Н. гумилева ministry of education and science of kazakhstan

1. 
   Митина Л.М. Психология профессиональной деятельности педагога: системный личностно-развивающий подход // Вестник Московского университета, №3, 2012.
   
2. 
   Митин Г.В. Сохранение и укрепление здоровья педагога: технологии и комплексные программы // III Международная научно-практическая конференция «Здоровье специалиста: проблемы и пути решения». Омск, 2012.
   
3. 
   Акованцева Л.И., Митин Г.В. Профилактика стресса, психоэмоционального напряжения и вредных привычек в школе. Рекомендации для учителей // Психология в школе, №1, 2013.
   

• 
  жаһандық немесе өлкелік экологиялық мәселелерді, апаттарды адамдардың саналы қабылдауы;
  
• 
  үздіксіз экологиялық білім арқылы экологиялық тәрбие беру;
  
• 
  ұзақ жылдар бойы өзін табиғат иесі ретінде санаған, көбінесе тұтынушылық тұрғыда қалыптасып қалған адамгершілік бағдар мен құндылықтар жүйесін өзгерту қажет деп есептейміз.
  

Осы орайда, бүгінгі жастарда ізгілікті-рухани қасиеттерді сіңіру қажеттігін ескере отырып, экологиялық белсенділігін қалыптастырудың психологиялық аспектілерін қарастыруға біршама талпыныс жасадық. Ол үшін алдымен «белсенділік» ұғымын психологиялық тұрғыда талдап, сипаттау жөн көрдім.

Адам психикасы белсенділігінбірінші рет“Өзіңді өзің таны”атақты ұранымен анықтап, тұлғаны тұтас талдауды қарастырған антикалық философияның негізін қалаушылардың бірі Сократ (470-399жб.э.д.) болды. Осы орайда Эпикур белсенділікті субъектінің ерік және зиятқа тәуелділігін мойындатуға байланысты ішкі психикалық процестермен қоса, оның сыртқы ортаға қарым-қатынасымен де тығыз байланыстылығын атап көрсетті / /.

Бірінші болыпбелсенділіктің психологиялық, психопрофилактикалық ұстанымдарын қалыптастырған батыс-еуропалық филосов И.Кант “Психикалық белсенділік – ерік күшімен жанға батар сезінуді жеңетін рух қабілеті” – деп тұжырымдаған. Оның ойынша, психикалық белсенділік адамның қоршаған ортаға деген бірреттілікте емес, оның ішкі мінез ұстанымдарында қалыптасады, яғни ұстанымдар бойынша әрекет ете білу қабілетімен байланыстырады және адамның дамуында ақыл-ой белсенділікті сипаттаушы рөлге ие. Неміс психологы Гегель тұлға белсенділігін қызығу мен қоғам құндылықтарына қатыстылығымен байланыстырады. Ал, И.Г.Фихте адам дамуындағы шешуші мағынаға ие “өзіндік іс-әрекет”, мақсатты бағытталған өзін-өзі ынталандыру қабілеті, ол – адамның жеке психикалық белсенділігі болатынына тоқталған. Белсенділік – жаратылыстағы заттардың құбылыстардың, тірі ағзалардың іс-әрекеті мен қимыл-қозғалысының қарқынын білдіретін ұғым. Белсенділіктің қозғаушы күші 1. қажеттілік, 2. құштарлық. Тіршіліктің негізі – қозғалыс пен іс-әрекет болса, оның не қарқынды не баяу жүруі қажеттілік пен құштарлық шегіне байланысты. Психикалық белсенділік – субъектінің ұстанған бағдарын жүзеге асыру барысындағы іс-әрекеттің жігерлілігі. Ол жеке тұлғаның өзіндік ерекшеліктеріне, яғни белгілі бір ахуалға сай әсерленуіне, мінез-құлқына, шешім қабылдау қабілетіне байланысты. Психологиядағы белсенділік – адамның сыртқы ортамен қарым-қатынас жасауының сипаты.

Сонда адамдағы тұлға белсенділігінің – қайнар көзі неде? Бұл мәселені шешуде біршама уақыт бойы әр-түрлі пікір-таластар айтылып келді. Тек, ХХ-ғасырдың басында мәселенің шешімі вендік, психолог З.Фрейдтің көзқарастар жүйесімен байланысты болды. Тұлғалық белсенділікті – биологиялық табиғи күш ретінде межеге алған Фрейдтің пайымдауынша, оның кілті - қажеттіліктер. Тұлға белсенділігі қажеттіліктерін қанағаттандырған кездерде байқалады, ал қажеттіліктер оның тәрбие процесінде, яғни адами мәдениеттілік әлемімен қарым-қатынасында қалыптасады және олар қоғами-тұлғалық сипатта болады, -деп топшылады.

Жалпы белсенділік - адамның қандай да бір іске қатысудағы қуатты, қарқынды іс-әрекеті немесе іс-әрекет үстіндегі күйі. Тіршілік барысында осы іс-әрекеттердің нәтижесінде адам бойында: қарым-қатынас жасау белсенділігі, таным белсенділігі, өзін- өзі тәрбиелеу белсенділіктері қалыптасып дамиды. Адам іс-әрекеттерінің көп түрлігіне байланысты: психикалық, физиологиялық, өндірістік, әлеуметтік, эстетикалық, тұлғалық, жағдаятқа үстем, танымдық белсенділіктер бар. Аталған белсенділіктердің психологиялық, педагогикалық негіздері: А.Маслоу, Дж. Дьюй, Н.Ф. Талызина,П.И.Иванов, Р.С.Немов, Г.П.Щедровицкий, В.Г.Ананьев// т.б. шетелдік және отандас ғалымдарымыз: Ж.Әбиев, Сәбит Бап-баба, Қ. Жарықбаев, Мұқанов, А.Ғ.Қазмағанбетов, А. Е. Әбілқасымова т.б. еңбектерінде қарастырылады. «Белсенділік» ұғымын психологиялық талдап өтсек, ол – адам психикасының бір- бірімен тығыз байланысты негізгі 3 тобының (психикалық процестер, психикалық қасиеттер, психикалық күй) бірі психикалық күйден туындайды. Психикалық күй – адамның әр түрлі қөңіл қалпының тұрақты компоненттері. Оларға: белсенділік, шабыт, зерігу, үрейлену, сергектік, т.б. жатады.

Белсенділікті ерікпен байланыста қарастыруды межеге алған зерттеушілердің пікірінше, ерік – көзделген мақсатқа жетуде саналы талпыныспен таңдалып алынған құралды қолдана отырып жүзеге асырылатын белсенділік. Адамға ырықты және ырықсыз белсенділіктер тән. Ырықсыз белсенділік алдын-ала ойластырылмаған себептерден туындайды, яғни ол бейсаналы жүзеге асса, ырықты белсенділік адамның өзіндік «менімен» байланыса отырып ерікті тырысуды қажет етеді. //. Мұнда белсенділік психологиясы тұлғаны танудың ерекше бөлімі ретінде қаралып, белсенділіктің қарқынды болуы мынандай шарттарға байланысты анықталмақ. Олар:

• 
  өзін- өзі жетілдіру;
  
• 
  өзіндік бағдарламалау;
  
• 
  өзін -өзі ұйымдастыру.
  

