Көңіл-күйін білдіретін демеуліктер

Демеулік — а у қуанышты, ренішті білдіретін жағдайларда жұм-салады. Мыс.: Жақсы болды-а у сен келіп,. (Мұқанов) Балам, бойың өсіп, ержетіп қалыпсың-а у. (Әуезов) Байғазының әзілінен ұтылып қалдым-а у деген кісіше бір аздан кейін басын көтеріп... — деді., (Көбеев)

Ғой айтылатын іс, оқиға тыңдаушыға бұрыннан белгілі екендігін ескерту үшін де жұмсалады. Мыс.: Бекей — Шекей дейтін екі ағайынды Байшора бар еді ғ о й осы арада. Соның Бекейі осы. (Әуе-зов) Түрік пен Балқан патшалықтары соғысып жатыр еді ғ о й..., (Мұқанов) Асқардың туған жері Шортан қаласы деп едік қ о й. (Мұқанов)

Аталған демеулік жеке сөз не сөз тіркесінен соң тұрьш оған ой екпінін түсіру үшін қызмет етеді. Мыс.: Сен ғ ой Кереймін дедің, жиен, — деді ол. (Мұқанов) Біздің араның бұлты болса ғ о й таңға жақын төгіп өтеді де, манағыдай шаңды басып тастайды. (Мұқанов)

Демеулік бұл қызметін бар сөзімен жалғасып (бар ғой түрінде) келіп те атқарады. Мыс.:

Ренішті білдіретін сөйлемдердің құрамында қайталақтап келетін сөздермен бірге жұмсалып, оларға екпін түсіруі — ғойдың ерекше атқаратын бір қызметі.

Өзі іштей: “Мә саған, керек десе сөйлеуді де білмейді, кекірейіп. Мал ғ ой, мал” — деп... өзінен-өзі күйіп-пісті. (Мұратбеков)

Ғой интонацияның кемегімен сұраулық мағына да туғызады. Басқа сұраулык, демеуліктерден ерекше бұл демеулік, көбіне, сөйлеуші өзіне аян, белгілі хабарды, жайды көзін жеткізе

239

Демеулік екеш, көбіне, есім сөздерге тіркесіп менсібеуді, кемсіну-ді білдіреді. Мыс.: Жыртқыш хаюан е к е ш о да біледі. (Әуезов) Олар е к е ш оларды аямағаның ба? — деді, (Әуезов) Қожа екеш қожасына дейін бір ауыз бірдемені орысшалаған болып қоштасып, қонақтар үйіне кетіп қалды. (Мүсірепов)

Сөйлемде айтылған ойға сөйлеушінің субъективтік қатысын біл-діретін тағы бір демеулік — мыс. Мыс сөйлеуші бөтен біреудің сөзін келтіріп, оның нанымсыз, шындықңа жанаспайтындығын білдіргісі келгенде жұмсалады. Қолынан тарайды- м ы с сайлау-сияз, (Жан-сүгіров)

Демеуліктер біржолата даму шегіне жетіп, тұйықталып қалған категория емес. Және ол басқа сөздерден томаға тұйық бөлектеніп те жатпайды. Тілді бүтін бір система деп қарайтын болсақ, демеуліктер де сол системаның бір буыны ретінде тілдің басқа салаларымен етене болып байланысып жатады.

Күні бүгінге дейін демеуліктердің саны басқа сөз таптарының есесінен көбейіп, толығып отыр.

Мезгілдік мағыналы үстеу әуелі [Ә у е л і бізге барып ас ішейік, (Мұқанов)] — қазіргі уақытта күшейткіштік демеулік ретінде де жұмсалады. Мыс.:

Демеулік қызметінде керек десе деген тіркес те жұмсалады. Мыс.: Сондықтан олар Бөжейдің өзі үйіне салмақ түсірген жоқ. К е р е к д е с е бір лақты да өзінен шығартпасқа бекінді. (Әуезов)

МОДАЛЬ СӨЗДЕР

Айналада үнемі болып отыратын әр алуан құбылыстар, өмірдегі сан-сала болмыс түрлері, белгілі бір заттың сын қимылы, іс-әрекеті сөйлемде жалпы жалаң хабар түрінде ғана айтыла салынбайды. Сөй-леушінің осы хабар туралы пікірі, яғни сөйлем мазмұнының ақиқат шындыққа қатынасы жөніндегі оның көзқарасы, әдетте, қоса беріліп отырады. Сөйлем мазмұнының ақиңат шындыққа қатынасы және сөйлеушінің ол жөніндегі пікірі тіл білімінде, әдетте, сөйлемнің мо-дальділігі деп аталады²⁶.

240

Сөйлемнің модальділігі басқа да әр алуан, әсіресе экспрессивті және эмоциональдық мағыналармен өте ұқсас; көп жағдайда олар өз ара тығыз байланысты болып келеді. Демек таза модальдық мағына бар да, бұған қоса экспрессивті мағына мен эмоциональдық мағына тағы өз алдына. Модаль сөздердің санының, олардың жалпы құрамы туралы пікірдің осы күнге дейін әр түрлі болып келуі модальділіктің жоғарыда аталған екі түрін сондай-ақ таза модальдық мағына мен экспрессивті, эмоциональдық мағыналарды бір-бірінен дәлді ажырата бермеудің салдарынан болса керек.

