1. Практиканың мақсаты мен міндеті 3
жүктеу/скачать 1,78 Mb.
|
отчет
- Бұл бет үшін навигация:
- 3.1 .2 Ботаникалық сипаттамасы
| 3 ЖЕКЕ ТАПСЫРМА
3.1 Итмұрынның тарихы мен емдік қасиеті 3.1 .1 Итмұрынның тарихы Барлық жерде жабайы раушандарды өсіру ежелгі дәуірде басталды. Иран мен Гималай тау беткейлері итмұрынның ресми отаны болып танылған, бірақ бүгінде дәрілік өсімдікті планетамыздың диаметральді қарама-қарсы бұрыштарында, тіпті Арктикалық шеңберден тыс жерлерде де табуға болады. Итмұрын тіпті мұз дәуірінің соңында қазіргі Швейцария аумағында тұратын елді мекендерде де жеді. Пайдалы жидектер шикі түрінде де, қайнатпа түрінде де жеді. Жабайы раушанның емдік қасиеттері Ежелгі Греция мен Римде де кеңінен қолданылған, кейінірек оны дәрілік мақсатта пайдалану туралы сілтемелер әйгілі ғалым және дәрігер Авиценнаның жазбаларында табылды. Біздің елімізде жабайы раушан «қышыну» дегенді білдіретін «свороба» сөзінен свороборина немесе свороборин ағашы деп аталды. Бірақ уақыт өте келе бұл атау бұтаның қашуында өсетін өткір тікенектермен байланысты «тікен» сөзіне сілтеме жасай отырып, әйгілі «жабайы раушанға» айналды. Ежелгі Біздің елімізде жабайы раушан алтынға тең болды. Орынбор даласына оның гүлдері мен жемістері үшін бүкіл экспедициялар барды. 1620 жылғы Апотека туралы бұйрықта XNUMX ғасырдың басында дәрігерлерге емдік жемістерді патшаның рұқсатымен Кремль қоймасынан ғана алуға мүмкіндік берілгені айтылады. емшілер жараларды емдеу үшін итмұрын пастасын пайдаланды, ал оның жидектерінің «свороборин мелассасы» деп аталатын қайнатпасы жауынгерлерді ішу үшін пайдаланылды. Біздің елімізде жабайы раушанның 500-ге жуық белгілі түрлерінің 100-ге жуық түрі ұсынылған. Жабайы раушанның мамыр, ит, даршын, дахуриан, ине және т.б. түрлері кең таралған [5]. 3.1 .2 Ботаникалық сипаттамасы Итмұрын халық медицинасында белсенді қолданылады. Дегенмен, қызыл жидектердің қайнатпасымен емдеуді тағайындамас бұрын, оның денеге теріс әсерін зерттеу керек. Өйткені, барлық дәрілік өсімдіктер теріс әсер етуі мүмкін. Итмұрын – раушангүлділер тұқымдасына жататын көпжылдық бұта. Бүгінгі күні жабайы раушанның бес жүзге дейін түрі бар. Ерте көктемнен бастап бұталар қыркүйек айының басында піскен жидектерге айналатын гүлдермен жабылған. Жабайы раушан гүлдерінің емдік қасиеттері кеңінен белгілі, ал оның жемістері халық медицинасында кеңінен қолданылады. Жидектер құрамында аскорбин қышқылының пайдалы микроэлементтерінің көп мөлшері бар: калий, магний, кальций, натрий. Итмұрын ұзақ уақыт бойы мультивитаминді дәрі ретінде қолданылған. Күзгі жаңғақтардан шай қайнатылады, ал гүл жапырақтары хош иісті тәтті джемге айналады. «Жанымдағы пайдалы тағам» итмұрынның адам ағзасына тигізетін пайдасы мен зияны туралы егжей-тегжейлі әңгімелейді. Биіктігі 2 метр. Бұталары тікенекті. Итмұрын жер шарының қоңыржай және субтропикалық аймақтарының барлық жерлерінде өседі. 