казахстане высокая общая смертность населения. Он также отмечает особенно низкую продолжительность жизни среди мужчин: Казахстан - одна из трех стран мира с самой большой разницей по продолжительности жизни по половому признаку /8/.

Кроме того, в последние годы Казахстан входит в число стран с самым высоким уровнем самоубийств /9/. По частоте самоубийств, Казахстан находится на 9 месте в мире (данные ВОЗ, 2006). В 2007 году смертность от самоубийств в Республике Казахстан достигла 26,9 случаев на 100 000 человек /6, с.3/. Согласно данным Агентства по статистике РК, в 2011 году в Казахстане зафиксировано 3433 случая суицида (23,7 случая на 100 тыс. населения), что превышает «критический уровень» ВОЗ (20 случаев на 100 тыс. населения) и значительно превосходит показатель распространенности завершенных самоубийств, установленный в качестве среднего для 53 стран мира. Особо следует отметить, что в 2011 г. в республике было зарегистрировано 1175 случаев самоубийств среди детей и молодежи в возрасте до 29 лет (22,9 случая на 100 тыс. человек данной возрастной категории), что отражает мировую тенденцию «омоложения» суицидов. Однако, приведенные статистические данные еще не отражают реальной распространенности этого социально опасного явления, так как степень учета самоубийств оценивается в официальной статистике как 1 из 4-10 случаев /10/.

По сводкам кабинета экстренной психологической помощи (суицидологического) и центра оперативного управления ДВД города Астаны в среднем каждый месяц жителями города предпринимается от 30 до 55 суицидальных попыток. Приведенные данные, по мнению врача-суицидолога Мироновой К.К., несомненно ниже действительности, так как в г.Астана отсутствует централизованная статистика суицидов,а общая степень недоучета самоубийств в официальной статистике оценивается в 25- 40 % /7/.

Еще более быстрыми темпами растет заболеваемость психо-поведенческими расстройствами в результате употребления психоактивных веществ, к которым относятся наркотики и алкоголь. Только за последний год зарегистрировано около 8 тысяч новых случаев, определило рост у детей в возрасте до 15 лет – на 22%, у подростков от 14 до 18 лет – на 32, 7 % /11/.

В этой связи, становится очевидным необходимость введения дисциплины «психология здоровья» в образовательные программы учебных заведений и проведение исследований для изучения факторов риска и принятия превентивных мер по укреплению здоровья.
Изучение психологии здоровья в ЕНУ им. Л.Н. Гумилева

С сентября 2011 года, дисциплина «Клиническая психология здоровья и методология исследования» впервые была введена в учебную программу магистратуры по психологии ЕНУ им.Л.Н.Гумилева. К такому решению послужили партнерские отношения нашего вуза с межуниверситетской лабораторией «Здоровье, Индивид и Общество» французских вузов Клод Бернар Лион 1, Люмьер Лион 2 и Жан Мулен Лион 3. В качестве пилотного проекта были внедрены и адаптированы некоторые модульные образовательные программы Департамента PSED университета Люмьер Лион 2.

В сентябре 2012 г., решением кафедры психологии ЕНУ им. Л.Н.Гумилева психология здоровья была принята как приоритетное научное направление. Для выбора такой научно-исследовательской деятельности были следующие причины:

1. 
   Государственная программа «Здоровье нации – основа нашего успешного будущего», изложенная Президентом Республики Казахстан Н.А.Назарбаевым в стратегии «Казахстан-2050». В ней, в частности, говорится о том, что здоровье нации является одной из приоритетных ценностей государства /2 /;
   
2. 
   Актуальность проблемы здоровья в Казахстане и необходимость ее изучения с позиции психологической науки, что требует разработки теоретической базы и методологических основ;
   
3. 
   Актуальность и универсальность проблемы здоровья в мире, что дает возможность проводить совместные сравнительные исследования с зарубежными учеными;
   
4. 
   Заслуживающий внимания современной психологической науки богатый опыт казахского и других казахстанских этносов в лечении серьезных заболеваний с помощью традиционных методов народной психотерапии.
   

Таким образом, мы можем сказать, что сегодня в ЕНУ им. Л.Н.Гумилева закладывается основа для создания целостной научной психологической школы изучения здоровья, интегрирующей в себя как современные подходы кросс-культурной, клинической, социальной, спортивной и др. психологии, так и традиционные методы народной психотерапии. Налаживается партнерство с зарубежными коллегами для обмена опытом и проведения совместных исследований. Мы надеемся, что наша первая Международная конференция «Психология здоровья человека в глобализирующемся мире» станет традиционной для встреч психологов по обмену опытом в изучении глобальной проблемы человеческого здоровья.

1. 
   Упрощенное руководство по диагностированию психических заболеваний спасет тысячи больных людей. 08/10/2010, источник http://www.meddaily.ru/article/08oct2010/upro6ennoerukov.
   
2. 
   Послание Президента Республики Казахстан - Лидера нации Н. А. Назарбаева народу Казахстана Стратегия «Казахстан-2050».
   
3. 
   Аналитическая справка о реализации Стратегического плана Министерства здравоохранения Республики Казахстан на 2011-2015 годы за первое полугодие 2012 года.
   
4. 
   Врачи предрекают эпидемию депрессии, 02/09/2009. Источник http://kp.ua/daily/020909/192871/.
   
5. 
   В День психического здоровья врачи напоминают о риске депрессии 10/10/2011.http://ria.ru/society/20111010/454083996.html.
   
6. 
   Распопова Н.И. Механизмы формирования, клинические особенности и профилактика суицидального поведения у больных с психическими расстройствами Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора медицинских наук, Москва – 2010.
   
7. 
   Миронова Е.К. Актуальные вопросы превенции суицидов. ГУ « Медицинский центр проблем психического здоровья» г.Астана. 2012.
   
8. 
   Казахстан на последнем месте в регионе по уровню здоровья населения,17.08.2012.http://rus.azattyq.org/archive/news/20120817/360/360.html?id=24679520
   
9. 
   Алимханова М. Казахстан входит в число стран с самым высоким уровнем самоубийств, источник – КазТАГ. Опубликовано 11.07.2012. http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1342003560.
   
10. 
    Распопова Н.И. Основные тенденции динамики распространенности суицидов в республике Казахстан // Медицинская психология в России: электрон. науч. журн. – 2013. – N 2 (19). – URL: ttp://www.medpsy.ru/mprj/archiv_global/2013_2_19/nomer/nomer03.php.
    
11. 
    Турдалиева Б.С., Аимбетова Г.Е., Абдукаюмова У.А., Байсугурова В.Ю., Мусаева Б.А. Здоровье детей и подростков республики Казахстан: проблемы и пути решения, Вестник КазНМУ, 1/27/12, с.1-4.Источник: http://uknews.kz/zozh/zozh-novosti/zdorove-detei-i-podrostkov-respubliki-kazakhstan-problemy-i-puti-resheniya.
    

Особую остроту вышесказанное приобретает в связи с необходимостью решения проблемы личностно-профессионального развития и сохранения здоровья всех субъектов образовательного пространства школы, колледжа, вуза, системы непрерывного образования взрослых, ответственных за обеспечение развития, здоровья и эффективной жизнедеятельности подрастающего поколения.

Решение наиболее актуальных проблем современного образования требует постановки ряда взаимосвязанных теоретических, экспериментальных и практических задач: 1) разработки нового методологического подхода к исследованию личностно-профессионального развития как полисистемного, поливариативного, полисубъектного процесса, детерминирующего сохранение здоровья человека и эффективность его деятельности; 2) изучения целостной личностно-профессиональной эволюции человека с момента поступления ребенка в школу, через стадию осознанного и самостоятельного выбора профессии и профессиональной подготовки к творческой самореализации в профессии; 3) исследования комплекса условий личностного и профессионального развития человека (интерпсихологических, интрапсихологических, интер-интрапсихологических) как ресурсов сохранения здоровья субъекта.

Рассмотрение личностно-профессионального развития человека, его здоровья и эффективной жизнедеятельности на современном уровне и в категориях современной психологии требует обращения к новым методологическим подходам, представленным в науках интеграционно-синтезирующего плана, смысла и характера, которым принадлежит особая роль в понимании и изучении личности, в осмыслении ее жизненных возможностей, высших целей и смыслов жизни.

Разрабатываемый нами /2, 3, 4, 5/ системный личностно-развивающий подход к изучению психологических основ профессиональной жизнедеятельности человека вытекает из системы философско-психологических воззрений на феномен жизни и человека в мире, из теоретико-методологического и практического изучения человека с парадигмальных позиций философской антропологии, основным предметом которой является проблема творческой активности, саморазвития и внутренней детерминации жизнедеятельности человека.