Сөйлем модальділігі, әдетте, әр түрлі жолдар арқылы білдіріледі. Сөйлемнің модальділігін білдіретін морфологиялық тәсілге етістіктің рай категориясы, шақ категориялары да жатады. Бұл ретте, әсіресе, қалау райдың, -а р\\-е р формалы келер шақтың және -ып\\-іп, -п ы н\\-п і н, -с ы ң\\-с і ң; -т ы\\-т і қосымшасымен келетін бұрынғы өткен шақтъщ қызметі айрықша. Рай мен шақ жалпы етістікке тән категория. Ал, модальділік етістіксіз сөйлемде де болады. Модальдық реңк сөйлемнің типтік түрлері арқылы да, интонациямен де яғни белгілі бір дауыс ырғағымен де білдіріледі. Бұл — сөйлемнің модальділігін білдіретін синтаксистік тәсіл. Сөйлемнің мазмұны жөніндегі сөйлеуші адамның көзқарасын, пікірін білдіретін жеке сөздер мен кейбір демеуліктер де (-ғой, -ау т. б.), бірді-екілі шылаулар да бар. Модальдық реңк одағайлардан да, қыстырма сөздерден де, В. В. Виноградовтың айтуынша, әсіресе, сұраулық шылаулардың қай-қайсысынан да айқын сезіледі. Бірақ сөйлемге модальдық реңк беретін сөздің, шылаудың, одағайдың, қыстырма сөздің т. б. — бәрін бірдей модаль сөз деуге болмайды. Сөйлем мазмұнының ақиқат шындыққа қатынасы жөніндегі сөйлеушінің пікірін білдіретін мұндай арнаулы сөздерді модаль сөздер дейді (пікірлеуіш сөздер деуге де болады)²⁷.

Сөйлеуші адамның сөйлем мазмұны жөніндегі пікірін білдіру үшін қолданылатын осындай арнаулы модаль сөздер өздерінің құрамы жағынан түрлі-түрлі болып келеді. Модаль сөздер өздерінің лекси-

241

Модаль сөздер қазіргі қазақ тілінде сан жағынан оншалықты көп те емес. Бірақ олар өздерінің қолданылу ерекшеліктеріне қарай әр алуан болып келеді. Мысалы, білем, көрінеді, керек тәрізді біраз сөз күнделікті қолданылу процесінде бірте-бірте грамматикализацияла-нып, лексикалық мағынасының сыртында модальдық мағына да біл-діреді. Бұлардың модальдық мағынасы әуелгі лексикалық мағынасының негізінде кейіннен қалыптасты. Білем, көрінеді, керек сөздерінің грамматикализациялану нәтижесінде модальдық мағынаға ие болғандығын мына бір мысалдарды өз ара салыстырып көру арқылы оңай байқауға болады: мен оны көптен білем — мені оятқан сен б і л е м; бұл жерден ауыл анық көрінеді — мұны істеген Асқар көрінеді (сөзімді айтқан көрінеді); маған кітап кер е к — төргі үйдегілер қонақтар болу к е р е к, ол ендігі шықса к е р е к. Модаль сөздер өздерінің модальдық мағынасы және формасы жағынан да әр түрлі. Демек, әрбір модаль сөздің өзіндік сыр-сипаты, өзіндік ерекшелігі бар. Сондьқтан, олардың кейбіріне енді жеке-жеке тоқталайық.

Бірақ олардың осы номинативті ұғымы кейде модальдық мағы-наға айналып кетеді. Бұл сөздер модальдық мағынада жұмсалғанда сөйлеуші адамның сөйлем мазмұнының ақиқат шындыққа қатынасы жөніндегі болжалын білдіреді. Сияқты, тәрізді, сықылды, әлпетті сөздері бұл мағынада жұмсалғанда етістікпен де, сондай-ақ есім сөз таптарымен де тіркесе алады. Сияқты модаль сөзімен тіркесе айтылатын мұндай есімдер мен етістіктер кейде жатыс жалғауында тұрып та қолданылады. Мыс.:

242

Міндеттілік мағына араб тілінен енген лазым модаль сөзі арқылы да беріледі. Бұл сөз қазіргі қазақ тілінде, көбінесе, аға буын жазу-шылардың шығармаларынан кездеседі. Мыс.:

Жоғарыда келтірілген мысалдардағы модальдық мағынаны керек сөзінің жалғыз өзі ғана білдіріп тұрған жоқ. Бұл мағына түйық рай етістік пен керек сөзінің тіркесінен шығып тұр. Керек сөзі мен тұйық рай етістіктің осы тіркесі бұдан басқа да модаль мағынада қолданылады. Демек, тұйық рай етістік пен керек сөзінің тіркесі тек міндеттілік мағынаны емес, сондай-ақ сөйлеуші адамның сөйлем мазмұнының ақиқат шындыққа қатынасы жөніндегі болжалын да білдіреді. Мыс.:

243

Тоғжан өз ү й і н е к е т к е н б о л у к е р е к. (Әуезов) Қатты қ о р қ ы т ы п қ о й ғ а н б о л у к е р е к, дауыстарын шығара алмай жаншылып егіліп жылайды. (Сонда) Шоқ үкі де әлдекімнен алажаздай с ұ р а п жүріп а л ы н ғ а н б о л у к е р е к. (Мүсірепов)

Керек сөзі осындай болжал мағынаны шартты рай етістікпен тіркесіп келіп те білдіре алады. Бұл ретте шартты рай тұлғалы етіс-тік жіктік жалғауларының қай-қайсысын да қабылдай береді. Мыс:

Өзің сүйекке н а м ы с б о л а т ы н ж а й д ы о й л а м а с а ң к е р е к. (Әуезов) Ақ тайдың а с а у е к е н і н ұ м ы т ы п к е т-с е к е р е к. (Сонда)

Қазіргі әдеби тіліміздегі қажет және тиіс сөздері осы керек мо-даль сөзімен синонимдес мәнде жұмсалады. Бұлар бір-ақ модальдық мағынада ғана қолданылады, Ол — міндеттілік мағына. Тиіс, қажет модаль сөздері бұл мағынаны тұйық рай етістікпен тіркесө айтылғанда ғана білдіреді. Тиіс сөзі бұл ретте үнемі барыс жалғаулы түйық етістіктен кейін тұрады. Мыс.:

Ескерту: Шамасы, тәрізі, зады модаль сөздерімен мағынасы жақын келетін бірді-екілі диалектілік ерекшеліктер де кездеседі. Олар мыналар: зайыры, туасы, нәті. Бұлар Қазақстанның кейбір аудан, облыстарында ғана айтылады. Үшеуі де модальдық болжал мағынаны білдіреді: Т у а с ы, сол жігіт істесе алмайды;3 а й ы р ы, үйінде қонақтар болу керек; Н ә т і, Ержан келген болу керек.

244

Зайыры модаль сөзі кейде, әсіресе, фольклорлық шығармаларда, өз алдына және сөйлем мүшесі ретінде де қолданылып келеді. Мыс.:

Білмесеңіз Тарғынның,

Білдірейін з а й ы р ы н (“Ер Тарғын”).

Сөйлеуші адамның сөйлем мазмұны мен ақиқат шындықтьщ өз ара қатынасы жөніндегі болжалын мүмкін, бәлки модаль сөздері де білдіреді. Мүмкін модаль сөзі жоғарыда талданған сөздерден ерекшелеу. Өйткені, бұл сөйлемнің синтаксистік позициясында ғана қолданылып қоймайды, сондай-ақ баяндауыш мүшенің қабатында да жұмсалып келе береді. Мұнымен синонимдік қатынастағы бәлки (бәлкім) модаль сөзі сөйлемнің тек синтаксистік позициясында, яғни қыстырма сөз орнында тұрады. Мүмкін, бәлки сөздерінің модальдық мағынасы кейде әлде сөзі арқылы да беріледі. Мүмкін сөзі ара-тұра қыстырма мүше сияқтанып сөйлемнің бас позициясында қолда-нылып келгенмен грамматикалық байланыста тұрады. Өйткені оның сөйлемнің бас позициясына шығып кетуі — инверсиямен байла-нысты құбылыс. Мыс.:

245

Сөйлемде айтылған ойдың ақиқат екеніне сөйлеуші адамның кө-зінің жеткендігін екен модаль сөзі ғана білдіріп қоймайды. Ёкен модаль сөзінің бүл функциясын, кейде, етістіктің бұрынғы өткен шақ формасы да (-ы п\\-і п) атқара алады. Мыс.:

Сөйлем мазмұнының ақиқат шындыққа қатынасы жөніндегі өзі-нің пікірін сөйлеуші адам басқа біреудің сөзіне сүйене отырып та ай-тады. Бұл — екен сөзі білдіретін модальдық мағынаның бір түрі. Бұл модальдық мағынада екен сөзі үшінші жақ жіктік жалғауындағы өнімсіз формалы көсемше етістіктен соң, не өткен шақ есімшеден кейін тұрады. Мұндай модальдық мағына, көбінесе, ертегі сарын-дас стильде көрінеу тұрады. Мыс.:

Мұндай болжал мағына тек осы екі етістікте емес, басқа белгісіз келер шақ етістіктерде де бар. Бірақ бұлардың бәрін бірдей модаль сөздер қатарына жатқызуға болмайды. Өйткені болар, шығар сөздері модальдық мағынада қолданылғанда есім баяндауышпен де, етістік баяндауылшен де тіркесе алады.