Жалпы белсенділіктің құрамдас бөлігін-ерік тұрғысынан зерттегенпсихолог Р.С.Немов, барлық белсенділік түрлері темпераментті білдіретін сипат болып табылады, ерік- бұл адамның өз әрекеттері мен психикасын саналы бағыттайтын қабілеттерімен сипатталатын қасиет,- деген ойын нақтылай келе, бұл қасиет саналы құрылған мақсатқа жету жолында пайда болған кедергілерден өтуде анағұрлым анық байқалады деп тұжырымдайды. Тұлғаның қалыптасуы оның өзіндік Менін танудағы ізденісімен тікелей байланысты деген пікірді қолдайтын А.Маслоудыңойынша, бұл ізденіс «Мен кіммін?» «Не үшін өмір сүремін?» «Табиғат деген не?» деген мәңгілік маңызды сұрақтарға жауап беруді көксейді. Бұл сұрақтарға түбегейлі бір мәнді, бәріне ортақ жауаптар болмағанымен, оларға жауап беруді іздеудегі үнемі ізденіс – руханият болып табылады. Руханият – бұл тек адамға тән ізденіс белсенділігінің формасы. Шығармашылық үрдіс - өзіндік Менге деген ізденіс және өзін-өзі жігерлендіру ізденіс белсенділігінің әмбебап түрі.

Қазақ елінің ағартушысы Ы. Алтынсарин оқушының белсенді ой - әрекетін дамыту – оқыту міндеттерінің бірі деп, “Маңыздысы – оқушының өз бетінше ойлана білуі” деген пікірін білдіреді. Белсенділік пен ізденімпаздықтың ара-жігін ажыратуды көздеген отандас зерттеуші А.Е.Әбілқасымоваолар ұқсас категориялар емес, олардың өзіндік белгілері де бар, атап айтқанда, өз бетінше әрекет етуге ұмтылушылық екендігін ізденімпаздық белсенділік белгілерінен тұрады. Себебі, өмір жағдаяттарының белгілі бір жақтары өзара қатынаспен сипатталады. Салыстырып қарағанда, жеке адамның белсенділігі дегеніміз “серпінді ізденімпаздық”, ал ізденімпаздық – тұрақты белсенділік болмақ,- деп пайымдайды. Ал, А.Ғ.Қазмағанбетовтың пікірінше, ізденімпаздық жеке тұлға белсенділігінің маңызды көрсеткіші, ал белсенділік –жеке тұлға әрекеттерінің көрсеткіші болып табылады. Оқыту мен тәрбиенің белсенді әдістерін қарастырған Г.П.Щедровицкий тұжырымдауынша бұл әдіс “оқушылардың қабілеттерін тәрбиелеу” мен “қажетті іс-әрекеттерін қалыптастыруды” саналы түрде жүзеге асыру есебінен олардың барынша қысқа мерзімде және аз күш салумен керекті біліктер мен іскерлікті игеруіне мүмкіндік жасайды.

Экологиялық білім негізінде сана қалыптасатындықтан, оқушылардың және оқу үрдісінің белсенділігін арттырудың негізгі жолдарын анықтауда біз осы ғалымдардың ұсыныстарына сүйеніп, былайша түздік:

1. 
   Оқушының оқуға ынтасын күшейту және олардың іске асуына жағдай жасауды ішкі және сыртқы түрткілердің есебінен алу;
   
2. 
   Оқушыларға жаңа белсенді іс-әрекет түрлерін, білім және біліктерді меңгертуде алған өзіндік бағдарларын іске асыруда оларды жаңартылған, ең тиімді құрал-жабдықтармен қамтамасыз ету;
   
3. 
   Оқу құралдарының мазмұны мен ұйымдастыру формаларының сәйкестігін қадағалау;
   
4. 
   Оқу, тәрбие жұмыстарында оқушы мен оқушы, оқушы мен мұғалім байланыстарын қарқындата отырып, уақытты үнемдеу есебінен олардың ақыл-ой әрекеттерінің қарқындылығын арттыру;
   
5. 
   Меңгерілу керек материалдардың мазмұндық құндылығын ажырата отырып, логикалық сараптама арқылы ғылыми негізін іріктеп шығаруға бағыттау;
   
6. 
   Іріктеліп алынған материалдарды оқушының жан-жақты меңгеріп, санасында бекітуі үшін оның практикалық қолданыс аясын, жетістіктері мен кемшіліктерін талдап, одан әрі зерттеуге бағыттап, жол сілтеу;
   
7. 
   Оқушының ізденіс барысында туындаған сұрақтары мен мәселелері бойынша талқылау жұмыстарында үнемі оқушы – мұғалім қарым-қатынасын тығыз байланыста ұстау;
   
8. 
   Оқушылардың жеке бас ерекшеліктерін, жас мүмкіндіктерін барынша ескеру.
   

Белсенділік – қоршаған ортамен өмірлік маңызды байланысты ұстап тұру немесе қоршаған ортаны өзгертудің бастауындай, барлық тіршілік иелерінің өзіндік динамикасы, жалпыортақ ерекшелігі. Ананьевтің «пісіп жетілу», «өзіндік іштей қалыптасу», «түп- тамыры»-дегендерін біз оқушының экологиялық белсенділігін қалыптастыру арқылы экологиялық тәрбиені жүзеге асыруда арқау еттік, өйткені осы қасиеттер арқылы экологиялық белсенділікті қалыптастырудың мүмкіндігі бар деп есептейміз.

Жоғарыда белсенділік мәселелерін зерттеген ғалымдардың айтқан пікірлерін топтастырып, жинақтай келе және өз практикалық жұмыстарымыздың барысын зерделей отырып, біз оқушының экологиялық белсенділігіне психология тұрғысынан анытама беруге ұмтылдық. Сонымен оқушылардың экологиялық белсенділігі дегеніміз – табиғат-адам-өндіріс байланысында тұлғаның саналы, жоспарлы мақсатына жету немесе туындаған экологиялық мәселелер мен жағдаяттарды шешу барлық танымдық процестерін: қабылдау, зейін, ес, ойлау, қиял, ақыл-ой; ерік сапаларын: мақсатқа талпынушылық, өз бетінше әрекет ету, шешімге келгіштік, бастамашылдылық, импульсивтілік, қуаттылық, табандылық, ұйымдастырушылық, тәртіптілік, өзін-өзі бақылау; мінез бітістері ерекшеліктері және таным қабілеттерін өзара ұштастырылу арқылы жүзеге асатын сапалы күрделі құбылыс деп ұйғардық. Қазіргі кезде оқушылардың қоршаған ортаға жауапкершілігін қалыптастыруға бағытталған педагогикалық, психологиялық қызметтің тәрбиелік тұстарын жетілдіру үшін экологиялық білім тұжырымдамасының негізгі бағыты талапқа сай білім берумен шектелмей, адам бойында белгілі бір құнды қасиеттерді қалыптастыру экологиялық тәрбие берумен астасуы керек. Оқушылардың экологиялық белсенділігін қалыптастыру арқылы экологиялық тәрбие беру олардың қоршаған табиғи орта заңдылықтарын ұғыну, табиғи қорларды сақтап, қорғауға жауапты болу, жанды табиғаттың тазалығын сақтауды денсаулық кепілі деп қабылдауға бағытталу қажет. Ал бұл құндылықты қасиеттерге қол жеткізу өскелең ұрпақ бойында экологиялық сана қалыптасуы, экологиялық іс-әрекетке даярлығын ұйымдастыру бірлігінде өзара байланысқанда ғана оңтайлы нәтиже береді деп қорытындылауға толық негіз бар.
Әдебиет

1. 
   Гримак Л.П., Резервы психологической психики – Политиздат, 1989.
   
2. 
   Жарықбаев Қ.Б. Психология. – Алматы: Білім. 1993.
   
3. 
   Иванов. П.И. “Общая психология”, Ташкент, 1967г., 360 с
   
4. 
   Сәбет Бап-Баба“Жалпы психология”, Алматы-Дарын-2005.
   
5. 
   Немов Р.С. Психология. Книга 2. М.: Гум.изд.центр Владос-2003, 141б.
   
6. 
   Верткин И.М. О качествах творческой личности. В сб.: Нить в лабиринте. –Петрозаводск. Карелия 1988, 27б.
   
