А. С., Сарсенбаев М. М. ЖӘндіктердің дене қҰрылысын бөлшектеп көрсететін деректі көрнекті қҰрал жасау әдістемесі «Прометей» бағдарламасы шеңберінде Павлодар 2008

Шөптесін өсімдіктер мекендіушілерін санын анықтаудың ең қарапайым тәсілі – сачокпен шабу; сачоктың өлшемі стандартты (шеңбердің диаметірі 30см, қапшық тереңдігі 60-70см және сабының ұзындығы 1,0- 1,5м) болу керек. Жинаушы адамның қимылдары бірқалыпты болу керек, сачокпен сермеген сайын белгілі бір қашықтық алыну керек. Әрбір сермеуден кейін ілгері қарай бір қадам жасалынады. Санақ 50-100 рет сермеуге дейін жүргізіледі. Шабуды аяқтағаннан кейін ауланған жәндіктер сачоктың түбіне түсіріледі де қапшықты алып, баумен байлайды, ал сосын жәндіктерді бар өлтіргіш сауытқа салады. Одан әрі олар зертханада іріктеліп, саны анықталады. Әр бір үлгіге этикетка ілінеді. Төменгі ярус мекендеушілердің бір бөлігі ғана алынатындықтан, мұндай әдіс апсоменттік сандарды көрсетпейді. Бірақ әртүрлі биотоптарда, не бір биотопта бірақ әртүрлі уақытта паралельді санақтар жүргізілгенде, осы әдісті салыстырмалы мақсатта қолдануға өте ыңғайлы. Аудан бірлігіне алғанда жәндіктер санын жуықтап білу үшін Л.Г. Динесман (1966) ұсынған формуланы пайдалануға болады: x=N/2Rln, x-1м² аумақтағы жәндіктер саны, N-шабу нәтижесінде ауланған жәндіктер саны, R-метрмен алғанда сачоктың радиусы, h-шөптің бойымен әрбір сермеген сайын сачок шеңбері өткен жолдың орташа ұзындығы, n-сачоктың сермеу саны. Дегенмен, бұл сандар жәндіктердің жуықтап қанша алған санын ретінің және жеткіліксіз екенін естен шығармау керек.

Жәндіктер санын аса нақты анықтайтын – биоценометрлер. Олардың жұмыс істеу принципі топырақ, төсеніш және шөп учаскесінін изоляциясы белгілі бір өлшемді металдан жасалған рамканың көмегімен сәйкестендіріледі, рамканың төменгі шеттері сүйірленген және үстінен қапшық бекітілген (18-с). Топырақтың жоғарғы қабатымен бірге субстрактың да толық іріктемесі жүргізіледі, ал кейін мұқият тексертіледі. Бір үлгіні талдауға кейде бірнеше сағаттан 1-2 күнге дейін уақыт жұмсалады. Бұл жұмысты орындау қиын болғандықтан, оқу тәжірибелерінде биоценометрлер қолданылмайды.

Биоценозбен жұмыс барысында төсеніштің және топырақтың жоғарғы қабатында мекендейтін жәндіктер саны ескеріледі. Топырақты қабат-қабатымен ала отырып және оларды тіпті жәндіктер болмайтын топырақтың қабатына дейін тексере отыра жұмысты жалғастыруға болады. Санақ нәтижесінде алынған мәліметтер кейін жер беті бірлігіне есептеп шығарылады. Нәтижесінде топырақ жәндіктерінің саны олардың кездесетін тереңдіктеріне дейін ауданы 1м² топырақ бағанасының жануарлар көлемімен анықталады. Жеке түрлер мен топтардың санын да осы жолмен анықтауға болады. Көп жағдайда топырақ энтомофаунасының анализі шөп мекендеушілерінің санағын алдын ала анықтамай жүргізіледі, оған қоса ағаштар мен бұталар астындағы төсеніш қалың болса шөптер сирек кездеседі немесе мүлдем болмайды. Арнайы топырақ қазбаларында өлшемі 50x50 см болатын тегіс жер көлемі алынады (ауданы 0,25м²). Алдымен төсенішті жинап, тексереді, кейін топырақтың бөліктерін бүйір жағында төселген клеенка немесе фанера бетіне күрекпен абайлап суырып алады да қолмен үйкелеп, мұқият тексереді. Санақтар жәндіктер мекендейтін тереңдікке дейінгі қабат бойымен жүргізіледі. Әдеттегідей келесі горизонттар кездеседі (см-мен алғанда): 0-5, 5-10, 10-20, 20-30, 30-50. Көктемде және жаздың алғашқы жартысында ылғалдық жоғары болғандықтан барлық топырақ мекендеушілері дерлік осы қабаттарда шоғырланады. Әрбір горизонт бойынша мәліметтер жеке жазылады.

Ажырата білу үшін судан, орманнан, далалық өлкелерден, топырақтан, өсімдік жамылғысынан әртүрлі буынаяқты жануарлардың коллекциясымен мұқият танысу қажет.

Мұндай коллекциялық материялдарға мысалы, өзен шаяны, есекқұрт, құршаян (скорпион), өрмекші, кене, әртүрлі қырықаяқтылар, қоңыз, қандала, шегіртке қатарлы жәндіктерді атауға болады. Бұл коллекцияларды 70%-дық спиртте немесе инемен түйреп қорапта сақтайды.

Олардың сыртқы құрылысымен танысып, зерттеу үшін 10 рет үлкейтетін лупа, қышқыш, препараттық ине, Петр табақшасы және әртүрлі буынаяқтылардың суреттері қажет.