246

Ал, басқа белгісіз келер шақ етістіктерден мұндай ерекшелік байқалмайды. Бұлар, көбінесе, етістік баяндауыштың қосарында қолданылады. Мыс.:

Сөйлеуші адамның сейлем мазмұнының ақиқат шындыққа сәй-кестігі жөніндегі болжалы, кейде, сенімдірек түрде айтылады. Мұндай модальдық мағынада, көбінесе, көрінеді етістігі қолда-нылады. Көрінеді етістігі өзінің модальдық мағынасында жұмсалғанда етістік баяндауыштан соң да, сондай-ақ есім баяндауыштан кейін де тұра береді. Мыс.:

Модальдық мағына білдірмей, өзінің лексикалық мағынасында тұрғанда көрінеді етістігі өз алдына сөйлем мүшесі ретінде қолданылады. Мыс.:

ОДАҒАИ

Одағай категориясына жататын сөздер адамның көңіл-күйін, се-зімін білдіру мақсатымен ғана емес, сонымен қатар басқа біреуге бұйыру, ишара білдіру немесе малды шақыру, айдау, қарғау мақса-тымен де қолданылады. Бұл категорияның құрамы әредік, ала-құла. Мұның құрамында адамның көңіл-күйін білдіретін Ойбай! Япырмай! Әттең! Шіркін! сияқты сөздер және адамға бұйыру, ишара қылу, тиым салу мақсатьшен қолданылатын Тәйт! Тек! Жә! Сап-сап! Айда! сияқты сөздер бар. Одағайлардың құрамында малды шақыру, айдау, қарғау мақсатымен қолданылатын Үрит соқ! Шәуім-шәуім! Шөк-шөк! Шөре-шөре! Құру-құру! сияқты сөздерді де кездестіреміз. Амандасу, қоштасу т. б. тұрмыс-салтпен байланысты қолданылатын Хош! Хайыр! Рахмет! Ассалаумағалайкүм! сияқты азын-аулақ сөздер де осы топқа жатады. Басқа сөз таптарына жататын сөздердің (әсіресе, зат есімдердің) интеръективиза-цияланьш, одағай мағынасында жұмсалуы жиі кездеседі. Мысалы: Алла!\\алда! Дариға! Пәле! Тарт! т. б. Одағай қатарында Стоп! Алло! Ура! Бис! сияқты орыс тілі арқылы енген сөздер де,

247

Тілімізде экспрессивті-эмоционалдық, интонациялық реңкін әлі де болса сақтап тұрған, баска сөздермен жанаса айтылатын -а й, -а у шылаулары бар. Оларды одағайдан басқа сөз таптарындағы сөз-дермен тіркесіп келгенде одағай төркінді шылау деу керек (мысалы, Ашуын-ай! Балам-ау! Арыстаным-ай! т. б.). Ал, одағайлармен жанаса айтылғанда оларды тіркесіп отырған одағаймен бірге, қоса күрделі одағай деп тану керек. Мысалы: Айналайын-ай! Ойпырым-ай! Шіркін-ай! Ойбай-ау! Бәрекелді-ай! т. б. Бұдан басқа одағай құрамында Па деген! Я деген! Тәйірі деген! Жағың қарысқыр! Айналып кетейін! Садағаң кетейін! Топалаң келгір! сияқты компоненттері жымдасып, бір-біріне кірігіп, мағыналық жағынан бөлшектеуге келмейтін бір тұтас, қатып қалған одағайлы тіркестер бар.

Одағайлар адамның әр қилы сезімін, көңіл-күйін эмоционалды түрде көркем, айқын, дәл жеткізуде ерекше мәні бар. Мыс.:

Ой, аррам қат, аррам қатқыр! Танау құрт келгір! Ойбай-ау, енді қайтейін, ойбай! Құдайы құрғыр, қу құдай! Әй, иттің ғана малы-ай, шашымды ағарттың-ау, ойбай! (Мұқанов) Осы бір кішкентай үзінді-дегі самсап тұрған одағайлар арқылы жазушы оқырманның көз ал-дына ылажы таусылып, қаны қайнап, ыза мен ашуға булыққан адам-нын кейіпін елестетеді.

Тіліміздегі одағай сөздер мағынасына қарай үш топқа бөлінеді.

1. Көңіл-күй одағайлары.

2. Императивтік одағайлар.

3. Тұрмыс-салт одағайлары.

Көңіл-күй одағайлары

Бұл топтағы одағайлар адамның әр түрлі сезімдерін, көңіл-күйін білдіреді. Одағайлардың бұл тобы сан жағынан мол, семантикалық құбылу жағынан әр қилы, мағынаға да өте бай топ. Бұл топтағы одағайлар әрі жағымды, әрі жағымсыз көңіл-күйді білдіре алады. Осы қасиетіне қарай көңіл-күй одағайлары ішінара үш топқа бөлі-неді:

1) Жағымды көңіл-күйді білдіретін одағайлар: Алақай! Ура! (қуану, шаттану), Паһ-паһ!\\Па-па (сүйсіну, таңдану), Бәрекелді! (сүйсіне қостау, шаттана сүйсіну), Оһо! (таңдану) т. б.

