1. Нутрициология, анықтамасы, міндеттері, негізгі ұғымдар
Қатерлі ісік, кариес, остеопороздың алдын-алу және дамуындағы
жүктеу/скачать 267,97 Kb.
|
НУТРИЦИОЛОГИЯ
І тоқсан 9- сынып Әдебиет БЖБ 2 оқушыға (2)
- Бұл бет үшін навигация:
- 50.Эндемиялық зобтың алдын-алу және дамуынлағы тамақтанудың рөлі.
| 49.Қатерлі ісік, кариес, остеопороздың алдын-алу және дамуындағы
тамақтанудың рөлі. Кариес ол көптеген елдерде тараған тіс аурулары болып табылады. Ол өміргеқауіп төндірмегеніміен өмірдің сапасын біраз төмендетеді. Кариесті біз шартты түрде жалпы және жергілікті деп екіге бөле аламыз. Жалпыға қалыпты метаболизмді қамтамасыз ететін фтор,D,A,C дәрумендері,кальций,ақуыздың құрамы кіреді. Жергіліктіге:моно,дисахаридтер және органикалық қышқылдар - ауыз қуысының микрофлорасы мен рН реттейді. Кариесауыз қуысында бактериялармен көмірсулардың ашуы нәтижесінде пайда болатын қышқылдармен минералдандырудың нәтижесінде дамитын ауру. Осы кариесті тудыратын ең қауіпті бактерияларға Streptocossi titas жатады.Кариестің ең төменгі пайда болу деңгейі егер адам жылына 20 кг қант тұтынғандабайқалады. Кариестің алдын алуда фторидтің алатын орны бөлек, сол үшін суды,тұзды,сүттіфторлау арқылы қабылдау кариестің пайда болуын төмендетеді. Шай құрамындағыфторидтер де оң әсерін тигізеді: күніне тұтынылатын шай саныныңкөбеюі кариес ауруының төмендетуге септігін тигізеді. Жаңа піскен көкөністер мен жемістер Жаңа піскен көкөністер мен жемістерді күнделікті, әр тамақтанудан кейін жеген жөн.Біріншіден,олардың құрамында көптеген дәрумендер бар. Екіншіден,егер сіз кешкі астан кейін сәбіз немесе алма шайнасаңыз, сіз тағамның қалдықтарынан құтыла аласыз.Қияр,қырыққабат,алмұртты эмальды тазартуға пайдаланады.Сондай-ақ брокколиді шикідей жесеңіз, ол бактерияға қарсы күшті қасиеттерге ие және әсіресе пародонтитке бейім науқастарға пайдалы. Сүзбе,қаймақ,кілегей,айран,табиғи йогурт,ірімшіктің әртүрлі түрлері кальцийдің таптырмас көзі болып табылады. Остеопороз кең тараған патологиялық ауру болып табылады,олдене салмағының төмендеп кетуімен және сүйек тіндерінің құрылысының бұзылысымен сипатталады,оның тығыздығының төмендеуіне әкеледі. Сүйектің сынып кету қаупі артады.Қазіргі кезде жылына 1,5 миллионнан астам адам жамбас сынуымен тіркелген,бұл жағдайлардың 75%дан астамы постменопаузды әйелдер,оның себебігормоналды факторлардың жетіспеушілігі.Негізінен остеопороздың дамуында тамақтанудың рөлі шешушіболмаса да,маңызды болып табылады. Сол себепті тәуекелді азайтатын және күшейтетін бірқатар тамақтану факторларына тоқталып өтсем: Факторлар Тәуекелді азайту Тәуекелді көбейту Дәлелден түрі Физикалық қозғалысты- Гормональды дисфункция. арттыру.- алкогольді затты пайдалану - кальцийді. - Д витаминін - күн сәулесінде жиі болу Мүмкін - Жеміс және - астұзын шамадан тыс қолдану. Көкөніс.- ақуызды көп мөлшерде тұтыну - соя өнімі Патологияның негізгі себебі кальций алмасуының бұзылуы және оның дәрумендік және гормондық реттелуінің төмендеуіне тікелей байланысты. Остеопороздың даму қаупі ұзақ уақытты созылмалы алиментарлыкальцийдің жетіспеушілігі кезінде және Д витаминінің жетіспеушілігінде жоғарылайды.