В русле этого подхода используются идеи культурно-исторической детерминации развития психики (Л.С. Выготский), в которой сформулирован принцип саморазвития личности. Идея субъектной детерминации жизненного пути человека, основанная на приоритетности деятельностно-преобразующего способа существования, обусловила выделение рефлексии в качестве основного механизма саморазвития (К.А. Абульханова-Славская, Б.Г. Ананьев, Л.И. Анцыферова, А.В. Брушлинский, С.Л. Рубинштейн). Идея системной детерминации (Б.Ф. Ломов, В.А. Барабанщиков и др.), позволила выделить такие модусы, как многомерность, многоплановость, многоуровневость, множественность детерминант психики. Эти конструкты характеризуются динамичностью, нелинейностью и опосредованностью не только прошлым, но и будущим, потенциальным.

В отличие от теоретиков общей теории систем (В.Н. Садовский, А.И. Уемов, И.В. Блауберг, Э.Г. Юдин и др.), Б.Ф. Ломов подчеркивал специфичность и разнообразие целостных образований психики, их зависимость от сферы бытия, уровней организации и развития. В этой связи исследовательская логика в построении обобщающей концепции личностно-профессионального развития и здоровья человека опирается на понятия системы как целостной совокупности психических явлений, как многомерного, иерархически организованного, динамического целого (Б.Ф. Ломов), с присущими новыми интегративными качествами, не свойственными образующим ее частям компонентам. Система обусловливает взаимосвязь, взаимодействие, взаимопереход и взаимовключение ее составляющих.

Эти идеи подготовили основу для анализа внутренней динамики личностно-профессионального развития (саморазвития) человека /1, 2, 4/ через обоснование положения о том, что формирующиеся потенциальности в виде рефлексивного ресурса профессионального самосознания личности обусловливают новый уровень и новое содержание психологических новообразований – интегральных личностных характеристик, посредством которых человек творит, созидает себя.

В концепции личностно-профессионального развития человека и сохранения его здоровья /2, 3/ рассматриваются: в качестве объекта развития – интегральные личностные характеристики (направленность, компетентность, гибкость), в качестве фундаментального условия – переход на более высокий уровень профессионального самосознания; в качестве психологического механизма – превращение собственной жизнедеятельности человека в предмет практического преобразования; в качестве движущих сил – противоречивое единство Я-действующего, Я-отраженного и Я-творческого; в качестве результата развития – творческая самореализация в профессии, достижение неповторимости личности.

Интегральные характеристики, объединяясь в сложные констелляции, обусловливают профессиональную мобильность, стрессоустойчивость, жизнестойкость субъекта деятельности, тем самым способствуя сохранению и укреплению его здоровья. Каждая интегральная характеристика состоит из определенной комбинации профессионально значимых личностных качеств, существенных для эффективного действования в рамках той или иной конкретной ситуации. Таким образом, личностно-профессиональное развитие, здоровье, эффективность – это единый процесс повышения уровня и совершенствования структуры направленности, компетентности, гибкости путем актуализации рефлексивного ресурса разрешения внутриличностных противоречий и осознания необходимости изменения, преобразования своего внутреннего мира и образа жизни. Работа рефлексивных процессов самосознания может иметь характер как регулятивного, так и интеграционного, смыслопорождающего механизма, определяя тем самым психологическое содержание (способы и формы активности) рефлексивного ресурса личности и индивидуальную траекторию разрешения возникающих у нее внутриличностных противоречий.

Признавая положение о многовариантности изменений человека как открытой саморазвивающейся системы и значимости ценностных оснований выбора вектора этих изменений, мы утверждаем, что многообразие индивидуальных траекторий профессиональной жизнедеятельности человека происходит внутри двух основных стратегий (моделей).

При адаптивном поведении (первая модель) в самосознании человека доминирует тенденция к подчинению профессиональной деятельности внешним обстоятельствам, процессы самоприспособления и подчинения среды исходным интересам специалиста. Модель отражает несформированные, неразвитые личностные характеристики человека, которые и обусловливают профессиональный регресс.

Профессиональный регресс личности отражает искажение сущностных сил человека, ведущее к неспособности личности воспроизводить себя на более высоком уровне сложности, к отсутствию внутренней работы по обобщению собственного опыта, к снижению потребности в творчестве, смыслообразовании, целеполагании.

Динамика профессионального функционирования специалиста проходит три стадии: адаптации, становления и стагнации.

Преодоление (или предупреждение) профессионального регресса и профессиональной стагнации обеспечивает альтернативная модель (модель 2), в которой фактором развития является внутренняя среда личности, ее активность, потребность в самоосуществлении.

В модели профессионального развития (вторая модель) ситуация принципиально иная – человек характеризуется способностью выйти за пределы непрерывного потока повседневной практики, увидеть свой труд в целом и превратить его в предмет практического преобразования. Этот прорыв дает ему возможность стать хозяином положения, полноправным автором, конструирующим свое настоящее и будущее. Это позволяет внутренне принимать, осознавать, оценивать трудности и противоречия разных сторон профессионального труда, самостоятельно и конструктивно разрешать их в соответствии со своими ценностными ориентациями, рассматривать любую трудность как стимул дальнейшего развития, как преодоление собственных пределов, как возможность экспериментировать и рисковать.

Рассматривая профессиональное развитие в виде непрерывного процесса самопроектирования личности, мы выделяем в нем три основные стадии психологической перестройки личности: самоопределение, самовыражение и самореализацию.

Выделенные в концепции модели профессиональной жизнедеятельности проверялись под руководством автора статьи в исследованиях сотрудников, аспирантов, докторантов лаборатории психологии профессионального развития личности на профессиях как социономического профиля: учителях (К.А. Аветисян, О.А. Анисимова, Е.С. Асмаковец, В.Н. Барцевич, Л.В. Брендакова, И.В. Вачков, О.Г. Дониченко, Н.С. Ефимова, И.Г. Колмакова, О.В. Кузьменкова, К.В. Пирумова, А.В. Сергеева, Л.Т. Сочень, Э.Р. Хабибуллин, Д.Ю. Чернов), социальных педагогах (А.В. Попова), преподавателях высшей школы (А.В.Козлова, З.Н. Галина,), психологах (М.П. Лекарева), специалистах службы занятости (Я.В. Голубева), – так и технономического – студентах технических вузов (Е.В.Токарева); технических работниках, инженерах (В.А. Сорока) и социотехнического – руководителях, персональных водителях (В.Ю. Соловьев).

В указанных работах показано, что модель профессионального развития характеризует конструктивный путь человека в профессии, путь созидания, наращивания своего творческого потенциала, сохранения и укрепления профессионального здоровья, тогда как модель адаптивного поведения определяет деструктивный путь в профессии, путь стагнации и невротизации, путь разрушения, расходования, расхищения своего креативного потенциала, личностных ресурсов и физических сил.

Многолетние исследования, проведенные нами (Митина Л.М., 1986-2012) были направлены на эмпирическую проверку моделей профессионального труда учителя – представителя самой массовой профессии и основного субъекта преобразований образовательного пространства школы.

Исследования показали, что для отечественного образования типична модель адаптивного поведения педагога, которое является неконструктивным на всех стадиях профессионального функционирования, особенно на стадии стагнации. Наиболее отчетливо динамика изменений интегральных характеристик личности проявляется у учителей с разным стажем работы в школе: в первые 10-15 лет работы в школе происходит рост показателей компетентности, направленности, гибкости, затем тенденция меняется на противоположную: для учителей со стажем работы 15-20 лет и более характерно резкое снижение всех показателей. Период стагнации чреват возникновением патологий: нервными и психическими расстройствами, соматическими заболеваниями, а в наиболее тяжелых случаях – развитием метапатологии, «свёртыванием» отдельных способностей, инволюцией, деградацией. Как профессиональная группа учительство отличается крайне низкими показателями физического и психического здоровья, а именно от здоровья учителя в огромной степени зависит здоровье подрастающего поколения – будущего страны. Результаты наших многолетних исследований показали, что резкое ухудшение здоровья учащихся во многом определяется невротизирующей средой, создаваемой, помимо прочих, и учителями.

Высокий уровень развития интегральных характеристик личности выявлен у незначительного числа (от 12 до 18%) учителей с большим стажем работы в школе (модель профессионального развития).

Подобная тенденция характерна и для других субъектов образования.