2) Жағымсыз эмоцияны білдіретін одағайлар: Әттеген-ай\\әттең! Қап! (өкіну), Тәйірі! Түге! (наразылық, іреніш), Ищай! (тоңу, жиір-кену), Бай-бай-бай! (қатты реніш, наразылық, кейістік), Пішту! (мен-сінбеу, жақтырмау) т. б.

3) Әрі жағымды, әрі жағымсыз эмоцияны білдіретін одағайлар, Бұл топтағы одағайлар, әдетте, көп мағыналы болып келеді. Мысалы, Пай-пай! одағайы төмендегі қарама-қарсы екі мағынада жұмсалады. а) Таңдана, сүйсіне таңырқау: Кәне, басыңа киіп көрші. П а й-п а й, қандай жарасады, ә?! (Кәлменов) П а й-п а й, шіркін, Алатау, шандоз едің неткен сен! (Сәрсенбаев) ә) Іренжу, наразылық мағынасында: Пай-пай, осы бір емізіп тартатының-ай! Айтпайсың ба сартылдатып! (Мұстафин) Ал, қатын, енді бүлар төбелесті! П а й-п а й, аяқтарының астында қаламыз-ау! (Әуезов) Бұл одағайдың ұяңданған бай-бай! вариантында мұндай көп мағыналық жоқ. Бай-бай! одағайы жағымсыз мағынада ғана жұмсалады. Ту! одағайы да қарама-қарсы екі мағынада жұмсалады. а) Таңдану, таңыр-қау (жағымды эмоция):

— 2000 бие, 10000 қой сойылыпты!

248

— Ағам көп ән біледі. Өлеңді де көп біледі!

— Т у, ағаң жақсы екен! (Сланов)

ә) Іренжу, наразылық білдіру мағынасында (жағымсыз эмоция):

Е с к е р т у. Бұл ту одагайын оған тұлғалас сонау мағынасында жұмсалатын ту есімдігінен ажырату керек. Мыс.: Ту, ту Омбыдан “Қостанайға генерал-губернатордың жол шеккен себебі...” (С. Мұқанов). “Ол ту биікте тұр”, “Т у сыртында дегендегі ту — одағайға омонимдес сілтеу есімдіктері.

Императивтік одағайлар

Бұл топқа адам не айуанатқа бағышталып айтылатын шақыру, жекіру, тиым салу, бүйыру мақсатымен қолданылатын одағай сөздер жатады. Бұл топтағы одағайлар бағышталып отырған объектісіне қарай үлкен екі топқа бөлінеді:

1) Адамға бағышталып айтылатын одағайлар. Бүған адамның адресіне бұйыру, жекіру, тиым салу мақсатымен қолданылатын Айда! Тәйт! Сап-сап! Ал! Марш! Стоп! Кәне! Мә! Жә! Тек\\тәк! Тәйт! Әуп!, Әлди-әлди! сияқты одағайлар жатады. Мыс.:

Ж ә, тоқтат, ақсақал! Қырық жыл достық болмаса, қырық жыл жаулық та жоқ. Базаралыдан алмаған өшің бар ма еді!? (Әуезов)

Ж ә, ж ә, болды енді Даурықпай! — деді Сырбай. (Мұқанов)

Т ә й т ә р і, оттап былшылдамай отыр! — деп ақырып тастады (Мұқанов) Т е к, тантымай сөйле! Былғама Нұрғанымды. (Әуезов) Желігуден жалықты. жаным менің, с а п-с а п, көңілім, лепірме, тоқ-та, тоқта! (Аманжолов) Ә л д и- ә л д и, ұйқта, жаным, бөпешім. Жылдағыдай үйде жоқ қой көкешің. (Ерғалиев)

А у!\\ ә у! одағайы екі түрлі мақсатпен жұмсалады.

а) Біреуді шақыру, өзіне қарату мақсатымен қаратпа сөз ретінде жұмсалады. Мыс.:

— Итеке -а у, Итеке! — деді ол Итбайды оятып, (Мұқанов)

А у, қайда кеттіңіз? (Әбішев) А у, Барша, қарағым-ау, мұның қа-лай!? (Хұсаинов)

ә) Біреудің шақырғанына үн қатып, жауап қайыру мақсатымен жұмсалады. Мыс.:

— Қалқам, Дәмеш!

— Ау, әже! (Майлин)

— Бибисара! — деді ол бір күні бәйбішесіне,

— Ау! (Райымқұлов)

2)Малға бағышталып айтылатын одағайлар. Бұл топқа Моһ-моһ! Шөре-шөре! Сорап-сорап! Көс-көс! Шәуім-шәуім! Әукім-әукім! Мәлік келгір! Айтақ! Жамалдатқыр! сияқты үй айуанаттарын жемге шақырту, тоқтату, айдау, үркіту, қарғау мақсатымен қолданылатын сөздер жатады. Мысалы:

Құрай-құрай деп қойдан, айқайлай-айқайлай қасқырдан ұят бол-ды. (Мақал) Ә й т ш у деген атанға күш, ә у п деген жігітке күш. (Мақал) Боразна! С о п-с о п! деген ұрандары, жаңғыртты таңмен бірге жер мен көкті. (Майлин)

Тұрмыс-салт одағайлары

Бұл — сан жағынан шағындау, бір мағыналықпен сыйпатталатын топ. Бұған адамдардың амандасу, қоштасу т. б. сыйластық жасау мақсатымен айтылатын сөздер енеді. Мыс.:

249

Хош! Хайыр! Рахмет! Кеш жарық! Ассалаумағалейкүм! Құп! Ләббәй! Жәрекімалла! т. б.