Остеопорозд кезінде сүйек тіндеріндегі метаболизмпроцесіне қатысатын қоректік заттар да маңызды рөл атқарады оларға:мырыш,мыс,марганец,кремний,А,С,Кдәрумендері,калий және натрийді жатқыза аламыз. Остеопорозды емдеу және алдын алу кезінде қорек ретінде сүт пенсүт өнімдерін және қажетті мөлшерде кальций мен D дәруменін тұтыну керек. Егеросы өнімдерді ішу мүмкін болмай жатса,кальцийменбайытылған тағамдар мен қоспаларды емдік тағамға қосу керек. Қатерлі ісікке келетін болсақ ол қазір әлемдегі ең жиі өлімнің екінші себебі болып табылады. Қатерлі ісікке алып келетін факторлардың қатарына темекі шегу,алкоголизм,инфекция,сәулелену және артық салмақ пен семіздікке алып келетіндиеталық теңгерімсіздік жатады. Темекі мен алкогольді пайдалану ауыз қуысы,жұтқыншақ және өңештің қатерлі ісіктерінің дамуының негізгі себептерінің бірі. Ал артық салмақ болса өңешаденокарциномасының дамуының бірден бір себебі. Көптеген елдерде бұл қатерлі ісіктер ақуыз жетіспеушілігінен және микроэлементтердің жетіспеушілігінен де туындайды. Өте ыстық сусындар мен тағамдарды тұтыну да кері әсерін тигізеді. Асқазан қатерлі ісігінің дамуы тұздалған-ысталған етөнімдерін пайдаланумен және көкөністер мен жемістерді аз тұтынудыңсалдарынан жоғарылайды. Ішектің қатерлі ісігінің дамуындаөт қышқылдарының деградациясын,канцерогендер мен токсиндердің инактивациялануын және ішек эпителийінің жұмысына қажетті қалыптыметаболиттердің өндірілуін анықтайтын микрофлора жағдайына маңыздыорын беріледі. Бауыр қатерлі ісігі,Африканың және Оңтүстік-Шығыс Азияның дамушы елдерінде дамыған елдерге қарағанда 20 есе жиі анықталады. Негізгі гепатоцеллюлярлы карциноманың даму себебі В және С гепатиті вирустар мен микотоксиндердің бірлескен әсері болып табылады. Дамыған елдерде алкоголь бауырқатерлі ісігінің бірінші себебі. Бауыр неоплазмасының даму механизмі созылмалы белсенді гепатиттің,цирроздың және канцерогенездің дамуымен байланысты. Артық салмақ пен семіздік ұйқы безі қатерлі ісігінің негізгі себептері болып табылады. Әлемдегі қатерлі ісік ауруының ең көп таралған түрі-өкпеніңқатерлі ісігі. Өкпенің қатерлі ісігінің алдын алудың негізгі әдісі–темекішегуден бас тарту. Жемістерді,жидектер менкөкөністерді күнделікті қабылдау. Сонымен қатар,витаминдерді,атап айтқанда,β-каротинді қосымша қабылдау да алдын алуға өз септігін тигізеді.Негізінде, витаминдердің қатерлі ісікке,әсіресе антиоксиданттардың профилактикалық рөлі үлкен. Бірақ,ұзақ уақыт темекішегушілерде дәрумендер керісінше әсер етуі мүмкін.Осыған байланысты емдік тамақтануды ұйымдастыру кезінде қосымша дәрумендер мен минералды қоспаларды мұқият тағайындау керек. Сүт безі қатерлі ісігі мен эндометрия қатерлі ісігінің даму қаупі артық салмақ пен семіздікпенбайланысты. Ісік дамуыныңпатогенезінде басты рөлді қан сарысуындағы бос эстрадиолконцентрациясының артуы алады. Қуық асты безі қатерлі ісігі дамыған елдердің диетасындағы жалпы теңгерімсіздікпен,әсіресе рациондағы жануарлар майының артық болуыменқатты байланысты. Е дәрумені,селен,каротиноидтар сияқты қоректікзаттардың простата қатерлі ісігінің дамуына профилактикалық әсері бар.