7. 
   Глобальные проблемы современности /под.ред В. Н. Иноземцева – М.: Мысль 1991-285 с.
   

Еліміздің әлемдік білім кеңістігіне толығынан кірігу білім беру жүйесін халықаралық деңгейге көтеруді талап етеді. Білімді мамандардың көбею Қазақстанның дамыған елдер қатарына енуде маңызды орын алады. Кәсіби білімді, батыл, болашаққа сенімді жас маман дайындау жоғарғы оқу орнының талабының бірі.

Университет қабырғасында, студенттік кезеңде болашақ маман қалыптасады, яғни, студенттерді оқытудың негізгі мақсаты-кәсіби білім беру.Оқытудың мазмұны-мақсатталған педагогикалық процесс: студенттердің ғылыми және қолданбалы білімін кәсіби әрекетте іске асырудағы қажетті тұлғалық қасиетін, ойлау қабілетін, шығармашылығын, белсенділігін дамытып, оқу-танымды әрекетін ұйымдастырып, студентті ынталандыру. Жоғарғы білім адам психикасына, оның жеке басының дамуына үлкен әсер береді. Оқу орнында білім алу кезінде жағымды жағдайлар болғанда студенттерде психиканың барлық деңгейлерінің дамуы өтеді. Олар адам саналылығының бағыттылығын анықтайды, яғни, жеке адамның кәсіби бағыттылығын сипаттайтын ойлау қоймасы қалыптасады.

Студенттердің жоғарғы оқу орнында білім алу кезеңін Б.Г. Ананьев, А.В. Дмитриев, И.С. Кен, В.Т. Лисовский, З.Ф. Есаревтің еңбектерінде талданады В.А. Ананьвтің пікірінше, оқу орнында үлгерімді оқу үшін жалпы интеллектуалдық дамудың, соның ішінде қабылдау, елестеу, ес, ойлау, зейін, эрудицияланған, танымдық қызығу-шылықтардың кең аясы, белгілі бір логикалық операциялардың аумағын меңгеру және тағы сол сияқтылардың жеткілікті жоғары деңгейі қажет /1,б.22/.Осы деңгейдің кейбір төмендеуі оқу әрекетіндегі жоғарғы мотивация немесе жұмысқа қабілеттілік, табандылық, мұқияттылық және ұқыптылықтың компенсациясы болуы мүмкін. Бірақ бұндай төмендеудің де шегі болады, мұнда компенсаторлық механизмдер көмектесе алмайды да студенттің оқудан шығарылуы да мүмкін. Жоғарғы оқу орнына келіп түскеннен бастап болашақ мамандарға әлеуметтік қабылданған нормаларға жағымды қатынас, адамның өз мүмкіндіктерін шынайы бағалау сияқты жеке адамға тән қасиеттер дамиды. Міне осындай күрделі де маңызды үдерісте, студенттің кәсіби білім алуына, психологиялық денсаулықтың ауытқусыз дамуы әсер ететіні күмәнсіз.

Психологиялық денсаулық - адамның белсенді өмір сүруінің негізгі шарты екені анық. Жалпы психологиялық денсаулық сыртқы және ішкі ықпалдардың өзара әрекеттесуінен дамиды. Адамға ықпалдардың әсер етуі жеке түрде өтеді. Сонымен қатар сыртқы ықпалдар ғана ішкісі арқылы өтіп қоймайды, ішкі ықпалдар да сыртқы әсерлерді өзгерте алады /2, б.45/.

Психологиялық денсулыққа қатысты мәселелер әр түрлі ғылым мен тәжірибе саласындағы көптеген зерттеушілердің назарында. Сондықтан да, студенттердің психологиялық саулығы мен жалпы денсаулығына әсер етуші ықпалдарды зерттеу қазіргі замандағы өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Студенттердің психологиялық денсаулығына әсер етуші ықпалдарды түбегейлі әрі айқын анықтаудағы бүгінгі күні орын алып жатқан еңбектер оларды жағымды тұрғыда өзгертудің неғұрлым дұрыс жолын анықтауға, ықпал етудің қолайлы әдістері мен тиімді технологияларын таңдап алуға, студенттердің психологиялық денсаулығына әсер етуші ересектер мен жанұялардың алуан түрлі дәрежелеріне қатысты жеке тұрғыдан қарауды қамтамасыз етуге көмектеседі.

Қазіргі психологиялық әдебиеттерге талдау жасағанда көптеген зерттеушілер денсаулықтың психологиялық негіздерін осыған ұқсас терминдерді қолдана отырып қарастырған: “психикалық денсаулық” Б.С.Братусь, “психологиялық денсаулық” И.В.Дубровина, “тұлғалық денсаулық” Л.М.Митина, “рухани денсаулық” Ю.А.Кореляков, “жанның саулығы” О.И.Даниленко/3,с.34/.

Мәселен, И.В. Дубровина «психологиялық денсаулық» терминін ғылыми лексиконға алғаш енгізіп, оны адамның тiршiлiк әрекетiнiң процессiндегi бағалы жұмыс жасау және дамытуын керектi шарты деп анықтайды /4,с.98/.

Студенттердің психологиялық денсаулығын зерттеу өзектілігі студенттік топта емтихан жағдайлары, әлеуметтік бейімделу кезеңдері, болашақ кәсіби ортада тұлғалық өзін-өзі анықтау қажеттілігі және т.б. сияқты стрессогендік факторлардың болуымен анықталады.

Атап айтар болсақ, Т.И. Ронгинская өз еңбектерінде: «... бастан кешкен стресс және оның салдары тұлғаның психологиялық денсаулығына шын қауіп төндіреді. Әсіресе бұл адам өміріндегі жастық шақтағы және студенттік кезеңге қатысты. Бұл кезде тұлғалық қорлар шексіз болып көрінеді, ал өзінің денсаулығына қатысты оптимизм оған деген қамқорлықтан асып түседі. Осы шақтағы жағдайларды уайымдауға қатты бағдарлану және жоғарғы мотивация студенттің санасынан, ұзақ күйзелістің салдарынан мүмкін болып қалатын қауіп-қатерді, ығыстырып тастайды»- деп көрсеткен \5,б.173\.

Студенттік өмір көп жағдайларда студенттік ортамен, түрлі көңіл көтеру іс-шараларымен байланыстырылады. Көптеген студенттер үшін бұл өмір жеңіл және алаңсыз болып көрінеді. Басқа біреулері үшін бұл кезең, бейімделуді қажет ететін, өмірдегі кезекті бір өзгеріс. Студенттер жас және сондықтан да жастық шаққа тән түрлі мәселелерді бастан кешеді; алайда олар ересек болуы да мүмкін, онда оларға студент жасындағы қызықты кезеңмен рахаттануға кедергі болатын аса көп жауапкершілік жатады; оларда сабаққа шоғырлануға бөгет жасайтын жеке мәселелері болуы ықтимал. Қандай жағдай болса да жоғары оқу орнында білім алу – көптеген студенттер үшін күйзеліс кезеңі болып табылады .

Алғашқы курстарда студенттік ұғым пайда болады, ақыл-ой әрекетінің ұжымдастырудың дағды-үйреністері қалыптасады, таңдалған кәсіпке сәйкестік сезіледі, тұрмыстың бос уақыттың және еңбектің оптималды тәртібі жасалынады, жеке адамның кәсіби мәнді қасиеттеріне өзіндік тәрбиелеу мен өзіндік жасалулар бойынша жұмыс жүйелі түрде орнығады.