— Құп! — деді де қоштасып жүріп кетті агроном. (Мұстафин)

— Яков, — деді.

— Ләббәй!

— Түсіңдер. (Сланов)

— Ассалаумалейкүм, Абай аға!

— Уағалейкүмүссәлам! Е, жігіт, не ғып суып келесің? (Әуезов) К еш ж а р ы қ! — деді Щербаков кіре бере. (Мұстафин) Қ о ш, еркін кәрі атырау толқындары. (Сәрсенбаев)

КӨП МАҒЫНАЛЫ ЖӘНЕ БІР МАҒЫНАЛЫ ОДАҒАЙЛАР

Одағайлардың семантикалық құбылмалығы әр түрлі. Бірқатар одағайлар контексте бір-ақ мағынада қолданылса, енді бірқатары екі-үш не одан да көп мағынада жұмсалады. Көп мағыналы одағайлардың кейбірі кейде қарама-қарсы мағынада қолданылады. Осыған орай одағайларды е к і ү л к е н т о п қ а бөлуге болады.

1. Көп мағыналы одағайлар.

2. Бір мағыналы одағайлар.

Көп мағыналы одағайлар

Бұл топқа екі-үш не одан да көп мағынада жұмсалатын одағайлар жатады. Мысалы, Пай-пай! Ту! одағайларының әр біреуі қарама-карсы екі мағынада жұмсалатынын жоғарыда айттық. Пәлі!\\Бәлі! одағайы төмендегі үш түрлі мағынада қолданылады.

а) Біреудің іс-әрекетіне не сөзіне риза болып, оны қоштау, қол-паштау, көтермелеу мақсатымен айтылып шаттық, қуаныш, таңдану мағынасында жұмсалады. Мыс.:

Уа, п ә л і, нағыз, әнші мұнан шықты, міне! (Нұрпейісов) Іс шықса, Баршагүлден шығады демеп пе едім? Я, я, п ә л і, қарағым! (Сланов)

ә) Біреудің сөзін жақтырмай, наразылық мағынасында жұмсала-ды. Мыс.:

— Жарайды, аңшы-ақ екенсің! Осындай тоқ итпен аңға шыға ма екен?

— Қой, тоқ емес-ті!

— Б ә л е, мынау не?! Бүйірін қарашы! (Әуезов)

— Б ә л е, мына дене кіші ме?! Нанбаймын тіпті! (Мұстафин)

б) Таңдану, таңырқау мағынасында жұмсалады. (Бұл әдетте ке-неттен болған уақиғамен байланысты):

— Б-ә л е-е, мынау Әсия ма, ей?! Мойнында сумка, қолында ақ биялай, бүл кімді емдейді? (Хұсаинов) Бұл сөз І-жақ тәуелдік тұлға-да қолданылғанда біреуді қорқыту, қоқан-лоқыға алу мағынасында жұмсалады. Кейде Саған сол керек! деген мағынада да жұмсалады. Мыс.:

ә) Кекесін реңкті таңдану, таңырқау мағынасында. Мыс:

— Бәрекелд е-е-е!.. Дәмесін қара! (Сланов)

250

Мұндай көп мағыналық қасиет тұрмыс-салт одағайларында жоқ. Ал, императивтік одағайларда көп мағыналық сирек кездеседі. Көп мағыналы одағайлардың бойындағы жоғарыда көрсетілген қыруар көп мағыналар сол одағайлардың қара басынан шығып отырған жоқ, олар бұл қасиетке сөйлемдегі контекст, сөйлеу тіліндегі ситуация және интонация арқылы ие болып отыр. Контекстің, ситуацияның және белгілі бір жағдайда интонацияның қатыстығы болмаса, одағайлар көп мағыналық, сипатынан айрылар еді.

Бұл топтағы одағайлар қай ситуация, қай контекстке түспесін, қандай интонациямен айтылмасын, үнемі бір-ақ мағынада жұмсала-ды. Мысалы, Алақай! Ура! одағайлары тек шаттану, қуану сезімін білдіру үшін жұмсалса, Қап! Әттеген-ай! Әттең! одағайлары әр уа-қытта өкіну мағынасында жұмсалады. Мыс.:

— Өзің болыстың әрі інісі, әрі кандидатысың, қалай білмейсің?

— О л л а һ и, мен білмеймін! (Әбішев)

Қашамын, о л д а-б і л д а қашамын. Нанбасаң, бір қапшық алтын тауып әкелші, қызығар ма екем? (Мұқанов)

Уһ! одағайы шаршау сөзімін білдіреді. Бай-бай! — іренжу, нара-зылықты білдіреді. Мыс.:

Әй, құдай-ай! (В. Майлин).