500-ге жуық түрі бар. Табиғатта таулы-тасты жерлерде, беткейлерде, орманда, су жағалауында өседі. Табиғи түрі Қазақстанның барлық тау бөктерлерінде өседі. Итмұрынның екпе түрлерінің барлығын дерлік раушан (роза) деп атайды. Халық арасында итмұрынның «жабайы раушан» деген атауы кеңінен қолданылады. Итмұрынның гүлі ақ, қызғылт, сары түсті, диаметрі 4-6 см, хош иісті, жай күлтелі және гүлпарлы да түрлері бар. Мамыр, маусым айларында гүлдейді. Жемісі тамыз, қыркүйек айларында піседі. Жемісі сопақша келген жылтыр, түсі қызыл немесе қызғылт-сары болады. Итмұрынның ерекшелігі — бағалы дәрумендерге бай, жемісі және одан дайындалған дәрі-дәрмектер медицинада негізінен асқазан және бауыр ауруларын емдеуге қолданылады, гүлдерін шайдың орнына пайдалануға болады, күлтелерден дайындалған эфир майы — парфюмерия өндірісінде пайдаланылады [6] Раушан туыстастарының жидегі жалған жеміс, құрылысы күрделі, күлте жапырақшаларының құмыра немесе бокал тәрізді болып, қабырғаларының ішкі жағында бекінген көптеген сарғыш жаңғақтар, қою да қаттылау түктермен бөлінген. Жемісі пісіп-жетілген қою, ашық-қызыл түсті. Ұшында түспейтін құрғақ тостағанша жапырақшалары барлық раушандар мен жабайы раушандарға тән. Кейбір түрлері ежелден белгілі бауда өсірілетін раушандардың арғы тегі болып табылады. Біздің дәуірімізге дейінгі 4 мың жылдыққа жататын Алтайдың көмбелерінен табылған металл ақшаларда да бауда өсірілетін раушандар бейнеленген. Қазірде жабайы раушандар сұрыптауда және мәдени раушандардың сапасын жақсартуда қолданады. Республиканың (Алтай, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы) сай, Орталық және Оңтүстік-шығыс бөлігінде тауда, жазықта, қорым тастарда, беткейлерде, ормандарда, дымқыл топырақты жерлерде бұталар арасында өседі. Ылғалды жақсы көреді, топырақтың да, ауаның да ылғалдығына сезімтал, биіктігі 2 метрге дейін сұр-қошқыл түсті, қабығы бар, сабағымен бұтақтарыұсақ тікенекті. Өткір тікенектер барлық туыс түрлеріне тән, олар жануарлардың жеп қоюынан сақтайды.Жапырағы күрделі, тақ қауырсынды, әдетте 2-3-тен жұптасқан көлемді эллипс тәрізді, жиегі ара тісті, ал астыңғы жағын қою да жұмсақ түк басқан. Гүлі қос жынысты, дұрыс гүл (актиноморфты) тостағаншасы жіңішке жасыл түсті, күлтесі ашық күлгін немесе қызғылт түсті. Тостағаншалар мен күлтелер саны бірдей (5тен), аталық пен аналықтары көп (саны анықталмаған), гүлі көлемді (диаметрі 6 см-ге дейін), ұзын гүл табанына көбінше жалғыздан, сирек топтасып бекиді. Ашық түсті гүлінің хош иісі жәндіктерді өзіне тартады, ара, үлкен тозаң жейтін қоңыздар, бір гүлден екінші гүлге ұшып-қонып жүріп айқас тозаңдандырады. Кейде жәндіктер гүлді түнеп шығатын орын ретінде пайдаланады, өйткені кешке қарай гүлдердің күлтелері, жабылады [7]. Итмұрын шілдеде гүлдейді, тамызда жабай раушанжеміс береді. Раушан туысының жемісі туралы толығырақ айтсақ артық болмас. Раушан туысының жидегі шындығында да жалған жеміс, құрылысы күрделі, күлте жапырақшаларының құмыра немесе бокал тәрізді болып, қабырғаларының ішкі жағында бекінген көптеген сарғыш жаңғақтар, қою да қаттылау түктермен бөлінген. Біз суреттеп отырған түрдің жемісі пісіп-жетілген қою, ашық-қызыл түсті. Ұшында түспейтін құрғақ тостағанша жапырақшалары барлық раушандар мен жабайы раушандарға тән. Кейбір түрлері ежелден белгілі бауда өсірілетін раушандардың арғы тегі болып табылады. Біздің дәуірімізге дейінгі 4 мың жылдыққа жататын Алтайдың көмбелерінен табылған металл ақшаларда да бауда өсірілетін раушандар бейнеленген. Жабайы раушандар сұрыптауда және мәдени раушандардың сапасын жақсартуда қолданады [8]. Сурет 1 – Итмұрын- Шиповник жүктеу/скачать 1,78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|