1. Экономикалық талдау түсінігі мен оның мәні, мақсаты

Екі фактордың қатынасы нәтижелік көрсеткішті береді. Мысал ретінде негізгі өндірістік қорлар құнын (Н) жұмыскерлер санына (Т) бөлу арқылы анықталатын қормен қарулану (Ққ) көрсеткішін алуға болады.

 

4. Аралас үлгілер :

 П = (p – z) * q

 

10. Тізбектелген қойылымдар әдісі.

Нәтижелік көрсеткіштің өсіміне жекелеген факторлардың әсер ету денгейін анықтау шаруашылықтың қызметін талдауда әдістемелік міндеттің бірі болып табылады.

Тізбектеп қою тәсілі нәтижелік көрсеткіштің көлеміндегі әрбір факторлардың көрсеткіштерінің тұрақты шамасын есепті кезеңдегі нақты шамаға біртіндеп ауыстыру арқылы жұзеге асырылады. Осылай нәтижелік көрсеткіштің шамасының өзгеруіне жекелеген факторлардың әсерін анықтауға болады.Осы мақсатпен нәтижелік көрсеткіштің бірқатар шартты түрде алынған шамаларын анықтайды. Ол шамалар алдымен бірінші, содан кейін екінші, үшінші және одан кейінгі факторлардың өзгерістерін, басқалары өзгермейді деп алып ескереді. Нәтижелік көрсеткіштің шамасын қандайда болмасын фактордың деңгейінің өзгеруіне дейін немсе одан кейін салыстыру тек біреуінен басқа факторлардың әсерін тоқтата тұруға және осы бір фактордың нәтижелік көрсеткіштің өсіміне әсерін анықтауға мүмкіндік береді. Бұл тәсілдің қолданылу ретін мысалда келтірейік:

Жалпы өнім көлемі (ЖӨ) бірінші реттегі екі негізгі факторға байланысты жұмысшылар санына (ЖС) және бір жұмысшының орташа жылдық өнім өндіру (ОЖӨ).Екі факторлы мультипликативті модель түрі мынадай:

ЖӨ=ЖС*ОЖӨ

Осы модель үшін тізбектеп қою тәсілімен есептеу алгоритімі:

ЖӨ_о=ЖС_о*ОЖӨ_о=100*4=400 млн тг.

ЖӨ_шартты=ЖС₁*ОЖӨ₀=120*4=480 млн тг.

ЖӨ₁=ЖС₁*ОЖӨ₁=120*5=600 млн тг
3.2. кесте Жалпы өнім көлемін факторлық талдау үшін қажет мәліметтер.

Көрсеткіштер	Шартты белгіленуі	Көрсеткіш мәні			Өзгерісі
		T0	T1	абсолюттік		Салыстырмалы,%
1.Жалпы өнім,млн тг	ЖӨ	400	600	200		50
3.Бір жұмысшының орташа жылдық өндірген өнімі,млн тг	ОЖӨ	4	5	1		25
4.Бір жылда бір жұмысшының жұмыс істеген күндер саны	К	200	208,3	8,3		4,17
5.Жұмысшының орташа күндік өндіруі,мың тг	ОКӨ	20	24	4		20
6.Жұмыс күнінің ауысымының орташа ұзақтығы,сағат	Ұ	8	7,5	-0,5		-5
7.Бір жұмысшының орташа сағаттық өнім өндіру,мың тг	ОСӨ	2,5	3,2	0,7		28

Көріп отырғанымыздай, есептеу барысында ЖӨ-нің екінші көрсеткіші біріншіден жұмысшылар санының базалық кезеңінің орнына ағымдағы кезеңі алғанымен ерекшеленеді. Бір жұмысшыныңы орташа жылдық өнім өндіруі екеуіндеде базалық,яғни жұмысшылар санының өсуі есебінен өнім өндіру 80млн тг артты (480-400). Жалпы өнімнің үшінші көрсеткіші екіншісінен, жұмысшының орташа жылдық өнім өндіруі базалықтың орнына нақты деңгеймен алынғандылығымен ерекшелінеді. Жұмысшылардың саны екі жағдайда да нақты уақытта. Осыдан келіп, еңбек өнімділігінің артуына байланысты жалпы өнім өндіру 120 млн тг артқаның көреміз (600-480). Осылайша жалпы өнім көлемі бойынша жоспарды асыра орындау келесі факторлардың әсер ету нәтежесінде болады:

А) Жұмысшының санының артуы + 80 млн тг

Б) Еңбек өнім деңгейінің жоғарлауы + 120 млн тг

Барлығы + 200 млн тг
Факторлардың әсер етуінің алгебралық қосындысы нәтижелік көрсеткіштің жалпы өсіміне міндетті түрде тең болуы тиіс:

ΔЖӨ_жс + ΔЖӨ_ожө = ΔЖӨ

Мұндай теңдіктің жалпы сақталмауы есептеулерде жіберілген қателіктер бар екенін білдіреді.

Егер төрт фактордың әсерін анықтау керек болса, онда бір емес үш шартты көрсеткіш есептеледі.Оны сызба тұрде көрсетуге болады.

Осыны жалпы өнімнің төрт факторлы моделінде көрсетейік:

ЖӨ=ЖС*К*Ұ*ОСӨ

ЖӨ₀=ЖС₀*К₀*Ұ₀*ОСӨ₀=100*200*8*2,5=400 млн тг

ЖӨ_{1 шартты}=ЖС₁*К₀*Ұ₀*ОСӨ₀=120*200*8*2,5=480 млн тг

ЖӨ_{2 шартты}=ЖС₁*К₁*Ұ₀*ОСӨ₀=120*208,3*8*2,5=500 млн тг

ЖӨ_{3 шартты}=ЖС₁*К₁*Ұ₁*ОСӨ₀=120*208,3*7,5*2,5=468,75 млн тг

ЖӨ_нақты=ЖС₁*К₁*Ұ₁*ОСӨ₁=120*208,3*7,5*3,2=600 млн тг

А)Жұмысшылардыңі санының

ΔЖС_жс=ЖӨ_{1 шартты}-ЖӨ₀=480-400=+ 80 млн тг

Б) Бір жылда бір жұмысшының жұмыс істеген күндерінің санының

ΔЖС_к=ЖӨ_{2 шартты}-ЖӨ_{1 шартты}=500-480= + 20 млн тг

В)Жұмыс күнінің(ауысымының) орташа ұзақтығының

ΔЖС_ұ=ЖӨ_{3 шартты}-ЖӨ_{2 шартты}=468,75-500= - 31,25 млн тг

Г)орташа сағаттық өнім өндірудің

ΔЖС_осө=ЖӨ_н-ЖӨ_{3 шартты}=600-468,75= + 131,25 млн тг

Барлығы + 200 млн тг