Итак, эффективность профессиональной деятельности и профессиональное здоровье педагога во многом обусловлено стратегией (моделью) его профессиональной жизнедеятельности: адаптивного функционирования или профессионального развития.

Специально разработанная нами психологическая технология профессионального развития и здоровья педагога направлена на преобразование мотивационной, интеллектуальной, аффективной и, в конечном счете, поведенческой структур личности, в результате чего внешняя детерминация жизнедеятельности меняется на внутреннюю.

Мы выделяем четыре стадии оптимизации личности и поведения педагога: подготовку, осознание, переоценку, действие. Модель объединяет основные процессы изменения поведения: мотивационные (I стадия), когнитивные (II стадия), аффективные (III стадия), поведенческие (IV стадия).

Формами реализации технологии профессионального развития и здоровья педагога могут быть научно-практические семинары, психолого-профилактические тренинги, коуч-практикумы. Вместе с тем, необходимо отметить, что наиболее эффективным психолого-педагогическим условием совершенствования процесса личностно-профессионального развития субъектов образования являются интегрированные в образовательное пространство школы, колледжа, ВУЗа комплексные программы «развитие-здоровье-эффективность», реализуемые на разных уровнях психологического воздействия.

Обращение к инструментально-экспрессивному уровню саморегуляции может помочь педагогу изменить стилевые характеристики, развить социальные навыки, что способствует его социально-психологической адаптации к текущей ситуации. На смысловом уровне педагогу можно помочь принять решение, разобраться в проблеме, как правило, не выходя за пределы привычных смысловых ориентаций. Указанные направления воздействия отвечают задачам развития конкретных способностей (коммуникативных, рефлексивных, гностических и др.), что, несомненно, оказывает позитивное влияние на эффективность профессиональной деятельности педагога и его психическое самочувствие. Высший экзистенциальный уровень обеспечивает возможность личностного выбора и автономного развития. Он становится ведущим фактором развития зрелой личности педагога, способного выступать активным и автономным субъектом собственной жизнедеятельности в меняющемся мире и оказывать позитивное воздействие на личностное развитие учащихся и укрепление их здоровья.

Многолетние экспериментальные (лонгитюдные) исследования, проведенные нами, доказали возможность и необходимость интеграции в образовательное пространство психологической технологии, направленной в рамках единой системы на одновременное, непрерывное личностное и профессиональное развитие субъектов образования как основных участников образовательного пространства и как со-субъектов этого пространства /5/.

Таким образом, теоретико-эмпирические исследования, проводимые в русле системного личностно-развивающего подхода, позволили создать обобщающую концепцию профессионального развития личности и сохранения ее здоровья, разработать инновационную здоровьесберегающую психологическую технологию конструктивного изменения поведения специалиста и выделить комплекс психологических условий личностно-профессионального развития человека, обусловливающих эффективность его профессиональной деятельности, совершенствование профессиональной подготовки при условии сохранения и укрепления здоровья.

В качестве важнейших составляющих этого комплекса можно выделить следующие группы условий.

Внутренние условия – система интрапсихологических факторов, определяющих активное качественное преобразование человеком своего внутреннего мира, внутренняя детерминация его активности, включающая актуализацию рефлексивного ресурса и приводящая к принципиально новому способу профессиональной жизнедеятельности.

Внешние условия – система интерпсихологических факторов, задаваемых внедрением инновационной психологической технологии в процесс подготовки и переподготовки специалиста, внешняя детерминация, задающая человеку представление о новом результате и предлагающая новое системное средство достижения такого результата.

Внешне-внутренние условия – система интер-интрапсихологических факторов развития личности, определяемых ее участием в полисубъектном взаимодействии в общностях «учитель-ученик-родитель-психолог», «преподаватель-студент», «наставник-«молодой специалист» и в других полисубъектах.

Таким образом, решение проблемы здоровья человека в глобализирующемся мире предполагает необходимость рассмотрения категории здоровья как интегрального качества в системе «развитие-здоровье-эффективность».

1. 
   Личность и профессия: психологическая поддержка и сопровождение / под ред. Л.М. Митиной. – М.: Академия, 2005.
   
2. 
   Митина Л.М. Психология труда и профессионального развития учителя. – М.: Академия, 2004.
   
3. 
   Митина Л.М., Митин Г.В., Анисимова О.А. Профессиональная деятельность и здоровье педагога. – М.: Академия, 2005.
   
4. 
   Митина Л.М. Психология профессионального развития личности: теоретико-методологические проблемы // Российский научный журнал, 2010, № 1(2), с. 57-63.
   
5. 
   Митина Л.М. Личностное и профессиональное развитие субъектов образовательного пространства в условиях полисубъектного взаимодействия // Век психологии. К 100-летию Психологического института РАО / под общей редакцией В.В. Рубцова. – СПб.: Нестор-История, 2012. – С. 422-445.
   

The very conceptions of health have been altered in response to advances in social science. Health is now considered to be a human state that is more than the absence of disease. Health has become conceptually complex and covers all dimensions of life and the mental and social well-being implied in the term “quality of life”. Subjective well-being takes into account all factors from a person’s psychological life space and the cultural surroundings required for optimal human development. In fact an interdisciplinary approach is essential in order to reduce the health disparities that are primarily related to socio-economic deficits so obvious in the world (Anderson, 2009).

Cross-cultural psychology is making important contributions, particularly by providing an understanding of the cultural framework for both physical and mental health services. In fact physical health and mental healthcare are interdependent, and must be understood within the framework of both cultural knowledge and cross-cultural comparative findings. In particular psychology has produced helpful knowledge in salient areas including cognition, but also in understandings of emotional, behavioral and social aspects of life considered essential information for culturally based practices and individual therapy. Cross-cultural researchers recognize the need for cultural sensitivity in delivering empirically verified treatment in a still heterogeneous world.

The need for cultural and cross-cultural knowledge can be ascertained by the large scale differences between various cultural groups in physical and mental health (Gurung, 2010). Cultural values produce different conceptions about the nature of health and illness and what treatment strategies will have optimal outcomes. Not all cultural groups are on a level playing field and being poor is implicated in the etiology of most infectious and chronic disorders in the world. Low socio-economic status is linked consistently to health related death rates and produces health related disadvantages from birth throughout life.

Health disparities connected to socio-economic status occur all over the world. In the U.S., African Americans suffer especially from appalling infant mortality rates that are twice as high as European Americans. Likewise deaths from heart disease are 40% higher among African Americans compared to descendants of Europeans. The most salient statistic that reflects health is life expectancy, and here there is a difference of 35 years between some ethnic groups in the U.S. (U.S. Department of Health and Human Services, 2009; Murray, Kulkarni, Michaud, Tomijima, Bulzacchelli, Iandiorio, & Ezzati, 2006). Nearly one in two people in the U.S will suffer from a major mental disorder in their lifetimes, and millions of sufferers do not receive any care whatsoever, and this is in the richest country in the world. While mental illness strikes people in all social classes the poor are disproportionately represented. At any time about one in six people living at or below the poverty line in the U.S. suffer from a severe mental health problem. From an economic point of view inadequate mental health care cost billions of dollars to the U.S economy each year (Editors, 2012).

It is not difficult to understand that people living in poverty are also more depressed as compared to more well of people (Pratt & Brody, 2008). Parallel socioeconomic disparity occurs also between poor and wealthy countries. In rich countries the well off have access to the latest in health care that is too costly for poor countries to acquire. For people who believe that good health and effective health care is a basic human right the socioeconomic disparity that drives health outcomes within and between countries appear as a grand injustice. While the effect of socioeconomic disparity in health is supported by available statistics there are notable differences. Cuba, a relative economically poor country, has poured a major portion of their meager resources into health care and education making both accessible to all citizens. A major result is a lower birth death rate in Cuba compared to the U.S. a much richer neighbor, and Cuban doctors serve all over the world in poor countries trying to bridge the disparity caused by poverty like for example in Haiti and Venezuela.
Socio-economic disparities and well-being.

Culture is affected by the ecological environment, but at the same time culture also changes the environment in ways that affect both physical and mental health. Population increases in developing nations have created many challenges to provide adequate nutrition to people and affects infant survival rates. The population of the world is increasing, especially in developing countries, stressing the world’s resources, economic relations between rich and poor countries and ultimately socio-economic stability. One reason for the larger fertility rate in developing nations is the inability of these societies to provide social security for people reaching old age, and the need to have surviving children provide the essential psychological and material support. Cultural values play an important role as women who are socialized with traditional gender values tend to have larger families which perpetuate the limited social roles of females in traditional cultures.