Артық салмақ пен семіздік бүйрек қатерлі ісігінің жағдайларын 30% -кедейін әйелдер мен ерлерде бірдей дәрежеде анықтайды. Қазіргі уақытта канцерогендік белсенділігі бар бірқатар ксенобиотиктердіңқалдық мөлшері тамақ өнімдерінде ресми түрде стандартталған:пестицидтер,гормональдыпрепараттар,афлатоксиндер,мышьяк,кадмий,полихлорланған бифенилдер. Онкологиялық аурулардың дамуының алиментарлық алдын-алу, бір жағынан,дене салмағын бақылауға,майдың,алкогольдің,тұздалған және ысталған тағамдардың шығынын азайтуға және антиоксидантты дәрумендердің,кальцийдің,мырыштың,селеннің жеткілікті мөлшерін,ал екінші жағынан бақылауға негізделген. индикаторлар бойынша тағамның химиялық және микробиологиялық қауіпсіздігі үшін қолданылады. Бұл жерде де факторларды мысалға келтірсек болады Факторлар Тәуекелді азайту Тәуекелді көбейту Дәлелденген күнделікті физикалық артық салмақ пен семіздік жүктемелералкогольді пайдалану афлатоксиндер Ықтимал Жеміс жидектерді Консервідегі ет өнімдері Пайдалану тұзды тағамдар Тұрақты физикалық өте ыстық тағамдар мен жүктемелерсусындар Мүмкін Балық Жануар майы Түрлі витаминдер нитрозаминдер Кальций, мырыш, ароматты көмірсулар селен. Биофлавоноидтар, изофлавондар, лигнандар,индолдар, каротиноидтар 50.Эндемиялық зобтың алдын-алу және дамуынлағы тамақтанудың рөлі. Құрамында йод мөлшері аз тамақ пен суды жүйелі түрде қолдану қалқанша безінің компенсаторлы ұлғаюына, кейде үлкен мөлшерге дейін, қалқанша безінің жұмысының өзгеруіне әкеледі. Гормон түзудің қалыпты процесі үшін денеге тәулігіне 100-200 мкг йод дозасы қажет. Эндемиялық зоб аурулары кең таралған жерлерде адам күніне 20-40 мкг йодты тамақ пен сумен ғана алады. Йод тапшылығы әлемнің көптеген аймақтарында кездеседі. Беларуссияда, Орта Азияда және Уралда йодқа кедей эндемикалық аймақтар бар. Эндемиялық зобтың жаппай ауруларын жоюға халықтың материалдық және мәдени деңгейінің жоғарылауы, сондай-ақ жалпы сауықтыру және нақты шаралардың жүзеге асырылуы ықпал етті. Мысалы, йод тапшылығы бар аудан тұрғындарына йодталған ас тұзы және басқа аудандардан келетін азық-түлік өнімдері жеткізіледі. Эндемиялық зобпен ауыратын науқастарды диспансерлік бақылау мен сауықтыруды және алдын-алу шараларын жүзеге асыруды қамтамасыз ететін ешкілерге қарсы диспансерлер құрылды. Эндемиялық зобтың пайда болуы мен таралуы биосферадағы йод жетіспеушілігімен ғана емес, сонымен қатар халықтың тамақтану әдеттерімен байланысты: біртекті тамақ, жануарлар ақуыздарының аздығы, судағы минералды тұздар, аскорбин қышқылы, каротин, басқа дәрумендер, жануарлардың майларын шамадан тыс тұтыну және жеткіліксіз майларды, балық тағамдарын, қызанақты, сәбізді және басқа да көкөністерді қолдану. Аскорбин қышқылының, В тобындағы дәрумендердің, сондай-ақ майда еритін А, Е дәрумендерінің эндемиялық зобтың дамуы мен таралуына, гормон түзілуіне және қалқанша безінің күйіне әсері туралы алынған маңызды