Г.С.Никифоровтің «Денсаулық психологиясы» кітабында «Студенттік кезең, өзінің денсаулығына жанашырлықпен қарауды жоққа шығаратын, өмір сүру стилінен көрініс табатын эмоционалдық күйзелістердің алуан түрлілігімен сипатталады» делінген /6,б.23/. Яғни, өз денсаулығының қамын ойлау, әдетте, аға буынға тән болғандықтан, жастар оны «қызықтырмайтын және жалықтыратын іс», деп бағалайды. Осы арада өздерінің физикалық және психикалық ресурстарының шексіз деп ойлағандықтан, олардың босаңсуға және демалуға деген қабілеттері де шектелген. Жаңа әлеуметтік ортаға белсенді ену кезеңі, құрбы-студенттер тобында қабылданып, жоғарғы мәртебеге иеленуге бағытталған іс-әрекеттерден байқалады. Бұл жерде, денсаулықтың алдын алуға үнемі жатпайтын, әр түрлі құралдар да қолданылады (никотин, алкоголь, наркотиктер). Өз құрбыларының арасынан өзінің орнын табу талпыныстары көбінесе тәуекелді мінез-құлықпен, қалай болса да өз қадірін арттыруға деген ұмтылыспен байланысты болады.

Күйзеліс саласындағы көптеген зерттеулер, алғашқысында, оның факторларын, күйзеліске қайтаратын жауаптарының ерекшеліктерін, оны жеңу стратегияларын сипаттағанда, ойлары бір жерден шыққан /7,б.185/. Денсаулық психологиясы, адам аса жоғары талаптар жағдайында, психикалық жүктемелер мен артық жүктемелер үшін төлейтін, «баға» анықтамасына ерекше назар аударады. Күмәнсіз, студенттік топ мұндай жүктемелер мен талаптар барлық алуан түрлілігімен көрінетіндерге жатады. Басқа жағынан алғанда, дәл осы кезеңде болашақ кәсіби маман қалыптасады және де оның іс-әрекеттерінің табыстылығы мен жалпы өмір стиліне әсер ететін психикалық денсаулығының жағдайы осылайша жоғары қоғамдық мәнге ие болады. Күрделі әлеуметтік-экономикалық өзгерістер кезеңінде психикалық денсаулықты сақтауға қатысты тағы да бір қосымша қауіпті ықпал өзінің барлық күшімен көрінеді – қоғамдағы болашақ маманның әлеуметтік және кәсіби белгісіздігі және білімі мен біліктілігінің деңгейіне сәйкес келетін жұмыс орнын іздеу қажеттілігі.

Студенттердің психологиялық денсаулығының келесі маңызды факторы – өз іс-әрекеттерінің нәтижелерімен қанағаттану /8,б.73/. Табыстылық сезімі тұлғалық талпыныстардың жоғары субъективтік күйзелістерімен, сонымен қатар қойылған мақсаттарға қол жеткізуге деген жоғары мүмкіндіктермен ұқсас келеді. Мақсаттарын саналы түрде таңдау және оларға жету мүмкіндіктерін дұрыс бағалау өзін-өзі реттеу үрдістерінде аса маңызды болып табылады. Күйзелістік жағдай адамның мінез-құлқына да күшті әсер етіп, қалыпты жағдайларды ауытқуға ұшыратады, ол бейберекет қимыл-қозғалыстар жасайды. Адамның психикалық үрдістері қабылдау мен ес, зейін әдеттен тыс қателіктер жібереді. Адам ашушаң, қызба болады. Күйзелісті күйлерді жеңу үшін адам өзінің бойындағы ерік-жігерін шыңдап, табандылық пен ұстамдылығын, өмір тәжірибесін молайтуға машықтануы қажет. Мақсаттарды анықтау және оларға қол жеткізу мүмкіндігін сезіну стресске тұрақтылықтың қалыптасуына және стрессті жеңудің құрылымдық стратегияларын іздеуге ықпал етеді.

Өз ісінің тиімділігінің төмендігіне сену жүктеме жағдайында когнитивтік үрдістердің бұзылуына әкелуі мүмкін, мысалы, емтихан кезінде есте сақтау қабілеті мен ойлаудың тежелуі. Өз істері тиімділігінің перцепциясы ойлау, мотивациялық және эмоционалдық үрдістердің жүруіне әсер етеді, яғни стрессті жеңудің маңызды реттеуші механизміне айналады.

Әр түрлі жағдайлардағы өз іс-әрекеттерінің тиімділігін бағалау, жағдайдың мазмұнынан қатты тәуелділіктің болатындығын және тұрақты тұлғалық қырлардың болмашы әсерін көрсетті. Тұлғаның белсенділігі бір жағдайдан келесі жағдайға дейін өзгеріп отырады және оның тұрақты қасиеттерімен аса анықталмайды. Өз іс-әрекеттерінің тиімділігі тұжырымдамасын күтулер теориясымен салыстыра келе, өз әрекеттерінің тиімділігі өз мінез-құлқының салдарына байланысты, әсіресе субъектінің өзіне тәуелді емес немесе жартылай тәуелді күтулермен үнемі сәйкес келе бермейтіндігі туралы болжамдарды айқын көрсеткен жөн /9,б.153/.Тиімділік пен күтулер ұғымдарының арасындағы айырмашылықтар келесіде: біріншісі, субъектінің жағдайға шамасы жететіндей қылып сипаттайды, екіншісі - жағдайды шешкендігі үшін сыйақы, деп санайтын оның болжамдарын сипаттайды.

Аталған стратегиялардың ішінен әлеуметтіксүйемелдеуді іздеу ерекше орынға ие, себебі ол стресстік жағдайдың талдауын жеке деңгейден, тұлғаның басқа адамдармен өзара әрекеттестігінің ауқымды көлемін қамтитын, жалпы жағдай контекстіне аударады. Бұл Лазаруспен, Фолькманмен ұсынылған күйзеліс мәселелеріне когнитивтік көзқарас тәсіліне толығымен сәйкес келеді /10,б.87/. Әлеуметтік сүйемелдеуді жалпыланған түрде, тұлғаға қиын жағдайларда қоршаған ортамен көрсетілетін кез келген көмекті анықтауға болады. Бұған алдымен, күрделі жағдайлар, стресстік жағдайлар, ауыспалы өмірлік оқиғалар және т.б. жатады. Әлеуметтік сүйемелдеу негзгі үш элементтерден тұрады:

1. 
   Эмоционалдық қолдау: өзара түсіністік, эмпатия, жағымды жәрдем.
   
2. 
   Мәселелерді шешудегі көмек: тікелей: біреу үшін жұмыс атқару; жанама: мәселелерді шешудегі көмек, мәселені бірлесіп талдау, екінші жақтың қалауы бойынша және қажет болған жағдайда кеңестер мен ақпарат беру.
   
3. 
   Нақты тұлғалар тарапынан қауіпсіздік сезімін кепілдік ететін, индивидтің белсенділігін ынталандыратын, қиын жағдайларды бастан кешуден көңілін аударуға мүмкіндік беретін әлеуметтік қолдау //.
   

Қоршаған ортасы тарапынан болатын әлеуметтік қолдауды сезінудің орташа деңгейі назар аудартады. Мұны бірінші курс студенттерінің білім ортасындағы жаңа іс-әрекеттерге бейімделуінің бастапқы кезеңінің мазмұнымен түсіндіруге болады. Бұл кезеңде студенттің жаңа әлеуметтік рөлі, өзін және айналысындағыларды әлеуметтік жаңа орта элементтері ретінде сезінуі қалыптаса бастайды. Өзінің осы ортаға жататынын мойындауының осы кезеңде пайда болуы, ортаға теңесуі оған аса сенімділікпен қарауын, болып жатқан оқиғаға қатынасуын немесе ықпал етуін, оқиғалардың дамуы тұлға күтілімдеріне сай келеді деп сенуді қажет етеді.

Студенттің әлеуметтік – психологиялық бейімделу сипаты ерекше назар аудартады. Қоғамда студент ең алдымен әлеуметтік жүйенің органикалық түйіні. Екіншіден студенттің ерекшелігі, мінезі, дүниетанымы, қоғамның мақсат талабына сай келеді.