Бай-бай-бай-бай,

Жүрмейсің жәй! Нең бар еді,

Әй, құдай-ай! (Б. Майлин).

Бір мағыналы одағайлардың қатарына Бәсе! Астапыралла! Жә-рәкімалла! Тәйт! Жә! Әлди-әлди! Әуп! Сап-сап! Һай-һай! Мәссаған! Тәйірі! Ләббәй! Фи! Пішту! одағайлары жатады.

Одағай категориясы басқа сөз таптарымен салыстырғанда әуез-ділік, ырғақ, эмоционалдық құбылмалыққа, интонацияға өте бай категория. Олар көркем шығарма тілінде (әсіресе, диалогтарда) көп кездеседі. Ал, публицистика, ғылми стильде жазылған шығармалар-да сирек кездеседі. Қазак, тіліндегі дауысты дыбыстардың бәрі бірдей одағай мағынасында жұмсала бермейді. Дауысты дыбыстардан тек ә, а, о дыбыстары ғана одағай мағынасында жұмсалады да ұ, ү, у, ө, і дыбыстары одағай жасай алмайды. Ал, ы дыбысы одағай қызметінде сирек кездеседі. (Мыс.: ы-ы-ы, солай де!)

251

Ескерту: Ситуациядан контекстен тыс құр босқа мағынасыз а-а-а-лаған дыбыстар одағай бола алмайды. Оларды одағай ететін факторлар сигуация, тілдік контекст және интонация.

Одағай құрамындағы кейбір дыбыстардың созылыңқы, ерекше интонациямен айтылуы — сол одағайлардың мағынасын күшейту мақсатымен жұмсалады. Мысалы: Әттеген-е-е-ё! Бәрекелде-е-е! Сөйтіп, кейбір көп мағыналы одағайлардың мағынасының құбылуы олардың айтылу мелодикасына, интонациялық ырғаққа байланысты болады. Ал, бір мағыналы одағайларды интонация жағынан қанша құбылтып айтса да олардың мағыналары өзгермейді. Мысалы, Алақай! Бәсе! Қап! Стоп! Алло! Бай-бай-бай! сияқты одағайларды қанша құбылтып айтса да олардың мағыналары құбылмай, бір қалыпта сақталады. Қазақ тілінде кейбір азын-аулақ аутқуларды есептемегенде екпін, әдетте, сөз аяғына түседі. Одағайлардың екпін тұрақсыздығы бұл тұжырымды жоққа шығармайды. Одағайлардың екпін тұрақсыздығын жоғарыда айтылған азын-аулақ ауытқуларға жаткызған жөн,

бұны мына мысалдардан байқаңыз: Пэле!\\пэле-е-ё! Ойбай!\\Ойба-а--ай! Айналайын!\\Айналайын! Ойпырмай!\\Ойпырма-а-ай! Одағайлар бір-бірімен тіркескенде де екпін категориясы бірде сақталып, бірде бір-біріне ауысып, құбылып отырады. Мысалы, одағай төркінді -а й, -а у шылауларымен тіркескенде одағайлардың бойындағы екпін шылауларға ауысады. (Бәрекелді-ай! Пәлі-ай! Алда-ай!). Одағайлардың мелодика, интонациясының құбылмалылығы көптеген одағайлардың бір вариантта емес, бірнеше вариантта түрленіп айтылуына себеп болған сияқты. Мыс.: Япырымай!\\Ойпырым-ай!\\Апырмай! Пәле!\\Пәлі! // Бәле!\\Бэлі! Алда?\\Алла! Пай-пай!\\Бай-бай!

ОДАҒАЙЛАРДЫҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Одағайлар, негізінде, түрленбейтін жұрңақ-жалғауды көп қабыл-дамайтын категория. Одағайлардың өзіне ғана тән жұрнақтары жоқ,

252

Енді бір топ одағайлар дара күйінде де, қосар күйінде де қолда-ныла береді (Алақай! Ойбай-ай! Тәк! Жә! Рит соқ! Әй! Ей! т. б.).

Одағайлардың енді бір тобы тек қана қосар тұлғасында жұмса-лады. (Сап-сап! Бай-бай! Әлди-әлди! һай-һай! Шоқ-шоқ! Типа-ти-па! т. б.).

Малға айтылатын одағайлардың басым көпшілігі қосар куйінде айтылады. Мыс: Моһ-моһ! Кәуіс-кәуіс! Пия-пия! Шөре-шөре! Қос-қос! Келе-келе! Чеге-чеге! Әукім-әукім! т. б.

Одағайларды құрамы жағынан екі топқа бөлуге болады. 1) Түбірлі, негізгі одағайлар. Бұл топқа әрі қарай бөлшектеуге көнбейтін А! О! Ә! Ой! Пай-пай! Қап! Бәсе! Моһ-моһ! Мә! сияқты одағайлар жатады; 2) Туынды одағайлар. Бұл топқа бірнеше сөзден біріккен немесе басқа тілдерден ауысқан сөздер енеді. Мыс.: Мәссаған! Апырым-ай! Алла! Әттеген-ай! Бәрекелді! т. б. Одағайлар өз алдына сөйлем мүшесі бола алмайды. Олар жеке-дара тұрғанда сөз-сөйлем (слово-предложение) құрап, жеке сөйлемнің баламасы ретінде жұмсалады. Мысалы:

— Ол қай адам?