Population increases are not benign as they are typically also related to industrialization of society, larger cities and socioeconomic disparity between rich and poor. In terms of physical health the stress caused by industrialization includes hypertension and many associated outcomes like heart disease. Whether the result of industrialization is positive or negative appear directly related to wealth disparity. Where there is a relative equitable distribution of wealth and health related resources the outcome is better for overall health and increased longevity of the population. The key is not the overall wealth of a nation, but the degree to which the wealth is distributed in egalitarian or disparate ways. For example in the U.S. mortality rates vary between the states directly as a function of the inequality of income. The injustice is also present between nations varying in wealth, and the differences in health related expenditures differ widely between countries with people needing services the most getting the least.

The economically disadvantaged whether within or between countries suffer more malnutrition. A major concern is the relationship between malnutrition and psychological functioning. This is an issue of catastrophic proportions and likely to get worse with a growing world population. In developing countries a full 46 percent of children suffer from malnutrition that has very negative consequences on physical and psychological development (UNICEF, 1996). Malnutrition is a complex phenomenon involving cultural practice, limitations of the environment, and economic and social organization. Nevertheless there is sufficient food in the world as a whole if political will and organization would permit it to reach those that suffer from malnutrition (Barba, Guthrie, & Guthrie, 1982). Psychologically the greatest impact of malnutrition is on cognitive development . The earliest years are of greatest significance for intellectual development. Children who need hospitalization to recover from malnutrition or suffer malnutrition that persist over a period of months in the first two years of life suffer a severe decline in intellectual functioning of about 10 IQ points. There is some evidence that even milder forms of malnutrition may affect intelligence and increase infant mortality. Not having sufficient nutrition also causes passivity in children and removes the normal intellectual stimulation that children experience when well nourished through exploration activities.

Typically, malnutrition does not occur in isolation, but is present in conjunction with other adverse environmental conditions including exposure to disease, unhygienic conditions, and substandard housing. These are the effects of unjust economic distribution both within and also between cultures. For example traditional cultures with many adverse environmental conditions frequently produce additional stress by the challenges of large families and dysfunctional family life. It is clear that the adverse affects of malnutrition goes far beyond mere intellectual functioning as it may for example contribute to an acceptance of the status quo for lack of individual and social energy and innovation. Given the critical period of early childhood the general rule is that the earlier the nutrition intervention in the child’s life the better. International intervention includes emergency food, but also could provide skills to the community that optimizes child development.
Mental health among ethnic minorities: Injustice in the United States.

Native Americans have inherited poverty and discrimination as the outcome of cultural genocide carried out initially by European invaders. The disruptions of the traditional economic lives of Native Americans and resettlement into reservations that are socio-economically dysfunctional have created stress, poverty and alcoholism. Compared to other ethnic groups Native Americans suffer the highest level of anxiety based disorders (Smith, Stinson, & Dawson, 2006). It is easy to conceive that the marginalization of Native American communities translate into fundamental mental health disorders including depression. The social and economic base for a healthy life is missing from many Native American communities that in turn produce mental ill health, and destroys hope for the future (Organista, Organista, & Kurasaki, 2003).

African Americans brought to the U.S. as slaves centuries ago is another group suffering from historical discrimination and cultural genocide. That humiliating tradition and subsequent discrimination still affects Blacks psychologically with the principal heritage being poverty and social dysfunction. Research has shown that mental disorders are significantly higher among African Americans compared to European Americans. Again these results appear the direct outcome of poverty, inadequate physical and mental health services, and an economy that channels many young people into crime as the only utilitarian way to escape economic realities. The socio-economic disparities between European and African Americans are so high that rate differences in mental disorder cannot be unrelated. For example when socio-economic differences are controlled in research, the mental health differences between the two groups largely disappear with African Americans suffering similar rates of mental disorder as whites. However, these socioeconomic disparities remain today and African Americans suffer disproportionately much higher rates of Schizophrenia, depression, and anti-social personality disorders. Other studies also support the higher rate of bipolar disorders among African Americans (Smith et al., 2006).

Since Latin Americans constitute the fastest growing ethnic group in the U.S. there is a very large social and cultural base of support for individuals suffering stressful events. Members of some Latin groups integrate very readily into the broader society and do not suffer the socio-economic deprivations. There are however significant differences in health between various Latin groups that can be attributed to differences in socio-economic status, the experience with discrimination from the broader community and the cultural support available (Guarnaccia, Martinez, & Acosta, 2005). For example, to undermine Cuban society and encourage defections, the United States have treated Cuban immigrants preferentially with immediate socio-economic support and permanent residence, while discriminating against more needy groups like migrants arriving from Haiti. Cubans as a group have a relative high socio-economic status and are less likely to report symptoms of mental disorder.

Likewise Asian Americans typically have a strong cultural base; however there are significant differences in socio-economic status and mental disorders between different ethnic Asian groups. The Asian immigrant groups that suffer most from socio-economic disparities also report greater mental health related symptoms. Those living with poor socio-economic circumstances and/or have refugee status have higher rates of mental disorder. We can conclude that the differences in mental health between European Americans and other ethnic groups in the U.S. are primarily attributed to unfavorable socio-economic circumstances among the ethnic minorities.
References

Anderson, N. B. (2009). Health disparities: A multidimensional approach. Communique, March, 7-9.

Bhui, K., Craig, T., & Mohamud, S. (2006). Mental disorders among Somali refugees: Developing cultural appropriate measures and assessing socio-cultural risk factors. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 41, 5, 400-4008.

Editors (2012). Science Agenda. A neglect of mental illness. Scientific American, March,

p 8.

Gottfried, A. W., Gottfried, A. E., Bathurst, K., Guerin, D. W., & Parramore, M. M. (2003). Socioeconomic status in children’s development and family environment: Infancy through adolescence. In M. H. Bornstein & R. H. Bradley (Eds.), Socioeconomic status, parenting, and child development (pp. 189-207). Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum.

Gurung, R.A . R. (2010). Health psychology: cultural approach (2^nd Ed.), San Francisco: Cengage.

Larsen, K. S. (1979a). A black community health program-perspective for training. Australian Psychologist, 14, 1, 45-56.

Larsen, K. S. (1979a). Social crisis and Aboriginal alcohol abuse. Australian Journal of Social Issues, 14, 2, 143-159.

Larsen, K. S. (1980). Aboriginal group identification and problem drinking. Australian Psychologist, 15, 3, 385-392.

Murray, C., Kulkarni, S., Michaud, C., Tomijima, J. (2006). Eight Americas: Investigating mortality disparities across races, counties, and race-counties in the United States. PloS Medicine, 3, 9, 260.

Organista, P. B., Organista, K. C., & Kurasaki, K. (2003). The relationship between acculturation and ethnic minority health. In K. M. Chun & P. B. Organista (Eds.), Acculturation: Advances in theory, measurement, and applied research (pp. 139-161). Washington, DC: American Psychological Association.

Pratt, L. A., & Brody, D. J. (2008). Depression in the United States household population 2005-2006. National Center for Health Services Data Brief, 7. Retrieved from http://www.cdc.gov/nchs/data/databriefs/db07.pdf

U. S. Department of Health and Human Services (2009). Healthy people 2010. Retrieved from www.healthypeople.gov

Smith, S. M., Stinson, F. S., & Dawson, D. A. (2006). Race/ethnic differences in the prevalence and co-occurrence of substance abuse disorder and independent mood and anxiety disorders: Results from the National Epidemiological Survey on Alcohol and Related Conditions. Psychological Medicine, 36, 7, 987-998.

Осыған орай, соңғы жылдары ғылым мен тәжірибеде «денсаулық психологиясы», «психологиялық саулық» (И.В. Дубровина), «психикалық саулық» (Денсаулықты сақтаудың дүниежүзілік ұйымы, 1979), «кәсіби денсаулық психологиясы» (GeorgeEverly, 1986) атты ұғымдар орнығып қалды. Тіпті, қазіргі кезде психолог мамандығының еуропалық дипломын (EuropeanCertificateinPsychology, EuroPsy) алу үшін денсаулық психологиясының аясындағы мәселелерді шешуге қатысты құзіреттердің студенттерде дамуы маңызды шарт болып табылады (Houdmontetal., 2010) .

Адамның өз денсаулығына қатынасын көптеген психологиялық факторлар бейнелейді. Осы факторлар бойынша денсаулық психологиясында бірнеше психологиялық үлгілер бар.