мәліметтер. Витаминдердің қалқанша безінің жұмысын қалыпқа келтіретіндігі және йодтың аз мөлшерде әсерін күшейтетіндігі дәлелденді. Азық-түлікке байланысты дәрумендердің сандық және сапалық құрамы. Мысалы, Д витаминінің артық мөлшері зобтың дамуына ықпал етеді. Витаминдер Қалқанша безінің қызметін реттеудің маңызды факторы болып табылады. Теңдестірілген тамақтану эндемиялық зобтың пайда болуына жол бермейді, қалқанша безінің зобтағы жұмысын қалпына келтіруге көмектеседі. Зоб ауруы байқалатын жерлерде тамақ өнімдерін С, В1, В2, РР, А, Е дәрумендерімен жасанды фортификациялау негізделген, ақуыз құрамындағы теңгерімсіз диеталар жағымсыз әсерді күшейтеді. Ол тағамның майлы компонентінің гормон түзілуін белсендіреді. Қалқанша безінің күйіне сандық қана емес, сонымен қатар тағамдық майлардың сапалық құрамы да айтарлықтай әсер етеді. Сиыр майы қалқанша безге, сондай-ақ көмірсулардың, әсіресе қарапайымдардың артық мөлшеріне зиянды. Зоб ауруы байқалатын жерлерде су мен тағамның кобальт, мыс, молибден, мырыш және темірге де нашар екендігі анықталды. Теңіз балдырында 100 г құрғақ салмаққа 136-196 мг йод бар. Тағамдық балдырларға Қытай, Жапония, Шығыс Азия, Приморье және Сахалин тұрғындарының рационында кеңінен қолданылатын теңіз балдырлары жатады. Теңіз балдыры ақуыздардың, майлардың, минералдардың, С, А, В дәрумендерінің, альгин қышқылының көзі болып табылады. Құрамында йод мөлшері жоғары болғандықтан балдырлар эндемиялық зоб пен атеросклероздың алдын алу үшін қолданылады. Тамақты сақтау кезінде йодтың 64% -ы жоғалады. Пісіру кезінде йод та жоғалады. Оның жоғалту мөлшері аспаздық өңдеу әдісіне байланысты. Мысалы, ет пісіргенде йодтың 48% -ына дейін, қуырылған етке - 65% дейін, майдалап туралған картопты пісіруге - 48%, тұтас картопты пісіруге - 32% дейін жоғалады.Тері қабаттарында пісірілген көкөністер йодты пісірілген қабығы мен туралғанына қарағанда аз жоғалтады. Қақпағы бар ыдыста пісіру кезінде йодтың шығыны аз болады. Күшті қайнату үлкен шығындарға әкеледі. Нанды пісіргенде йод мөлшері 39-84% -ға азаяды. Сүтті 5 минут қайнатыңыз. йодты 5,7% дейін жоғалтады, қайнатылған жұмыртқа - 8,1%. Эндемиялық зобтың алдын алу үшін йод пен дәрумендердің көзі болып табылатын тамақ өнімдерін қолдану қажет. Жануарлардан да, өсімдіктерден де алуан түрлі өнімдерді тұтыну қажет, теңдестірілген пропорцияда қоректік заттармен қамтамасыз етуге ықпал етеді. Эндемиялық зоб жасушаларында ерекше маңыздылық қамтамасыз етілген: тағам құрамындағы қоректік заттардың мөлшері мен сапасы. Дененің аминқышқылдарына деген қажеттілігін қанағаттандыру үшін жануарлар мен өсімдіктерден алынатын өнімдерді, мысалы, жарма қосылған сүт өнімдерін, макарон өнімдерін, нан, ет қосылған ұн өнімдерін, балық, көкөністер мен ет қосылған картопты және сол сияқтыларды тұтыну қажет. Дәрумендер Қалқанша безінің қызметін реттейтін маңызды фактор болғандықтан, аурудың алдын алуда С, В1, В2, В3, В6, РР, А, Е дәрумендерінің жеткілікті қоры маңызды. жүктеу/скачать 267,97 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|