— Кеше біздің үйде отырған ше!

— Ә-ә ә! (Сланов)

— Асан!

— Әу!

Алғашқы мысалдағы Ә-ә-ә! одағайы. Енді түсіндім, есіме енді түсті деген сөйлемнің мағынасын аңғартып тұр да, соңғы мысалдағы әу! одағайы мен сені естіп тұрмын, не демекшісің? деген сөйлемнің мағынасын аңғартып тұр.

Сол сияқты Бәсе! Қап! Бәрекелде! Пәле! сияқты толып жатқан одағайлар жеке-дара тұрып, сөйлем мағынасында жұмсалуы мүмкін. Мұндай жағдайда олар лепті сөйлем, кейде, сұраулы сөйлем құрайды.

Одағайлар сөйлем ішінде, әсіресе, диалогты сөйлемдерде д е етістігімен тіркеседі. Ондай жағдайда д е етістігімен тіркескен одағай сөйлемнің белгілі бір күрделі мүшесінің құрамына енеді. Мыс.: Тынымсыз а һ ұ р д ы. Ол ойбай с а л д ы дегендегі одағайлар күрделі баяндауыштың құрамында жұмсалып тұр. Төмендегі мысалдарда одағайлар күрделі анықтауыштың құрамында жұмсалып тұр:

Ол орман жиегіне а у д е й т і н ж е р қалғанда, бізге сөйлегелі тұрған адамдай оң қолын орманға созған бетінде қалқиып тұрып алды. (Мұқанов) Ешкімнен өмір бойы а й-ш а й деспеген сопы кісі болатын. (Мұқанов)

Кейде күрделі пысықтауыш құрамында да жұмсалады. Мыс.:

253

Субстантивтенген одағайлар мына төмендегі сөйлем мүшелерінің қызметінде жұмсалады.

а) Бастауыш қызметінде: Мыс.:

А һ естілді. Алыстан “У р а!” естілді. Майланбаған арбалардың шиқылдай шыгарған о й б а й ы өгіздердің бақайының сыртылын естіртер емес. (Әбішев)

ә) Толықтауыш қызметінде: Мыс.:

Кейбір одағайлар сөйлем ішінде қаратпа сөз қызметінде жұмса-лады. Бұл қызметте, көбінесе, Әй! Уа! Әй! Ей! одағайлары жұмсала-ды. Мыс.:

Одағайлардың тіркестік қабілетінде де біраз ерекшеліктер бар. Одағайлы тіркестерді екі топқа бөлуге болады.

1)Одағайлардың өз ара тіркесі. Одағайлар жапатармағай бір-бірімен тіркесе бермейді. Олардың өз ара тіркесуінде белгілі бір заңдылық бар. Әдетте, жағымды эмоция, көңіл-күйді білдіретін одағайлар өз ара тіркеседі де, жағымсыз көңіл-күйді білдіретін одағайлар өз ара тіркеседі. Мысалы, Алақай! Ура! одағайлары бір бі-рімен тіркес күйінде айтылады да Әттең! Қап! одағайларымен тіркеспейді. Сол сияқты Қап! одағайы Әттегенай! одағайымен мағына жағынан жақын болғандықтан бір-бірімен тіркеседі де, Паһ-паһ! сөзімен тіркеспейді. Демек, одағайлардың бір-бірімен тіркесу-тіркеспеу қасиеті олардың мағыналық алыс-жуықтығына байланысты.

2) Одағайлардың етістікпен тіркесі. Одағайлар етістікпен тіркескенде олардың бір қатары одағайлы тіркес құрайды да, бірқатары тұрақты тіркес құрайды. Осыған орай бұл тіркестерді екіге бөліп қарастырған жөн.

а) Одағайлы тіркестер. Одағайлар, көбіне, де етістігімен тіркесетіні жоғарыда айтылған болатын. Олар де етістігімен тір-кесе келе кейбір жағдайда сол етістікпен өз ара жымдасьпт, мағына-лық жағынан өзгеріске ұшырап, толық одағай категориясына ауысып кеткен. Мыс.: Я деген! Па деген! Апыр-ай десейші! Ой де! Бәсе деймін! сияқты тіркестерді мағына жақтарынан бөлшектеу қиын. Бұл типтес тіркестерді одағайлы тіркес деп атадық.

ә) Тұрақты тіркестер. Бұл топка жататын тіркестердің ішінде одағай сөз болғанмен бұл тіркестерді түгелімен одағайға жатқызуға болмайды. Бұлар тұрақты сөз тіркес құрайтын Ай-шай деспей, әу десті, әу дейтін жер, ойбай салды, аһ ұрды, шу дегеннен, ай-түйге қарамай сияқты одағайлар.

ЕЛІКТЕУІШ СӨЗДЕР