А. Бандураның (Bandura, 1997) әлеуметтік үйрену теориясының аясында тұлғаның өз әрекеттерінің тиімділігіне сенімді болу тұжырымдамасы іс-әрекеттің басталуын да, барысын да анықтайды. Индивидтің өз әрекеттерінің тиімділігіне сенімді болуы шылым шегу, алкоголизм сияқты тәуелділіктерді және көптеген науқастарды емдеуде предиктор ретінде қарастырылады (Condiotte, Lichtenstein, 1981; Kavanaghetal., 1996; 1999).

Денсаулық психологиясына қатысты мәселелерді бақылау локусымен түсіндіретін үлгілер бар. Осы орайда «денсаулықты бақылаудың локусы» термині қолданылып, индивидтің денсаулықты сақтаудың сыртқы немесе ішкі факторларына сенімділігін бағалаудың арнайы әдістемесі қарастырылады (Wallstonetal., 1976). Субъектінің өз денсаулығын сақтауға қатысты мінез-құлқы, жүріс-тұрысы денсаулықты бақылаудың локусы арқылы болжанады. Мәселен, бақылаудың интернальді локусы денеге күш түсіруді үзбей жүзеге асырумен (Normanetal., 1997); дұрыс тамақтанумен (Steptoe, Wardle, 2001) оңды корреляция көрсетеді.

Сонымен қатар, адамның денсаулыққа қатынасын анықтайтын психологиялық факторларға оның тұлғалық сапалары мен әлеуметтік-мәдени ерекшеліктері жатады (Diefenbach, Leventhal, 1996).

Денсаулықты сақтаудың және нығайтудың субъективті жақтары көптеген зерттеушілердің еңбектерінде қарастырылады. Солардың шегінде адамның өз денсаулығына қатынасы, өзара әрекеттесудің нәтижесі арқылы анықталатын соматикалық денсаулықтың психологиялық сипаттамасы – «соматонозогнозия» (Квасенко, Зубарев, 1980) ұғымы негізделеді.

Жалпы, денсаулықты сақтау мен нығайту тұлға субъектілігінің нәтижесі болып табылады. Әрине, субъект қасиеттері денсаулық төмендеген жағдайда өзекті болады. Сонымен қатар, субъектілік ұстаным индивидтің науқастану мазмұнына және тұлғалық ерекшеліктеріне байланысты сипатталады. Дегенмен, субъектілік тұлғаның әлеуеттік қасиеті ретінде әрқашан денсаулықты сақтап, нығайтудың негізі болып табылады.

Субъект категориясының философия аясынан шығып, психологиялық теорияға кіргізілуі болашағы зор, эвристикалық маңызы орасан іс болды. Соның арқасында кейбір іргелі психологиялық мәселелердің әдіснамалық тіректерін дәлме-дәл келтіруге мүмкіндік ашылды. Субъект категориясы әртүрлі психологиялық ұғымдарды саралауға әрі оларды ерекше жүйелікпен жинақтауға әдіснамалық бағдар болады.

Субъект категориясы үздіксіз, жоғары қарай үдемелі жетілуді, дамуды білдіреді. Осыған орай адамды өмір, іс-әрекет, қарым-қатынас процестерінің субъектісі ретінде психологиялық зерттеу ғылымдағы түрлі теорияларды ықпалдастыратын тұрғы дәрежесінде анықталып, өткен ғасырдың 80-ші жылдарынан теориялық-әдіснамалық негізге айнала бастады. Субъект талдамасы психология ғылымдарының бірлігін орнататын, сондай-ақ, психологияны жаратылыстану және гуманитарлық тарамдарға айырылып, жікке бөлінуін жеңуге мүмкіндік беретін жол ретінде аса жоғары дәріптеледі /14, 94 б./. Сондай-ақ бірқатар зерттеушілер психология ғылымдарының барлық салаларының жалпы зерттеу пәні тек субъект болатынына әбден негіз бар деп санайды /15, 18 б./.

Теориялық және эмпирикалық зерттеулер арқылы пайда болған жаңа сала – субъект психологиясы С.Л. Рубинштейннің /16/ адам баласы болмысты және өзін саналылықпен құрауға, өзгертуге, түрлендіруге қабілетті болатыны жайлы басты идеяның негізінде пайда болған. Мұнда постулаттық тұжырым жасалған: адам субъект болып дүниеге келмейді, субъект болып дамып, жетіледі.

А.В. Брушлинский субъект ұғымын белсенділіктің әртүрлі формаларына байланысты әлдеқайда кең түрде анықтайды: «Субъект, яғни, өз тарихын жасаушы, өзінің өмір жолын басқарушы болу – адамның барша қасиеттерінің арасындағы аса маңыздысы. Бұл, алдымен, практикалық іс-әрекеттің, қарым-қатынастың, мінез-құлықтың, танымның, жасампаздықтың және басқа да ерекше адами белсенділік түрлерінің (шығармашылық, адамгершілік, еркіндік танытатын) және қажетті нәтижеге қол жеткізудің бастамашысы болу мен іске асырылуын білдіреді» /17, 5 б./. Осы орайда адам баласының субъект ретінде өзгертуші, түрлендіруші, жасампаз, шығармашыл белсенділігін, осы белсенділік факторлары мен оны жүзеге асыру механизмдерін зерттеу бірқатар жәйттерді түсіндіреді. Субъект психологиясының қағидалық негіздері денсаулықты сақтау мен нығайту мәселесін тұжырымдауға мүмкіндік береді.

К.А. Абульханова /18/ ұстанымы бойынша тұлғаның субъектілігі іс-әрекеттің талап-міндеттері мен тұлғаның өз өлшемдеріне сәйкес қайта құрылу, қайта ұйымдастырылу процесін анықтайды. Субъект ақиқатты бейнелеп қана қоймайды, ол әрқашан осы ақиқаттың мән-мағынасын айқындап, оның құнды жақтарын ашып, оған өзiндiк мазмұн бередi. Сондықтан, субъектілік индивидтің денсаулықты нығайтудағы психологиялық шарты болады.

Субъект адамның барлық нақты қасиеттерін, жан-дүниесін бір жүйеге біріктіреді. Мұнда А.В. Брушлинский пікірінше тұтастық, бірлік, ықпалдастық субъектінің барлық, тіпті, өзара қайшылықты және үйлесе алмайтын да қасиеттерін бір жүйеге ұйыстыратын негіз ретіндегі оның аса маңызды ерекшеліктері болып табылады /19, 6 б./.

Осылайша, бірқатар ілімдерде субъект белсенділіктің, бастамашылықтың, біртұтастықтың, автономдықтың жоғары деңгейіндегі адам, өз өмірінің жасампазы, өзінің тіршілік әрекеттерін басқарушы ретінде анықтау орныққан (К.А. Абульханова, Г.И. Аксенова, Б.Г. Ананьев, Л.И. Анцыферова, А.А. Бодалев, Г. Крэйг, Д.А. Леонтьев, В.Д. Шадриков және т.б.). Мәселеге қатысты әдебиеттерге жасалған талдау зерттеушілердің ғылыми ұстанымдары әрқалай болғанымен, олардың көзқарасында қиылысатын тұстарды айқын көрсетті. Бұл субъектінің әрқашан өзін-өзі дамытуға әзірлігіне қатысты.

Сонда, түрлендіруші іс-әрекетпен қатар субъектілік ұстанымдағы адам өзін-өзі өзгертуге әлеуетті келеді. «Адам мақсаттарды және оларды жүзеге асыруға қажетті әрекеттерді еркімен таңдау арқылы анықталатын сана және өзіндік сана-сезім иесі ретінде ғана субъект болып табылады» /20, 26 б./. Осы орайда, субъект тұрғысынан денсаулықты сақтап, нығайту мүмкіндіктері бойынша индивидтің «Мен-нақты» жағдайын дәлме-дәл бағалауы, «Мен-идеал» бейнесі жобаланып, анықталады. Сондықтан денсаулық психологиясындағы субъектілік индивидтің өз денсаулығына саналы қатынасын сипаттайды.

Сонда, денсаулықты сақтау мен нығайту үшін тұлғаның өз өмірін жасаушы, өзгертуші, түрлендіруші субъект болуы қажетті шарт.

Дегенмен, К.А. Абульханова «… кез-келген тұлғаның іс-әрекет субъектісі бола алмайтындығын» жазады /18, 63 б./. Әрі, «субъект – кемелге жету шыңы емес, тек оны бетке ұстап, қозғалу деген жалпы анықтамаға сәйкес әрбір тұлғаның субъект ретінде қалыптаса бастауы әр шамада болады» /18, 65 б./. Осыған орай, денсаулықты сақтау мен нығайту үздіксіз, ұдайы дамитын субъектілік ұстаным болатыны нақтыланады.

