А. С., Сарсенбаев М. М. ЖӘндіктердің дене қҰрылысын бөлшектеп көрсететін деректі көрнекті қҰрал жасау әдістемесі «Прометей» бағдарламасы шеңберінде Павлодар 2008

1. 
   Заузақоңыздың басының құрылысын қарау, бас бөліктерін және олардың арасындағы шекаралар мен мұртшалар және ауыз мүшелерінің бекітілетін жерлерін белгілеу.
   
2. 
   Заузақоңыздың басының құрылысын салу.
   
3. 
   Пластинкалардағы құрастырылған жәндіктердің басының орналасу типтерін анықтау.
   

Жәндіктердің басы бір-бірімен тығыз біріккен және бірнеше бөлікке (склериттерге) көрінер-көрінбес жіктермен бөлінген тұтас бас қаңқасы болып құралған. Басының алдында маңдай, көзаралық бөліктері бар. Маңдайдың төменгі шекарасы маңдайшаға ұласады, яғни бас немесе ауызүсті қалқанымен жалғасқан. Оның алдыңғы сыртқы шетіне жоғарғы ерні бекітіледі. Көз үстімен жалғасқан маңдай біртіндеп төбеге жалғасып жатыр. Оның артқы жағы артқа қарай көлбеуленген, оны шүйде деп атайды. Бастың бүйір бөліктері көз үстіндегі самайларға және көз астындағы беттерге бөлінеді. Беттеріне жоғарғы жақ сүйектері бекітілген. Бастың бүкіл төменгі бөлігі мойын деп аталады (14-сурет).

Заузақоңыздың басын жоғарыда сипатталған тәсілдің көмегімен 10 есе үлкейтіп көрсететін лупамен немесе бинокльдік микроскоптың көмегімен қарауға болады. Бинокльдік микроскоп жәндіктермен жұмыс істеуге ең қолайлысы болып табылады. Ол объектінің стереоскоптық тура бейнесін көрсетеді. Онымен күннің жарығын, үстел лампасы немесе мөлдір емес объектілерді көруге арналған реостатты қолдану арқылы жұмыс істеуге болады. Бинокльдік микроскоп объектіні 3-8 есе ұлғайтып көрсете алады. Бинокльдік микроскоппен жұмыс істеу тәртібі оған арналған нұсқауларда көрсетілген.

Ең алдымен қоңыздың басының жоғарғы бөлігін қарастырады. Мұнда маңдайша, маңдай, төбе және шүйде, кейін бүйірлеріндегі бөліктерін, соңында төменгі бөлігі, яғни мойнын қарастырады. Бұл мақсатпен, яғни ыңғайлы болу үшін қоңыздың басын препараттық инемен қадап, оны айналдыра отырып қарайды.

Заузақоңыздың маңдайшасы, маңдайы немесе беттері түкті болып келген, ал төбесі, шүйдесі мен мойны таза, жылтыр болып келген. Басы мойын бөлігіндегі жұқа жарғақ арқылы кеудесіне қосылады.

Бастың алдыңғы бетіндегі (сыртында) шұңқырда мұртшалар орналасқан. Ал бүйір жақтарында көздері орналасқан, Маңдайшасы мен беттеріне ауыз мүшелері қосылған. Заузақоңыздың мұртшаларын, көздерін және ауыз бөліктерін бас бөліктерін қарастырғанда бірге қарастырады.

Жәндіктердің басының кеуде бөліктеріне қарай орналасуына байланысты олардың аузы а) алға қарай бағытталған; б) төмен қарай тік бағытталған және в) артына қарай бағытталған деп үш топқа бөлінеді. Мысалы, ызылдақ қоңыздың аузы алға қарай, шегірткенің аузы төмен қарай, шиланның аузы денесінің артына қарай бағытталған екеніне осы жәндіктерді зерттегенде назар аудару қажет.

Сонымен қатар әртүрлі жәндіктердің заттық шыныға жабыстырылып құрастырылған мұртшаларының препараттарын дайындауға болады.

1. 
   Жәндік мұртшаларының түрлі типтерін қарастыру.
   
2. 
   Арнайы дайындаған әртүрлі жәндіктердің мұртшаларының құрылысын мұқият қарап, мұртшаның қай топқа жататынын анықтау.
   
3. 
   Заузақоңыз және жұпсыз жібеккөбелекті үлгі ретінде ала отырып, еркегі мен ұрғашыларының мұртшаларының айырмашылығын анықтау.
   

Жәндіктердің мұртшалары (антенналары) негізінде сипап сезу мүшелерінің қызметін атқарады. Олар көз және маңдайша аралығында арнайы мұрт шұңқырында бекітілген. Мұртшалар көптеген буындардан (үштен бірнеше ондаған буынға дейін) тұрады. Бірінші негізгі буын көбінесе ең ірі болады. Екіншісі, кейбір жәндікте белгілі бір деңгейде өзгерген болады, ол сағақ деп аталады, қалғандары бірігіп талшықты құрайды.

Еркегінің және ұрғашысының мұртшалары көбінесе пішіні мен үлкендігімен ерекшеленеді. Еркегінің мұртшалары әдетте үлкенірек болады.

Шартылдақ қоңыздың еркегі мен ұрғашысының мұртшаларының құрылысын қарастыра отырып, олардың үлкендігі мен тақташалы шоқпарбас буындардың санына назар аудару керек.