Студенттің тұлғасының ішкі дүниесіне, сезіміне, уайымына педагогтың назар аударуы психологиялық жайлылықты туғызады. Білім беру процесінің тұлғаға бағытталуы, студенттің бойында денсаулыққа деген түрткі мен өрістеуді қалыптастырады /11,б.176/.

Студенттің тұлғалық ерекшеліктерін байқап, ескеру негізінде олардың психологиялық денсаулығын жақсарту үшін, оқытушы, әр-бір нақты жағдайда психология-педагогикалық әсердің талаптарын, іріктеп қолдануы қажет.

• Студенттермен әңгіме жүргізу. Емтихан алдында өз-өзіне сенімсіздіктен, алаңдаудан, мазасызданудан айрылуға бағытталған әңгіме;

• Көтермелеу. Студенттердің еңсесін көтеру. Алаңдау, қорқыныш сезімі студенттің өз мүмкіншілігін толық көрсетуге кедергі етеді. Ойлау қабілеті мен есте сақтау процесін бәсеңдетеді;

• Өзін-өзі бағалау деңгейі көтеріңкі студенттермен әңгіме;

• Бірінші курс студенттеріне білім алудың бастапқы кезеңінде, оқуға барлық жігерімен, зейінін шоғырландыруды үйрету;

• Енжарлы, селқосты студенттермен жұмыс;

• Сессия кезеңінде бөгде істермен: қызығушылық пен әуестерден бас тартуға кеңес беру.

Сонымен қатар, ескеретін жайт, студенттерді ұдайы бақылап тексеру, олардың білім алуына қызығушылығын, ізденуші, белсенділік, шығармашылық қасиеттерін төмендетуі мүмкін.

Сондықтан, шығармашылық, топтық әрекеттер білім алу процесіне студенттерді қатыстырып, олардың бойында сәттілік, жетістік сезімін арттырады. Ұстаз, өз әрекетімен психотерапевтілік элементін енгізеді.

Студенттік күйзелістің себептерін зерттеу барысында олардың бірі болып студенттік ортаға ойдағыдай сай болмауы, оны бөтен деп, кейде тіпті жау ретінде қабылдауы табылады. Мұны әсіресе, мектеп талаптарынан өзгеше, жаңа ережелерге алғаш рет тап болған, бірінші курс студенттерінен байқауға болады. Бірінші курс студентіне тән жасқаншақтықтыжаңа өмір салтына бейімделуі үрдісін басынан өткізіп жатқан, үйі мен жанұясынан алыстап кеткен, басқа жақтан келген студенттерден аңғарылады. Мұндай жағымсыз құбылысты жеңуде жоғары оқу орнының психологиялық қызметі оқу үрдісін ұйымдастыруға жәрдем беріп, әр түрлі кеңестер өткізіп, көмектеседі.

Жоғарғы оқу орнындағы білім алу кезінде студенттерге жағымды жағдай әсер еткен кезде, яғни әлеуметтік-психологиялық бейімделуі қалыпты денгейде өтсе, ол психиканың барлық деңгейлерінің одан ары жақсы дамуына жағдай жасайтыны анық. Олардың өзі тұлғаның кәсіби бағыттылығын сипаттайтын ойлауды қалыптастырады. Сонымен қатар адамның өмірін қызықпен, әсемдікпен қамтамасыз ететін эмоционалдық жағдай студенттің оқу стилі мен оқу үлгеріміне, курстастары, сонымен қатар ұстаздарымен өзара қарым-қатынасына мәнді әсерін тигізеді. Студенттің оқу орнына оптималды бейімділігін қамтамасыз ететін тактика мен жоспарларды жасау үшін бірінші курс студенттерінің өмірлік жоспарлары мен қызығушылықтарын, басым мотивтерінің жүйесін, тартымдылық деңгейін, өзін бағалауын, мінез-құлқын саналы реттеу қабілетін білу маңызды.

Қорыта айтқанда, аталмыш психологиялық күйлерді дер кезінде қалыпты жағдайға түсірмесе студенттер нашақорлыққа, маскүнемдікке, күйзеліске және т.б. жағымсыз жағдайға ұшыруы мүмкін.

Сонымен, студенттердің психологиялық денсаулығының дамуының ерекшеліктірін қарастыра отырып, студенттердің кәсіби білім алуда өздеріне сенімді, белсенді, құзіретті болашақ маман болып дамуында, жоғарғы оқу орнының психологиялық қызметінің көмегі, сөзсіз, маңызды орын алады.
Әдебиет

1. 
   Ананьев В.А. Практикум по психологии здоровья. - Санкт-Петербург. 2007
   
2. 
   Ломов Б.Ф. Методологические и теоретические проблемы психологии.-М.,1984
   
3. 
   Васильева О.С., Филатов Ф. Психическое здоровье как интегративная характеристика личности. Сб. Психол. Вест. Вып. 3. РГУ, 1998
   
4. 
   Психическое здоровье детей и подростков / Под ред. И.В.Дубровина. М.: Акадпроект, 2000
   
5. 
   Ронгинская Т.И. Профилактика стресса в студенческой среде// «Ананьевские чтения-2001».СПб.,2001
   
6. 
   Психология здоровья / Под ред. Г.С. Никифорова.- СПБ.,2003
   
7. 
   Абдулина, O.A. Личность студента в процессе профессиональной подготовки
   

8. 
   Столяренко Л.Д. Основы психологии. — Р /наД.: Феникс, 1997
   
9. 
   Ананьев Б.Г. К психофизиологии студенческого возраста / Современные психолого-педагогические проблемы высшей школы / Под ред. Б.Г. Ананьева, Н.В. Кузьминой. — Вып. 2. — Л.: ЛГУ, 1974
   
10. 
    Лазарус Р. Теория стресса и психофизиологические исследования // Эмоциональный стресс: физиологические и психологические реакции / Под ред. Л. Леви,
    

11. 
    Кон И. С. Психология ранней юности. М.: Просвещение, 1989
    

В пожилом возрасте анатомо-физиологические системы человека претерпевают значительные изменения. Под влиянием данных обстоятельств у большинства индивидов фиксируется ухудшение, как физического, так и психологического здоровья.

Осознавая, что возрастная немощь – главная причина, способная повлиять на текущее социальное положение, акцент внимания пожилых людей смещается с ранее актуальных вопросов, в сторону сохранения и укрепления собственного здоровья.

И в этом заключается определенный парадокс. Исследователями доказано, что даже при значительной пропаганде со стороны государства политики в области здравоохранение, направленной на привитие гражданам культа здорового образа жизни. Единицы следуют заданным курсом. К примеру, в Казахстане по информации Национального центра проблем формирования здорового образа жизни в 2012 году число курильщиков составило 27% от общего числа населения, лиц употребляющих алкоголь в опасных дозах – 17%, страдающих избыточной массой тела – 37%. И здесь основную массу составили молодежь и люди до 50-и лет /3/.

Резюме: чем выше у индивида качественный уровень здоровья, тем ниже уровень ответственности последнего за него и наоборот.

Мы уже установили, что с возрастом у пожилых людей в силу определенных обстоятельств, происходит переосмысление жизненных ценностей, в связи с чем меняется отношение к собственному здоровью. В чем это выражается? В стремлении максимально долго сохранять имеющийся функциональный уровень. Следует отметить, что для решения данной конкретной задачи пожилые люди, как правило, задействуют все доступные медицинские, психолого-социальные и информационные ресурсы (организации медико-санитарной помощи, электронные информационные ресурсы, частные клиники и консультации).