Шығыстық парадигмаға сәйкес адамның сыртқы ортаны өзгерту, түрлендіру әрекеттеріне ізгілікті, рухани ұстаным тән. В.П. Зинченко да адамның субъект ретінде өзін және әлемді, ондағы өз орнын тануға өзгертуші, түрлендіруші іс-әрекетін, тәжірибесін, ізденушілігін руханилық деп дәйектеген /21, 275 б./. Рухани-тәжірибелік іс-әрекет субъект жететін айрықша деңгей болып табылады. Бұл түсініктеме денсаулық психологиясындағы субъект ретінде дамытуының ізгіліктік, руханилық бағытын тағайындайды. Тұлға субъект ретінде ғана кісіліктің, әдептіліктің оңтайлы даму деңгейіне жете алады. В.В. Знаков /22/ субъектілікті адамның өз қылықтарын саналы аңғаруға және өз әрекеттері үшін жауапкершілікті ерікті түрде, рухани-адамгершілік тұрғысынан өз мойнына алуға мүмкіндік беретін тұлға сипаттары арқылы анықтайды. Оның ұстанымынша басқалармен өзара әрекеттестікте саналы, рухани сенім негізіндегі тәсілдерді қолдануға дербес шешім қабылдай алатын ерікті адамды ғана субъект деп атау қажет. Осыдан рухани-адамгершілік құндылықтарды қабылдамаған, ізгіліктік ұстанымы жетілмеген психолог, дәрігер, пациент, клиент өзінің де, өзгелердің де денсаулығын құндылық ретінде қабылдай алмайды. Олай болса, субъектілік парадигма денсаулық психологиясындағы адамгершілік-ізгіліктік қағидалардың маңызын айқындап береді.

К.А. Абульханова іс-әрекет субъектісі бола алған тұлғаның сапалық өзгерістерін қарастырып, адам бойында өтетін трансформациялардың үшеуін ажыратады. Біріншіден, барлық жан қуаттары (психикалық процестер, қасиеттер, қабілет, кейіп) тұлғаның өмірдегі тірлігі мен іс-әрекетін қамтамасыз ету құралы ретінде қолданылады. Екіншіден, барлық жан қуаттары тұлғаның іс-әрекетіне бағынышты болатын жеке-даралықтың композициясын құрайды. Үшіншіден, тұлға субъект болған соң бойындағы өз шамасына, қабілеттері мен мүмкіндіктеріне қарамастан өмірдегі және іс-әрекеттегі өз стратегияларына арқалана бастайды. Міне, сондықтан өзінің ерік-күшін, зерде-зиятын, қабілеттерін өмір сүру мағынасынан айырылып қалған адам іс-әрекет пен өзін-өзі жүзеге асыру үшін қолдана алмайды /18, 68 б./. Бұдан біздің зерттеу үшін 1) субъект негізінде тұлғаның денсаулығы арта түсетіні және 2) мықты денсаулықтың тұлға субъектілігін дамытуға шарт болатыны жайлы аса маңызды тұжырым бекітіледі.

Олай болса, психологиялық саулық нашарлағанда тұлғаның субъектілігін қалай түсінуге болады? Мұнда субъект функцияларының кейбір жеке-дара тұстарына ғана екпін түседі де, олар адамның жан-дүниесінен, тұлғалық сапаларынан, мінез-құлқы мен жүріс-тұрысынан жоталанып, ерекше көрінеді. Бұл жағдайда кейбір жеке психологиялық құбылыстардың үстем ықпалы орын алып, адам өз өмірін өзінің кереғар, адамилықтан аулақ мазмұнына бағынышты етіп қояды. Маниакалдық жағдайлар, түрлі фобиялар, клептоманиялық, зомбилық құбылыс, агрессия мен девианттылық формалары, гемблинг-тәуелділік, эгоистік қатынастар, програстинация т.с.с. осыған барынша көрнекі мысал болады деп танимыз. Басындағы мұндай ауытқушылық жағдайында адам өз-өзіне еркі жүрмей, өзін-өзі реттеу, өзін-өзі бақылау мүмкіндіктері жоғалып, тәуелді кейіпте күй кешеді. Осындай біржақты, тұтастығы жоқ, адами тұрпатқа жат, ауытқуға ұшыраған белсенділік, дербестік, бастамашылық қасиеттерді субъектілік ерекшеліктің бір түрі дегеннен гөрі бейсубъектілік деп анықтаған жөн сияқты. Сондай-ақ ақкөңілдік, мейірімділік, ізгіліктілік, білімділік жоталы болғанымен, өзінің «Мен» бейнесін идеалды деп қабылдайтын кейбір адамдағы тұлғалық деформациялар да бейсубъектілік құбылыс деп санаймыз. Олай болса, толымды субъект өз тіршілігінде, іс-әрекетінде, қарым-қатынасында мөлшер, шектілік қағидасын басшылыққа алуға әлеуетті болады. Өзгертуші, түрлендіруші іс-әрекетінің аясын субъект өзі таңдап, өзі тағайындайды; және қоғамдағы моральға тіректеліп, өз субъектілігінің денсаулығы мен жансаулығына салдарын өз бағалайды. Ұлттық сана-сезімінен, ұлттық мәдениетінен, тіршілік әрекетінен, өзара әрекеттестік пен өзара қатынас саласынан, бейбіт өмірді құндылық ретінде қарастыруынан, этикалық нормаларынан, стандарттары мен атрибуттарынан дүниеге – табиғатқа, қоғамға, мәдениетке, адамға ықпал етудің ізгілікті, рухани негізінен қазақ халқының өлшемді білу қабілеті, ұстанымы жоғары болып, психологиялық саулық мәселесін шеше алуы айқын аңғарылады. К.А. Абульханова қайшылықтарды шеше алудағы мүмкіндіктерді субъект категориясының анықтауышы ретінде ұйғарады. . «… өмір жолының субъектісі ретіндегі тұлғаның қасиеттері оның өз өмір жолын ұйымдастыру, құру кезінде пайда болатын қайшылықтарды шешу тәсілінен (Бөліп көрсеткен – К.А.А.) көрінеді» /23, 25 б./). Ол «субъектінің қайшылықтарды шешуші ретінде анықталуы шешім қабылдаудан қашқалақтайтын тұлғаның деформацияға, деградацияға, фрустрацияға ұшырай бастауын түсінуге мүмкіндік береді» – деп түйіндейді /18, 68 б./. Олай болса, субъект өлшемі ретінде қайшылықтарды шешуге қабілеттілік алынады. Сонда, тұлға субъект ретінде ғана денсаулық мәселелерін шешуге психологиялық даярлық таныта алады. Ал, осы бағыттағы белсенділіктің таңдамалы болуы және оның даралық негіздегі нәтижелілігі, баламалылығы тұлғаның тек субъект ретіндегі әрекетін сипаттайды. Мұнда тұлғаның өзін-өзі ұйымдастыру, құру және реттеу деңгейлері басты мәселе болып табылады.

Субъектілікті А.Г. Асмолов /24/ іс-әрекеттің ішкі жоспарын ашатын жүйелі сипаттама ретінде қарастырады. Ол субъектіліктің ең жоғары формасына тұлғалық мағынаны жатқызады. Адам өзіне өз іс-әрекетінің субъектісі ретінде қараса, онда, осы іс-әрекетті жүзеге асыру сипаты тұлғалық мағынаға берілген мәселені шешу сипатына айналады. Олай болса, мәселені шешуге байланысты субъектіліктің даму деңгейі анықталады. Осыған орай, субъект ретінде денсаулық мәселесін шешу тұлғалық мағынаға ие болуы керек деп бекітеміз. Нақты бір проблемалық жағдаятты шешуге қатысты субъектіліктің ерекшелігін «жағдайдан тыс субъектілік» ұғымы дәлме-дәл анықтайды /25/. Тұлғаның әрқашан денсаулықты сақтап, нығайтуға қатынасы жағдайдан тыс субъектілік ретінде тұрақты және әлеуетті қасиетке айналады.