Как показывает практика, в большинстве случаев подобный подход к своему здоровью, оказывает благотворный эффект. Однако временами специалисты организаций здравоохранения, в частности их психологических подразделений, вынуждены оказывать помощь пожилым людям, ставшим «заложниками» такого психосоматического заболевания как ипохондрия.

Напомним, ипохондрия - психосоматическое заболевание, при котором у пациента наблюдаются признаки органического заболевания, однако описываемые симптомы не находят подтверждения со стороны объективного состояния организма.

Пациенты с ипохондрией крайне обеспокоены риском заразиться, заболеть, либо уверены, что уже больны, даже после того, как тщательное медицинское обследование показало, что нет ни малейших поводов для беспокойства. Подчас отсутствие подтверждения результатами исследований еще более убеждает пациента в наличии «неизвестной неизлечимой болезни».

Как и другие соматоформные расстройства, ипохондрия очень трудно поддается лечению. На практике для оказания помощи пациенту с подобным заболеванием, применяется комбинация трех методик: поддерживающий уход, медикаментозное лечение, психотерапия.

• 
  поддерживающий уход – ориентация пациента врачом, которому он доверяет, на отслеживание наиболее важных, с точки зрения медика, симптомов, отвлекаясь от несущественных подробностей. Это позволяет врачу контролировать симптомы и оставаться в курсе любых изменений, которые могут свидетельствовать о реальном заболевании.
  
• 
  медикаментозное лечение - если ипохондрия сопровождается нарушениями со стороны эмоциональной сферы или тревожными расстройствами, пациенту могут быть назначены антидепрессанты и снижающие тревожность препараты.
  
• 
  психотерапия (консультативная методика) – в данной ситуации выступает в качестве средства изменения стереотипов мышления и поведения, которые, как полагают, могут обусловливать и способствуют тяжести симптомов /4/.
  

С увеличением числа электронных и печатных средств массовой информации (СМИ), а также развитием сети Интернет, обыватель получил возможность, затрачивая минимум финансов и времени, обладать любой интересующей его информацией. Однако, как показывает практика, не всегда информация опубликованная в СМИ или на странице Интернет-ресурса, отвечает критерию достоверности.

К сожалению, в силу особенностей воспитания, многие люди пожилого возраста, проживающие на территории СНГ, и по сути являющиеся представителями того поколения, большая часть жизни которого прошла в СССР. Стране, где СМИ – в сознании многих граждан выступали в роли источника эталонной правды. Были приучены верить тому, что печатают в газетах и говорят с экранов телевизоров.

У большинства пожилых людей эта вера сохраняется и по сей день. И поэтому некоторые из них, не задумываясь о последствиях, начинают практиковать самолечение. Черпая информацию из газет и медицинских ток-шоу.

Осознавая, что самолечение может быть опасно для здоровья пациентов, сегодня на базе некоторых казахстанских поликлиник и центров первичной медико-санитарной помощи начали создаваться так называемые «Школы для пациентов». Цель данных структурных подразделений – улучшение качества жизни пациентов, страдающих хроническими заболеваниями, а также предупреждение прогрессирования заболеваний по средствам обучения последних правильному приему лекарств и методикам оказания самопомощи в экстренных ситуациях.

Обосновать важность наличия подобных школ при лечебных учреждениях можно на следующем примере. В Астане на базе Учебно-практического центра семейной медицины «Демеу» больше года функционирует «Школа артериальной гипертонии». Проведя, анализ годичной работы данного подразделения эксперты от здравоохранения установили:

1. 
   главные потребители услуг школы – люди, чей возраст варьируется в диапазоне от 50-и и старше;
   
2. 
   за год качество жизни «учеников» школы улучшилось;
   
3. 
   вовлеченность в волонтерскую работу, по принципу «равный равному», пенсионеров, прошедших обучение в школе, значительно повысила самооценку последних, что естественным образом благотворно отразилось на их психологическом состоянии /5/.
   

1. 
   Интернет портал «Центр новостей ООН», статья «ВОЗ призывает изменить отношение к пожилым людям», дата публикации: 03.04.2012.
   
2. 
   Стратегия и план действий в поддержку здорового старения в Европе 2012-2020 гг., Европейское региональное бюро ВОЗ, 62 сессия, 2012 г, Мальта
   
3. 
   Интернет портал Национального центра проблем формирования здорового образа жизни Министерства здравоохранения РК, статья «Стоп вмешательству табачной индустрии», 2012 г, Астана.
   
4. 
   Электронная энциклопедия yod.ru, раздел «Заболевания и проблемы», подраздел «Психиатрия», статья «Ипохондрия».
   
5. 
   Бирюченко Н.Л., статья «Школа артериальной гипертонии: принцип работы», 2012 г., Астана.
   

Занимаясь психокоррекцией ДРО ежедневно, психологи поликлиники зачастую сталкиваются и с внутрисемейными проблемами. Они проявляются сразу - уже на этапе  диагностики – беседы и наблюдения, даже если родители не обозначают их в своем запросе. Поведение «трудного» ребенка часто вызывает бурную эмоциональную реакцию со стороны взрослого окружения. Действия родителей, вмешательство в процесс воспитания чада старшего поколения, а зачастую еще и няни, к сожалению, не всегда бывают адекватными и психологически грамотными - сказываются и личностные проблемы самих взрослых. Кроме того семья, как целостная структура представляет собой сложный организм, на который оказывают влияние как внутренние, так и внешние факторы /1, с.18/. Разобраться в этом лабиринте, вычленить проблемы и доходчиво объяснить каждому члену его роль в сложившейся ситуации помогает дальнейшая диагностика детско – родительских отношений, чаще с применением проетивных методик.

В целом, работа практического психолога ПМСП проводится в три этапа. На первом проходит беседа психолога с членами семьи для выявления запроса и обозначения желаемого результата. Далее проходит диагностика ребенка с использованием, чаще всего, проективных методик. Использование именно таких методик позволяет, прежде всего, установить оптимальный контакт с ребенком и выявить скрытые причины внутрисемейных проблем /2, с.761/. Общение проходит в игровой форме.

На втором этапе взрослые члены семьи (родители, бабушки, дедушки, иногда няни) отвечают на вопросы нескольких тестовых заданий. В основе диагностики – специально подобранная батарея тестов, однако с учетом специфики семьи возможны изменения в исследовании. Результаты тестирования взрослых и ребенка обрабатываются, и на их основе составляется анализ. Такая работа позволяет увидеть ситуацию в семье «в объеме».

Третий этап – консультирование семьи. Психолог представляет составленный анализ, дает свои рекомендации, проводится обсуждение результатов. Итогом третьего этапа становится составление некоторого плана действий по коррекции воспитательного процесса. Опыт проведения подобной работы показывает – родители зачастую знали о своих ошибках, но не хотели признать их, возлагая ответственность за нарушенные взаимоотношения на ребенка. Доверительная атмосфера, возникающая после проведенной работы, способствует возникновению потребности у взрослых людей разобраться, прежде всего, с самим собой /3, с. 15/.

В условиях ПМСП, в зависимости от задач психологической диагностики, традиционно применяются следующие методики: «Дом, дерево, человек», «Рисунок семьи», «Треугольнник», «Семейная социограмма», "Человек под дождем", "Медведи", тест-опросник родительского отношения. Эти методики разделяются на две группы: одни исследуют межличностные отношения в системе «родитель – ребенок» глазами родителя, другие – глазами ребенка. А такие методики, как «Семейная социограмма», «Рисунок семьи» исследуют межличностные отношения в системе «родитель – ребенок» как глазами родителя, так и глазами ребенка /4, с. 96/. Методики исследования межличностных отношений в системе «родитель – ребенок» глазами родителя - важнейшая сфера деятельности практического психолога ПМСП, ибо роль родителей определяет формирование уникальной для каждого ребенка социальной ситуации развития. При проведении психодиагностики в работе психолога нередко возникают трудности при подборе методик и при дальнейшей их интерпретации. Не всегда психологи ПМСП имеют в своем арсенале адаптированные и апробированные методики, результаты которых будут выдавать именно тот результат, который заявлен в методике. И, кроме того, нет четкой и единой системы повышения квалификации, либо аккредитации для психологов ПМСМ города Астана, для того чтобы выявить уровень готовности, компетенции в работе с теми или иными методиками. Практически каждый психолог проводит сам свое дальнейшее последипломное обучение, не ориентируясь на четкие стандарты и требования в работе психолога поликлинической службы.

Руководитель психологической службой в ПМСП, в частности отделения профилактики и социально-психологической помощи, где как правило, медицинский работник без психологического образования, который не имеет возможности сориентировать начинающих практических психологов на приеме в поликлинике /5, с. 2/. Соответственно, психологи ПМСП не всегда используют правильно психодиагностические методики, не всегда четко и по требованиям применяют практические методики на диагностику ДРО и тем более в их интерпретации, т.к. все материалы собираются самостоятельно самими же психологами без какой-либо супервизии, проверки, помощи.

По результатам обследования и психодиагностики детско-родительских отношений общая тенденция такова: во-первых родители не могут строить отношения с детьми, соответсвенно у детей обнаруживаются проблемы в построении отношений с родителями. Соответсвенно большинство коррекционных программ составляються на основе постоения эффективных межличностных детско-родительских отношений, где главный упор делается на сторону родителей. В дальнейшем взаимодействие по вопросам детско – родительских отношений с семьей проходит в самых различных вариантах: семейное консультирование, личностная психотерапия, коррекция детско – родительских отношений,

В арсенале практического психолога ПМСП для корреции ДРО применяеюся методики на развитие эмоционального контакта, развитие эмпатии у родителей по отношению к ребенку, работа на эмоциональное принятие ребенка, развитие уверенности в ДРО, принятие ответственности за воспитание детей, изменение стиля воспитания в семье. Например, метод Б. Драпкина «Лечение материнской любовью», «Совместный рисунок» и пр.

В связи с выше изложенными вопросами по психодиагностике и психокоррекции детско-родительских отношений, возникают 2 основные проблемы:

1. 
   Четкая диагностика, обоснованность и достоверность выбора тех или иных методик, объективность результатов диагностирования.
   
2. 
   Подбор психокоррекцонных мероприятий и дальшее психологическое сопровождение семьи.
   
3. 
   Последипломное обучение психологов ПМСП г. Астана.
   

• 
  Организовать психологическую службу в ПМСП, таким образом, чтобы руководство было компетентно в психологической науке и в работе психологов консультантов и диагностов (наличие психологического образования, научной степени);
  
• 
  Образовать единый образовательный центр для практических психологов, работающих в здравоохранении, для последипломного обучения;
  
• 
  Ввести стандартные, более широкие и четкие требования для психологов ПМСП;
  
• 
  Психологические службы ПМСП не должны быть только под руководством органов здравоохранения, службу должен курировать, регулировать и контролировать единый психологический управленческий центр;
  
• 
  Обеспечить психологов ПМСП аккредитованными, прошедшими все необходимые проверки и требования методиками, которые предполагают стандартный единый результат обработки психодиагностики;
  
• 
  Разработка единой методической психокоррекционной программы
  

Традиционно главным институтом воспитания является семья. То, что ребенок в детские годы приобретает в семье, он сохраняет в течение всей последующей жизни. Важность семьи как института воспитания обусловлена тем, что в ней ребенок находится значительную часть своей жизни, и по длительности своего воздействия на личность ни один из институтов воспитания не может сравниться с семьей. В ней закладываются основы личности ребенка /6, с. 16/. Услуги психологической службы при ПМСП - одна из форм поддержки и социально-психологического сопровождения семьи, и от квалификационной и профессиональной психологической коррекции, и соответственно психодиагностики детко-родительских отношений в трудных жизненных ситуациях, в кризисные моменты во многом зависит дальнейшее развитие личности ребенка, гармоничное развитие семьи.

1. 
   Эйдемиллер Э.Г., Юстицкис В. Психология и психотерапия семьи. - СПб.: Питер, 1999.
   
2. 
   Тодд Д., Богарт А.К. Основы клинической и консультативной психологии - Эксмо-пресс, 2001.
   
3. 
   Венгер А.Л. Психологическое консультирование и диагностика: Практическое руководство: Часть 1. - М.: Генезис , 2007 - 4-е изд.
   
4. 
   Шнейдер Л. Б. Психология семейных отношений. Курс лекций. – М.: Апрель-Пресс, Изд-во ЭКСМО-Пресс, 2000.
   
5. 
   Приказ МЗ РК №424-Ө от 1 августа 2008г. ГУ Департамента здравоохранения г. Астаны «О медико-социальной помощи».
   
6. 
   Обухова Л.Ф. Детская психология: теории, факты, проблемы. - М., 1995.
   

В настоящий момент увеличивается количество детей и подростков, умеющих работать с компьютерными программами. Но также увеличивается и количество подростков, увлеченных компьютерными играми, интернетом, социальными сетями. По данным социологического исследования, проведенного в Костанайских школах в 2012 году в рамках реализации научно-технической программы«Эффективная профилактика распространения социальных эпидемий (наркозависимости, экстремизма, терроризма, вовлечения в криминальные сообщества, деструктивные секты, игромании) в Республике Казахстан», осуществляемой РГКП «Республиканский научно-практический Центр медико-социальных проблем наркомании», около 47 % опрошенных обнаружили высокий и средний уровень компьютерной зависимости. Данный факт не может не беспокоить, так как чрезмерная увлеченность компьютерными играми и интернетом накладывает определенный отпечаток на развитие личности современного ребенка.

Термин «компьютерная зависимость» определяет патологическое пристрастие человека к работе или проведению времени за компьютером. Впервые о компьютерной зависимости заговорили в начале 80-х годов американские ученые. В наше время проблема компьютерной зависимости, в частности феномен формирования патологической связи между человеком и компьютером, стала очевидна и приобретает все больший размах /1/.

Специалистами, занимающимися проблемой зависимого поведения, выделяется различное количество симптомов (от 8 до 12), которые могут свидетельствовать о наличии компьютерной зависимости, к числу которых можно отнести следующие:

• 
  чрезмерное время, проводимое у компьютера и в Интернете;
  
• 
  «вялое» функционирование в реальном мире, при этом постоянное ожидание следующего выхода в Интернет;
  
• 
  неспособность и активное нежелание отвлечься даже на короткое время от работы на компьютере;
  
• 
  регулярное увеличение времени пребывания за компьютером, необходимого для удовлетворения;
  
• 
  досада и раздражение, возникающие при вынужденных отвлечениях;
  
• 
  увеличивающееся беспокойство при нахождении в реальном мире;
  
• 
  ложь друзьям, сослуживцам, членам семьи по поводу количества времени, проведенного в киберпространстве;
  
• 
  способность и склонность забывать при работе за компьютером о домашних делах, учебе или служебных обязанностях, важных личных и деловых встречах;
  
• 
  готовность мириться с разрушением семьи, потерей друзей и круга общения из-за поглощенности компьютером и т.п. /2/
  

Наша рабочая гипотеза заключалась в следующем: мы предполагали, что применение разработанной программы психологической помощи позволит снизить уровень проявления компьютерной зависимости у учащихся 7 классов. Исследование проводилось в СШ №2 г. Костаная. Испытуемые – учащиеся 7 классов, в количестве 74 человек. Основной метод исследования – формирующий эксперимент.