Біз өз зерттеулерімізде субъектілікті тұлғаның өзіне және өзгелерге деген құнды қатынасы бойынша анықтаймыз. Себебі, субъектілік қатынас ұғымы арқылы мәндік сипатқа ие болады. В.Н. Мясищев адам қатынасын «оның әрекеттерінен, реакцияларынан, және жай-күйінен танылатын, объективті ақиқаттың әр түрлі жақтарымен саналы, таңдамалы, тәжірибеге негізделген, психологиялық байланыс» /26, 48 б./ – деп түйіндейді. Ғалым «басыңқы қатынас» ұғымын енгізіп, дәйектеу арқылы онымен тұлғаның мәнді сипаты, өмір мағынасы жайлы мәселелерді байланыстырады. Басыңқы қатынас адамның ниет-тілектерінен, мүмкіндіктерінен, әрекеттерінен көрінеді. С.Л. Рубинштейн басқа адамдарға деген қатынасты «адамзат өмірінің өзегі» – деп бейнелеп келтірген /16, 262 б./. Осы мағынадағы адамның басқаларға қатынасы ортаға да, өзіне де қатысты өзгерту, дамыту, жетілдіру анықтауышы болады. Сондықтан, денсаулықты арттыруда тұлғаның басқаларға және өзіне деген қатынасының құнды, ізгі-рухани сипатта болуы өзекті мәселе.

Л.И. Анцыферова /27/ тұлға қатынастарын «реципроктілі» деген. Адам өз тарапынан ғана қатынас жасамайды, ол өзіне деген басқа адамдардың да қатынасын ескеріп, жинақтайды. Сондықтан субъектілік жеке-дара субъект қасиеті болып қоймайды. Олай болса, кез келген субъект өз субъектілігінің жалғыз ғана иесі емес. Адамдар арасындағы қатынас субъектілік дамудың шарты болып табылады. Осы орайда өзара қатынас сипатын зерттеу субъектіліктің реципроктілік ерекшелігін айқындайды. Қатынастардың реципроктілігін В.А. Петровский /25/ анықтаған, біреуді басқа адамның идеал ретінде өзінше көрсетуін (бейнелеуін, қайталауын) білдіретін «бейнеленген субъектілік» ұғымына мағынасы жағынан бара-бар келеді. Мұнда, «бейнеленген субъектілік» тұлғаның басқалармен байланысын аңғаруды білдіреді. Бейнеленген субъектілік басқа адамдарда субъектінің жалғастық табуын түсіндіреді. Олай болса, субъектілік денсаулықты нығайтып, арттырудың әлеуметтік сипатын айқындайды. Сонда, біздің ойымызша, өзінің денсаулығын сақтап, арттыруда субъектілік танытатын тұлғаның «бейнеленуі», басқа адамдардың көзқарастарының, дүниетанымының, қатынастарының, ұстанымдарының оңды өзгерісіне ықпал етуі орын алады. Сонымен, тұлғаның денсаулыққа қатынасы 1) басқаларға және 2) өзіне құндылық ретінде қарап, өзін субъект ретінде қабылдауы арқылы бейнеленеді.

Жалпы, адам дамуының мақсатында барынша субъект ретінде дами түсу бағыты жатыр. Ал, К.А. Абульханова, В.И. Слободчиков, Г.А. Цукерман және т.б. зерттеушілердің еңбектерінде адамның өзіндік сана-сезімге негізделетін жалпы психологиялық дамуы субъектілікті жетілдіріп, «объектіліктен» құтылумен байланысты болатыны ашылады. Ғылыми-әдіснамалық қағидалар негізінде денсаулықты арттырып, нығайтуда тұлға тек субъект ретінде танылуы ғана емес, субъектілік дамуы орын алады деп тұжырымдаймыз.

Жалпы, студенттердің кез-келген әлеуметтік-психологиялық мәселелерді шеше алудағы субъектілік біздің зерттеулерде тұжырымдалған (2004; 2007; 2008). Сондай-ақ, субъектілік парадигмасы денсаулық мәселесінің психологиялық астарларын ғылыми-әдіснамалық тұрғыдан түсіндіруге; денсаулық пен жансаулықты сақтауға, нығайтып, арттыруға психологиялық негіз болады. Олай болса, тұлғаның денсаулық деңгейіне субъектілік анықтауыш, психологиялық механизм және қажетті шарт болып табылады.

1. 
   Дубровина И.В. Практическая психология образования. – СПб.: Питер, 2004. – 592 с.
   
2. 
   Everly G.S. An introduction to occupational health psychology. In: P.A. Keller, L.G. Ritt (Eds.), Innovations in clinical practice: A source book. Sarasota, FL: Professional Resource Exchange, 1986. Vol. 5. pp. 331–338.
   
3. 
   Houdmont J., Leka S. (Eds.). Contemporary occupational health psychology: Global perspectives on research and practice. Oxford, UK: Wiley-Blackwell, 2010. Vol. 1. doi:10.1002/9780470661550
   
4. 
   Houdmont J., Leka S., Bulger C. Identifying core curriculum areas in occupational health psychology. European Academy of Occupational Health Psychology Newsletter, 2010, 7(1), 11–13. http://www.eaohp.org/uploads/ 1/1/0/2/11022736/eaohp_newsletter_vol_7_issue_1. pdf
   
5. 
   Bandura A. Self-efficacy: the exercise of control. New York: W.H.Freeman, 1997.
   
6. 
   Condiotte M.M., Lichtenstein E. Self-efficacy and relapse in smoking cessation programs // Journal of Consulting and Clinical Psychology. 1981. Vol. 49. P. 648– 658.
   
7. 
   Kavanagh D.J., Sitharthan T., Sayer G. Prediction of outcomes in correspondence programs for controlled drinking // Addiction. 1996. Vol. 91. P. 1539–1545.
   
8. 
   Kavanagh D.J., Sitharthan T., Spilsbury G., Vignaendra S. An evaluation of brief correspondence programs for problem drinkers // Behavior Therapy. 1999. Vol. 30. P. 641–656
   
9. 
   Wallston B.S., Wallston K.A., Kaplan G.D., Maides S.A. The development and validation of the health related locus of control (HLC) scale // Journal of Consulting and Clinical Psychology. 1976. Vol. 44. P. 580–585.
   
10. 
    Norman P., Bennett P., Smith C., Murphy S. Health locus of control and leisure-time exercise // Personality and Individual Differences. 1997. Vol. 23(5). P. 769–774.
    
11. 
    Steptoe A., Wardle J. Locus of control and health behaviour revisited: a multivariate analysis of young adults from 18 countries // British Journal of Psychology. 2001. Vol. 92(4). P. 659–672.
    
12. 
    Diefenbach M.A., Leventhal H. The common-sense model of illness representation: theoretical and practical considerations // Journal of Social Distress and the Homeless. 1996. Vol. 5. P. 11–38.
    
13. 
    Квасенко А.В., Зубарев Ю.Г. Психология больного. Ленинград: Медицина, 1980.
    
14. 
    Брушлинский А.В. Деятельностный подход и психологическая наука // Вопросы философии. – 2001. – №2. – С. 89-95.
    
15. 
    Максимова Н.Е., Александров И.О., Тихомирова И.В. және т.б. Структура и актуалгенез субъекта с позиций системно-эволюционного подхода // Психол.журн. – 2004. – Т.25. – №1. – С. 17-40.
    
16. 
    Рубинштейн С.Л. Избранные философско-психологические труды. – М., –1997. – 463 с.
    
17. 
    Брушлинский А.В. Проблемы психологии субъекта. – М., 1994.– 109 с.
    
18. 
    Абульханова К.А. Мировоззренческий смысл и научное значение категории субъекта // Российский менталитет: вопросы психологической теории и практики. – М.: ИПРАН, 1997. – С. 56-75.
    
19. 
    Брушлинский А.В. Деятельностный подход и психологическая наука // Вопросы философии. – 2001. –№2. –С. 89-95.
    
20. 
    Каган М.С., Эткинд А.М. Общение как ценность и как творчество // Вопр. психологии. – 1988. – №4. – С.25-34.
    
21. 
    Зинченко В.П., Моргунов Е.Б. Человек развивающийся. Очерки российской психологии. – М., 1994. – 304 с.
    
22. 
    Знаков В.В. Духовность человека в зеркале психологического знания и религиозной веры // Вопросы психологии. – 1998. – №3. – С. 104-115.
    
23. 
    Абульханова К.А. Рубинштейн С.Л. – ретроспектива и перспектива // Проблема субъекта в психологической науке. – М.: ИПРАН, 2000. – С. 13-27.
    
24. 
    Асмолов А.Г. Психология личности. – М.: МГУ. – 1990. – 367 с.
    
25. 
    Петровский В.А. Психология неадаптивной психологии. – М.: ТОО "Горбунок", 1992. – 224 с.
    
26. 
    Мясищев В.Н. Психология отношений / Под ред. А.А.Бодалева. – М.: ИПП; Воронеж: НПО МОДЭК, 2007. – 500 с.
    
27. 
    Анцыферова Л.И. Психология формирования и развития личности // Человек в системе наук. – М., 1989. – С. 426 – 434.
    

In many countries on the globe, health and illness have become a major social topic and a social problem. And globally, the social topic found its expression in the World Health Organization, founded after the Second World War. In its view, “Health is a state of complete physical, mental and social well-being and not merely the absence of disease or infirmity.”

1) This becoming a major social topic and a social problem is closely related with a switch in the public perception, usually referred to as the “socialization of nature”. This is supposed to mean that phenomena usually termed as natural, are gradually perceived as social, depending on our own decisions. Although this process has been well known for about three centuries, it has gained speed especially since the Second World War, and the WHO definition may be looked upon as a cornerstone of this development.

The theoretical reasoning in the field may also be understood as mirroring this development. I shall briefly discuss it by confronting sociological reasoning in the field with the so called biomedical model. The “triumph of science and reason over traditional and religious based explanations of the world”

2) since enlightenment is closely linked with the establishment of a biomedical model of the body and of health and illness. This model can be looked upon as basically established since the germ theory of the 19^th century. According to Blaxter, it is based on four postulates:

“(1) the doctrine of specific etiology, that is the idea that all disease is caused by agents which are at least theoretically identifiable – germs, parasites, trauma, bacteria. Ideally, the search is for single causes;

(2) the assumption of generic disease, that is the idea, that each disease has its distinguishing features that are universal within the human species;

(3) the model of ill-health as deviation from the normal with health defined as equilibrium and disease as a disturbance of the body’s function;

(4) the principle of scientific neutrality, that is the belief that medicine adopts the values of objectivity and neutrality on the part of the observer, and sees the human organism as the product of biological or psychological processes over which the individual has little control”.
3) These postulates have gradually been questioned from within and without the medical professions. For sociology, dealing with the social basis of health, they represented a basic challenge. The idea of single causation especially but also in general has been severely doubted “Etiology is sometimes a part of a chain of causation. An etiological agent of disease may require an independent co-factor, and be subject to a promoter (that) increases its expression to cause disease. Many chronic diseases of unknown cause may be studied in this framework to explain multiple epidemiological associations or risk factors which may or may not be causally related, and to seek the actual etiology.” /4/ If one takes the latter description as the state of the arts, the biomedical concept of etiology must be questioned resp. put on newer grounds. The rapid growth of eating disorders is only one among other examples for the need of a more sophisticated etiology, taking into account allso social and cultural factors and linking them to the deep changes the notions of body and health and illness have undergone. We possess a body, “but this is not something physical that exists outside of society. Our bodies are deeply affected by our social experiences, as well as by the norms and values of the groups to which we belong”/5/. Our bodies are socially and culturally constructed, are part of a wider social control mechanism, a social control technology, as the French author Michel Foucault has convincingly argued in several of his works /6/.This implies that diseases as well as well-being are differently spread around the globe and may appear in one culture and not in the other. Aaron Antonovsky has argued that the "traditional medical-model dichotomy separating health and illness" is obsolete. He described the relationship as a continuous variable which he called the "health-ease versus dis-ease continuum". He argues that people may learn how to “manage stress and stay well". He called this coping /7/. Coping is an ability acquired in the life course of an individual, not an endowment. Further research has shown, that “categories of social status like age, gender or social class (professional group) in general mean assignable risks for diseases and especially for ischemic heart diseases as well as malignant tumors. Habits and practices of the private sphere have been detected as risk factors for lung cancer, cirrhosis of the liver, AIDS (HIV-infection). This means, on the one hand, the healthy carries a relative risk of illness according to his social categories, and on the other hand, everyday social actions are prodromes of certain illnesses” /8/.

The importance to integrate social categories in an extended conception of health and illness can be discussed if looking at height. In his interesting book on durable inequalities, the sociologist Charles Tilly refers to the multidisciplinary literature and sums it up like this: “Class, gender, race, ethnicity, and similar socially organized systems of distinction clearly qualify” to explain the variations between the height of individuals. “In each of these cases, differences in ‘nutritional, hygienic, disease and stress experience’ contribute to differences in adult stature” /9/.

Since the works of Ivan Illich, Michel Foucault and others, the idea of neutrality of the medical profession cannot any longer be considered uncontested /10/. As all professions, the medical profession has a special interest in defining and defending its hegemony concerning the field. Socio-economic views on the professions discuss the monopolization of entrance barriers, of defining the priorities of the field and the internal procedures. Health professions play a certain part in the definition and production of health and illness. Apart from this, patients cannot be looked upon solely as objects of medical treatment as its success also depends on the role they are willing to take on. And other agents who have a say in the field have caused the hegemony of the medical profession to be further questioned. Especially the idea of public health has broadened the view on health and illness within communities and societies and between them. Additionally, alternative forms of knowledge as opposed to the ‘expert knowledge’ conventionally possessed by the medical profession have started to play a role in the field.

Today, in general, one may say that the relationship between health and class, a classical topic of sociology since its institutionalization, is clearly established and that variations of mortality and morbidity are now conceptualized with help of concepts of class, stratification and more general of social cohesion. Despite better health in most countries on the globe, disparities based on class persist “affecting health indicators from birth weight to blood pressure, risk of chronic disease” etc /11/.

A similar account is to be given if looking at differences of health and illness between men and women. As with class, in this subfield different theoretical explanations exist, too. To present one here, I refer to Lesley Doyal. She suggested “that patterns of women's health and sickness may best be explained in relation to the main 'areas of activities which constitute their lives. Women's lives are inherently different from men's in terms of the roles and tasks that are commonly performed - domestic work, sexual reproduction, childbearing and mothering, regulating fertility birth control, and so forth. (Although it could be argued that this is decreasingly true as more women enter the workplace.) According to Doyal, ' it is the cumulative effects of these various labours that are the major determinants of women's states of health'” /12/.

Compared to class and gender, ethnicity still lacks thorough investigation. Giddens sums up the literature in saying: “There is no consensus on the connection between ethnicity and health inequalities. Indeed, much research needs to be done. It is clear that the question of ethnicity and health inequalities must be considered in relation to larger social, economic and political factors which effect the experiences of ethnic minority groups in the developed countries” /13/

1. 
   Preamble to the Constitution of the World Health Organization as adopted by the International Health Conference, New York, 19-22 June, 1946;signed on 22 July 1946 by the representatives of 61 States (Official Records of the World Health Organization, no. 2, p. 100) and entered into force on 7 April 1948.The definition has not been amended since 1948.
   
2. 
   Giddens, A., 6 2009, Health, Illness and Disability, in, A. Giddens, Sociology, rev. and updated version, Cambridge, Malden, p.391
   
3. 
   Blaxter, M., 2006, Health, in, B.S. Turner, Ed., The Cambridge Dictionary of Sociology, Cambridge, New York, p. 261
   
4. 
   Etiology, from Wikipedia, accessed 28. 03. 2013, 16.18h
   
5. 
   Giddens, A., 6 2009, p. 388
   
6. 
   Foucault, M., 1988, Die Geburt der Klinik. Eine Archäologie des ärztlichen Blicks, Frankfurt, Foucault, M., 1976, Mikrophysik der Macht, Über Strafjustiz, Psychiatrie und Medizin, Berlin
   
7. 
   Antonovsky, A., 1979, Health, Stress and Coping, San Francisco; A. Antonovsky, 1987, Unraveling the Mystery of Health – How People Manage Stress and Stay Well, San Francisco
   
8. 
   Gerhardt, U., Gesundheit und Krankheit als soziales Problem, p. 403; own translation
   
9. 
   Tilly, Ch.,1999, Durable Inequality, Berkeley, Los Angeles, London, p. 4
   
10. 
    Illich, I.,Limits to Medicine. The Expropriation of Health, London; Gerhardt, 402 f
    
11. 
    Giddens, A.,6 2009, p.407; the following remarks are largely influenced by Giddens general account.
    
12. 
    Quoted from Giddens, A., 6 2009, 412 f
    
13. 
    Giddens, A., 6 2009, p. 414
    
14. 
    Bruce, St., Yearly, 2006, Ed., The Sage Dictionary of –Sociology, London, Thousand Oaks, New Delhi, p. 132