Для изучения проблемы компьютерной зависимости у учащихся 7 классов были использованы следующие методики: «Диагностика компьютерной зависимости», «Шкала Интернет-зависимости» (автор А. Жичкина), «Тест на Интернет-зависимость» (автор Лоскутова А. В.), «Тест на детскую Интернет-зависимость» (автор Кулаков С. А.) /3, 4, 5/.

Так, было исследовано три 7-х класса. Общее количество респондентов составило 74 человека. Из 74 школьников у 21 был выявлен средний и высокий уровень компьютерной зависимости. Данные подростки составили экспериментальную группу (Таблица 1).

Результаты исследования уровня компьютерной зависимости у учащихся 7-х классов

Уровень компьютерной зависимости	Количество учащихся
Высокий	7 (9%)
Средний	14 (19%)
Низкий	53 (72%)
Итого	74

В экспериментальной группе была апробирована психокоррекционная программа, которая была направлена на профилактику и преодоление компьютерной зависимости.

В рамках реализации программы в течение трех месяцев проводились тренинги, ролевые игры, дискуссии, беседы и т.п...

После проведения психокоррекционной программы результаты повторного исследования компьютерной зависимости выглядят следующим образом (Таблица 2)

Результаты исследования уровня компьютерной зависимости в экспериментальной группе после апробации психокоррекционной программы

Результаты исследования компьютерной зависимости (методика «Диагностика компьютерной зависимости»)

Результаты исследования компьютерной зависимости (методика «Тест на детскую Интернет-зависимость» (автор С. А. Кулаков)

Результаты исследования компьютерной зависимости (методика «Тест на Интернет- зависимость» автор (А. В. Лоскутова)

Таким образом, разработанная нами программа является одним из средств профилактики и преодоления компьютерной зависимости у подростков. При этом мы считаем, что работа по снижению компьютерной зависимости у подростков должна состоять в реализации системного психокоррекционного воздействия, направленного на укрепление психического здоровья подростка и повышение его устойчивости к компьютерной аддикции.

1. 
   Малкова Е.Е., Калин Н.И. Клинико-психологические феномены формирования компьютерной зависимости у современных подростков [Электронный ресурс] // Медицинская психология в России: эл. науч. журнал. - 2012.-№4(15).
   

2. 
   Иванов, М. Влияние ролевых компьютерных игр на формирование психологической зависимости человека от компьютера [Текст] / М. Иванов - М.: Наука, 2006 г. – 432 с.
   
3. 
   Жичкина А.Е. О возможностях психологических исследований в сети Интернет. Психологический журнал, том 21, №2, 2000.
   
4. 
   Лоскутова, В. А. Интернет-зависимость как форма нехимических аддиктивных расстройств: автореф. дис. канд. мед. наук (13.04.2004) / Лоскутова Виталина Александровна; Новосибирская государственная медицинская академия. - Новосибирск, 2004.
   
5. 
   Кулаков С.А. Диагностика аддиктивного поведения// ж. практического психолога, 1996, № 3 с. 33-44.
   

Соответственно динамическую совокупность психических свойств, обеспечивающих гармоничное развитие, можно назвать психологическим здоровьем /2/. В качестве одного из главных критериев психологического здоровья можно выделить позитивное самоощущение (позитивный основной эмоциональный фон настроения), позитивное восприятие окружающего мира. Другими словами, это общая удовлетворенность жизнью, которая связана с психологическим благополучием личности.

Субъективное благополучие – это понятие, которое обозначает отношение человека к своей личности, жизни и имеющим большое значение для него с точки зрения нормативных представлений о внешней и внутренней среде процессам, характеризующееся ощущением удовлетворенности. Одно из наиболее известных определений субъективного благополучия дал Е. Дайнер: это понятие отражает оценку человеком своей жизни и включает в себя удовлетворенность ею, счастье и положительные эмоции /1/.

На развитие человека влияют школа, семья и социальное окружение, то есть экономические и культурные условия жизни. Под культурными условиями социальные психологи подразумевают ценности культуры и социальный капитал /1/.

В настоящее время существует множество определений понятия социального капитала, но все они сводятся к указанию на то, что это некий ресурс, в который конвертируются отношения между участниками социального взаимодействия, характеризующиеся взаимной ответственностью, а также благонадежностью и доверием.

Социолог Дж. Колмен, объясняя суть феномена социального капитала, отмечал, что человеческий капитал возникает вследствие внутренней трансформации самих индивидов на основе их навыков и способностей, что дает возможность им действовать иначе. Происхождение же социального капитала связано с изменениями отношений индивидов и облегчением совместной деятельности. Если человеческий капитал проявляется в навыках и знаниях, приобретенных индивидом, то социальный капитал практически не ощутим, поскольку он существует только во взаимоотношениях индивидов. При этом так же, как физический и человеческий капиталы, социальный капитал облегчает производственную деятельность. Например, группа, внутри которой существует полная надежность и абсолютное доверие, способна совершить много больше по сравнению с группой, не обладающей данными качествами /1/.

Таким образом, социальный капитал – это один из мощнейших факторов, способствующих экономическому развитию общества. И с позиций социальной психологии базовой категорией, лежащей в основе этого понятия, является категория психологических отношений. Ядром социального капитала являются межличностные отношения и внутригрупповое доверие. Сегодня уровень межличностного доверия в России довольно низок. Доверять другим людям согласны только 22% россиян /1/ (25% по данным нашего исследования среди студентов Сибайского института БГУ).

Дж. Хелливелл и Р. Патнэм /1/ в своем исследовании выявили, что социальный капитал связан с хорошим здоровьем, благополучием и ощущением счастья, с субъективным качеством жизни. Данное положение было проверено Лебедевой Н.М., Татарко А.Н. /1/ на российской выборке. Результаты позволяют заключить, что вывод Дж. Хелливелла и

Р. Патнэма о связи социального капитала с ощущением счастья и благополучия справедлив и для российской культуры. Высокий социальный капитал общества не только способствует процветанию и повышению благосостояния нации, но и делает ее представителей более гармоничными и более благополучными.

Существует множество определений доверия, но мы, вслед за Лебедевой Н.М., Татарко А.Н. /1/, будем считать доверие динамической характеристикой взаимоотношений индивидов или групп, основанной на взаимной искренности и честности.

Уровень межличностного доверия положительно связан с психологическим благополучием и общей удовлетворенностью жизнью. Связь была получена недостаточно сильная, чтобы можно было говорить о влиянии, но, тем не менее, она присутствует, и можно утверждать, что повышение уровня межличностного доверия в обществе связано с психологическим благополучием и общей удовлетворенностью жизнью. Эти результаты заключают в себе два важных следствия:

1. 
   в обществах с высоким уровнем межличностного доверия люди будут иметь более высокие уровни психологического благополучия и удовлетворенности жизнью;
   
2. 
   повышение психологического благополучия и удовлетворенности жизнью россиян будет способствовать повышению уровня доверия в обществе, которое, в свою очередь, является компонентом социального капитала, стимулирующего экономическое развитие.
   

Согласно полученным данным, уровень межличностного доверия у респондентов ниже среднего значения – 3.45 балла (min=1 балл, max=7 баллов), а общая удовлетворенность жизнью выше среднего значения – 5.43 балла (min=1 балл, max=7 баллов). Эти данные совпадают с результатами подобного исследования, выполненного Лебедевой Н.М., Татарко А.Н. на российской выборке.

Таким образом, психологическое здоровье является необходимым условием полноценного функционирования и развития человека в процессе его жизнедеятельности. С одной стороны, оно является условием адекватного выполнения человеком своих возрастных, социальных и культурных ролей, с другой стороны, обеспечивает человеку возможность непрерывного развития в течение всей его жизни. Общая удовлетворенность своей жизнью, как один из критериев психологического здоровья, связана с уровнем межличностного доверия. Отсюда напрашивается вывод: если хотите быть психологически благополучным и здоровым – доверяйте людям!